Altynshy tarau

1

Qarasha aiynda Nylqy bir týnning ishinde alynyp, Ákbar - Seyit, Fatiyh, Ghany bastaghan partizan sol Nylqy manyndaghy ýlkendi-kishili: Qarasu, Qaratóbe, Súptay seypilderin birinen song birin ainalymgha keltirmey qaratyp ala bastaghanda, Sheru elimen qyrghyz qolyn óz sonyna ertken Ysqaqbek bir bólinip, Kýrege qaray tartqany mәlim.

Qalyng joryq aldymen Kýrege jaqyn Sheru jerine jetken. Kýre uezdik ýkimeti әskerining myng aty eki qos bolyp, qys týskenshe osy Sheru jerin jaylap jatatyn. Qysta tómen, Kókdalagha әketetin bolsa da, keyingi jyldarda Ma shyanigon jer jaghdayyna qarap әsker atyn búrynghyday el-elge kezekke salmay, kóktemeden qashan qonyr kýz bolghansha, Sheruding Mazy, Aqsu, Mýkey siyaqty shúrayly qonys-óristerin sonau jaylaularyna sheyin oiyp jep otyratyn. Sol kýni Qarymsaq, Aryppay bastaghan Sheru jigitteri Kýrege jýrmes búryn әueli osy tórt qos minis atty tiyip alghan.

Ásker atyn baghushylardyng qazaq, dýngen baqtashylarynan ózge moynyna myltyq asyp, qysy-jazy osy qostargha qarauyl, kýzet retinde túratyn qaruly sherikter bolady. Solardy kóp qúralmen tútqiyldan basyp jetken Sheruler onay oljalaghan. Sonday súmdyq súrapyldan aman qútylghandaryna jan oljalap qashqan әri aspazshy, әri tilmash dýngender Múshtayzygha jetip, Mamozyny tapqan-dy...

Altynshy tarau

1

Qarasha aiynda Nylqy bir týnning ishinde alynyp, Ákbar - Seyit, Fatiyh, Ghany bastaghan partizan sol Nylqy manyndaghy ýlkendi-kishili: Qarasu, Qaratóbe, Súptay seypilderin birinen song birin ainalymgha keltirmey qaratyp ala bastaghanda, Sheru elimen qyrghyz qolyn óz sonyna ertken Ysqaqbek bir bólinip, Kýrege qaray tartqany mәlim.

Qalyng joryq aldymen Kýrege jaqyn Sheru jerine jetken. Kýre uezdik ýkimeti әskerining myng aty eki qos bolyp, qys týskenshe osy Sheru jerin jaylap jatatyn. Qysta tómen, Kókdalagha әketetin bolsa da, keyingi jyldarda Ma shyanigon jer jaghdayyna qarap әsker atyn búrynghyday el-elge kezekke salmay, kóktemeden qashan qonyr kýz bolghansha, Sheruding Mazy, Aqsu, Mýkey siyaqty shúrayly qonys-óristerin sonau jaylaularyna sheyin oiyp jep otyratyn. Sol kýni Qarymsaq, Aryppay bastaghan Sheru jigitteri Kýrege jýrmes búryn әueli osy tórt qos minis atty tiyip alghan.

Ásker atyn baghushylardyng qazaq, dýngen baqtashylarynan ózge moynyna myltyq asyp, qysy-jazy osy qostargha qarauyl, kýzet retinde túratyn qaruly sherikter bolady. Solardy kóp qúralmen tútqiyldan basyp jetken Sheruler onay oljalaghan. Sonday súmdyq súrapyldan aman qútylghandaryna jan oljalap qashqan әri aspazshy, әri tilmash dýngender Múshtayzygha jetip, Mamozyny tapqan-dy...

Sheruding osynday qonyr kýzde jylqy salugha taptyrmaytyn bir shýigin qonysy Qúlystynyng basynda jatqan eng songhy qosqa qyryq-elu jigit jetkende kýzgi ker betege, sary shalghyn, shaghyr iyzen, boz kódeli, tynysh qoynau túghylda, móldir bastau basyn qonys etip otyrghan eki aq shatyr iyeleri ózining búrynghy beyqamdyghyna arqalanghan qamsyz kýide bolatyn. «Áybiykening túghyly» dep atalatyn kýzek qonys edi. Osy mekenge qarap túiyq túghyl basynan jaybaraqat ayandap bes atty týsip kele jatqan eken... Songhy kýzding typ-tynysh, marghau, shaghyrmaq bir kýni edi. Kók aspany tónkerilip enkeygen kýn shuaghymen bar әlem maujyrap qapty. Sәt kýtkendey...

Enkeyiske qaray attarynyng tirsegi qylt-qylt etip, samarqau bastyrghan búl beseuding ekeui moynynda myltyghy bar sherikter bolatyn. Ózderine qaray shapqylap kele jatqan kóp attydan ish jimaghandaryna qaraghanda olardy qazaqtyng kәduilgi «jelikken» kókparshylary desip, әjua kózben baqqandary belgili. Bayyrghy әdetterinen búl kýni de janylmady.

Jortushylar jasyryn kelmey, osy ózekting keng de úzaq angharynyng sonau auzyna ilingennen-aq, at basyn erkin jibergen. Jarys salyp kele jatqan tobyrdyng ozynqyrap shapqan aldynghy eki-ýsheuinde biri-birine kezek tastap, agharandatyp oinaghan aq laq, «kókparynyn» bar ekeni de ótirik emes... Gomindang әkserining kýnqaghary úzyn, qargha túmsyq, qushighan sary telpegin kiygen eki sherikting bireui mandayynda alty júldyzy (Shyng shy sayding alty jarlyghymen «alty úran» dep atalatyn) bar sol bas kiyimin basynan júlyp ala salyp «kókparshylargha» sermelep, shatyrdy núsqap, solay qaray dalbandata bastady. Qamys ýzengisin shirenip, erden kóterile «laqty bizge tasta» degeni. Shedireygen jýzinde kýlkisymaq әjua bar. Myltyqty taqymdaryna jymqyryp qysqan qazaqtar qazir jarty shaqyrym ghana jerde edi. Aldydaghy qaruy joq ýsh jigit aq laqty ara-túra әli de birine biri kezek tastap, sonyndaghylargha «jetkizbey» kele berdi... Sherikter juas atyn tebinip, qopaq-qopaq etip jelip qoydy. Búlardy «janay ótpektey» bop qúighytyp kele jatqan kóp atty túghyl qayqanyna endi ilinip, beseuge taqay bergen. Endigi sekundta bes atty ózderining ne kórip túrghanyna sene almay qaldy... Bir sәtte beyne kórgen týs әlegindey kýige tap keldi. Qannen qapersiz, toqmeyil nemeler dәl arqan boyynday qalghanda shygharylghan kóp myltyqty kórgende biraq andasqan! Atoy salyp jetken top analardyng onsyz da jannan kýder ýzgenin dәleldep, bir auyz tilge de kelgen joq. Jýzderining bozdaghy shyqqan qos sherik búl sәtte óz iyqtarynda qaru baryn mýlde úmytyp ta ketkendey. Attaryn tartyp, qantaryla qalghan ekeuin Aryppay men Qarymsaq basyp-basyp saldy. Qos boz at birinen song biri shoshynyp, oinap shygha berdi. Bireui shynghyryp kisinep te jibergen.

Qarymsaq týtini aiyqpaghan myltyqty taqymyna qayta qysyp jatyp:

- IYә-ә, búlardy sorly anasy tapqanda osylay qalsyn dep tapty ma! - dedi týshirkenip. Qúlap týsken sherikting biri sol  ornynda eki ayaghy daliya, kók aspangha kóz qadap qaldy da, ekinshisi at ýstinde myltyq ýnimen qabat túla boyymen solq etip baj etken ýni de shygha:

- Áy-yo! - dep, qos qolymen keude túsyn shap basyp qalghan. At shapshyp ketkende shanshylyp týsti. Omaqasqan kýii bos qalghan denemen qiya bette bir-eki aunap, domalap ta bara jatty. Úiysqan sary búira shalghynda jan ketken deneden josylghan qan boyalyp aqty. Kisi ólimin múnday týrde kórmegen jigitter óz isterine ózi tanyrqaghanday, minbelep kep qarasyp qapty.

Túghyldy dem arasynda oq-dәri, adam qanynyng kýlimsi iyisi mýnkitti. Aryppay sonyndaghy jigitterge:

- Oi, qoyyndar, qúday múny tamashalatpay-aq qoysyn! - dedi de atyn qamshylap, órge qaray qayqaya berdi. Ózgeler de satyr-sútyr búrylyp jýrip ketti. Múnan arghyny túghyldyng syrtynda, tepsende jatqan bes jýz atty tiyip alu.

Janaghy tiri qalghan ýsheuding ekeui qazaq jaldanbaly jylqyshylary bolghanda, endi biri bayaghy Ály inisi Osman alyp qashatyn - Patima qyzdyng әkesi edi. Kerimbek qyzy Gýlnazymdy qoldy etken Rahim osynyng balasy. Mamozynyng búl tuysqany osy qosqa qaraytyn eki sherik pen qazaq jylqyshylardyng әri aspaz, әri tilmashy. Býgingi mynaday bolghan aty bóten súmdyqtan tiri qalghanda, óz janyn ózine olja kórgen búl adam «shybynyn» auyzgha tistegendey bop, Mamozygha shapqan. Biraq múnday suyq habar Mamozy «tórege» әldeqashan, birinshi qostyng dýngeninen-aq jetken. Aryppaylar aldymen Qarymsaq auylynyng jelkesinde, Shynbúlaqtaghy qostyng bes jýz atyn osylay shauyp alyp, sonan keyin búl qosqa tiygen-di. «Mamozydan aiyrylyp qalmayyq» degen oidy oilaugha osy songhy qosty alghan song ghana múrsha tapqan Qarymsaq pen Aryppay da at basyn endi Múshtayzygha qaray búrghan.

Al Mamozy bolsa baghana týste qasyndaghy shabarmanymen semiz qoydyng sýbesi qosylghan sary ala palaudy aldaryna endi ala bergen. Biraq býgin sonyng búiyrmaghany pәsh bolyp, alghashqy zәrdey suyq habar jetti. Asau Mamozy denesine qanjar tiygendey oqys shoshynumen birge, qaharlanyp ta ketken. Súrghylt týsi almas uy shapqanday, dem ishinde kókshildenip ketip, ornynan ata týregep edi. Osynshalyq jat habar әkep túrghan malaygha:

- Ne dep túrsyn, itting balasy! - dep qynyndaghy sapysyn da suyryp alghan. Mamozynyng mynau haline tóze almaghan habarshy esikten kire, súmpiyp túryp qalghan boyynda qaltyrap ketken-di. Ózge sóz aita almady. Ýy ishi týgel óre túryp, әkesining qaterli adam ekendigine den qoyatyn qyzy, әieli ekeui de qatty shoshynghandarynan týsteri quday bolyp ketti. Isting egjey-tegjeyin Mamozy qayta anyqtap súrap, qansha adam, ishinde kimder bary, bәrining myltyqty ekendikteri, sonyng barlyghyn Kerimbek kisileri Qarymsaq, Aryppaylar bastap jýrgeni bilingende, tóbesinen jay týskendey bolghan.

Ol endi tek asyp-sasyp at erttete bastady. Auyl ýiden ózining aqylshylaryn shaqyryp, sasqalaqtap jetken saqaldy baylargha әp-sәtte ýy toldy. Jaltaq qaqqan, jany tәtti baylar «sa, sa»* desip, aldy-arty jinalyp, ne ekenin bilip bolghansha ekinshi qostan da habar jetti.

 

* Sa? Ca? - Ne? Ne boldy? (dýngen, qytay tilderinde).

 

Shyqshytqa, úrtqa qaumettep saqal ósirgen sәnqoy baylar úyasynyng týbinen sybyr sezgen suyrday antarylyp: «Alla! Alla!» desti. Bayaghy dýngen qyrylghan ýrkinish zamandary esterine taghy týskendey.

Ile okrugine Ýrimjiden, Bas shtabtan kelgen «2603» nómirli «Avgust jarlyghy» boyynsha, Kýreden qolyna alghan rúqsatnama qaghazben «qashqyn» atanghan Kerimbekti tauyp ústau ýshin Mamozy óz qolastyndaghy osy otyrghan adamdardyng kirisuimen, jan-jaqqa kisi attandyryp, eki aidan beri jasyryn jansyzdaryn jýrgizip jatqan bolsa, qazir endi Kýrege jetuden ózgeni sezingen joq. Sonynan qughyn týskende inin eske alghan bóridey. Zamandas-kórshi, ymyra-mәmileli ýzengilesterimen aryz-hosh aityp attanudan basqa shara qalmaghan. Art jaqta qalyp bara jatqan әieli, qyzymen de ishtey kelte qoshtasyp, búlarmen de sholaq úghysty. Kópke arnaghan jalghyz auyz sózi:

- Qaytyp topqa qosylmasaq, ókpe-qaldyq bolsa keshinder! - deui boldy. Qolyna qamshysyn alyp, songhy ret júrtqa kóz tastaghanda, qyzy aghyl-tegil jylap túrghan. Tek ol emes, tәkappar Mamozy janaghynday mýsәpir kýige jetip, hosh aita bastaghanda, qatyny da qystygha jylap, kózining jasy búrshaqtap, synsyp túrdy. Osy kezde Mamozy oghan:

- Bәibishe! Tauday baylyq jiyp, búiyrghanyn jeysing degen osy. «Tәkappar óz tóseginde ólmeydi» demekshi, aqylgha kónbes basym, azapqa kónuge bet búryp baramyn. Bizding dýngende «aqsaqaldyng nazasyna qalsan, saqalynnyng aghy úrady» degen bar. Taylaqbay men Kerimbek songhy kezde týsime qayta-qayta kirip mazamdy alyp edi!.. Kýnәlining otyna kýnәsiz kýiip, qyzym ekeuine de qan jútqyzyp baramyn! Endi meni esten shygharyp, tek ózderine bekem boludy, ómirlerindi ghana oilandar, hosh! - dedi. Ásirese osydan ýsh-tórt jyl búryn óz qyzyn ózi polkovnikke qúrban etken kózsizdigi ýshin әiel men perzenti aldynda kýni býginge deyin ishtey aiypty ekeni osy qoshtasuynan da angharylghan.

Ózining Mamozy atymen osylaysha qor bolyp qashuyna dushar etken mazaq siqyn boyyna ar sanaugha namys shamasy jetken joq.

Óz ýiinen ózi asyghys bezip, qarbalasyp attanghany tartatyn sazayy ekenin de endi úghynghanday.

Shabarmany ekeui qatarlasyp, auyldan shyqqan boyda attaryna qamshy úryp, shoqyta shauyp ketken-di. Biraq, bylay taman úzanqyrap barghanda, atqosshysy Mamozyny osy mazaq siqy ýstine taghy kelemej etkisi kelgendey, jalghyz tastap qashqan... Buyltyq kózi taysaqy qytay poliysey jol-jónekey art jaqqa kóp jaltaqtap qaraumen bolghan. Poliysey ataulynyng susyghysh topyraghy búnyng qanyna da óz «tәlimin» ekkeni qazir biline bastaghan. Bir uaqytta sondarynda kóz úshynan shandatyp kóringen bir týidek attyny bayqaghanda, qipaqtap art jaghyna jii qarana berdi. Mamozy bop-boz bolghan qalpynda, qylp etkendi qalt jibermey, ishinen sezer, ózgeshe saq ýreyde edi. Búryn da, zamannan beri emeurininen tanyp jýretin myna satqynnyng ózgerip kele jatqanyn bayqaghanda qorlyq yzadan jaryla jazdap:

- Býrkit kórgen qanshyq týlkidey neghyp qaysandap kelesin! - degen. Kózine ólim әlegi elestep alghanday, týsi asa jat. IYә, tap osy kezde shabarman atyn tebine borbaylap, qamshylap jiberip, tyraghaylap túra kep qashqan. Jambasynda úzyn qylysh salaq-salaq etip bara jatty. Mamozy ýshin endigi silikpesi qalghan tirliginde múnan óter mazaq izdese tabylmas edi. Jaraly tóre basqa oigha kelmey, qoynyndaghy sholaq myltyghyn suyryp ala salyp, kózdep jiberip, qan tartqan serigin arqan boyy úzatpastan, jauyryn ortang qaysy dep basyp qaldy. IYә, sóitip ózining eng senimdi adamy, tel shabarmanynan demde aiyryldy. Ózi art jaqqa bir-eki jaltaqtap qarady da, Kýre jolynan batysqa taman auyp, Kekdalagha qaray qighashtap tartty.

Mamozy búl kýni qughynshygha jetkizbey, shyghandap qashyp qútylyp ketken.

Mazygha jinalghan qyrghyz-qazaq qoly osy týni tang ata Kýrege tiymek bolghandyqtan, qashqyn Mamozynyng sonyndaghy qughynshy Aryppay, Qarymsaqtar artqy elge sol kýni týn ishinde joldan tosyp qosyldy.

2

...Keyin Kýrege ekinshi shabuyl bastaldy. Qys týsip, Nylqy manyndaghy qandy maydan ýsh aigha sozylyp, aqyry az últ partizandary jenis qadamymen Shihu, Manas, Kýlórten-dalagha týsip ketkende joryqtyng ekinshi jaghy teristik iyqta, bir býiirde qalghan Búrataladaghy Bukening jambylyna qaray kezengen.

Ghany men Qarymsaq, Maqsúttar bastaghan sol kezenis Buke-jambylynan búryn Kýrege ilingen Búratalagha tóte asatyn Shúbyrty, Qiyatas asularyn qar bekitip jatqandyqtan, eldegi kәri-qúrtan, shal-shauqan, iske tatyr atauly solay qaray soyys aidap, ýy kóshirip aparyp, aptalap jatyp, asudyng qaryn kýrep, at óterlik ayaq jol ashqan. Sol aralyqta kýzdegi alghashqy shabuyldan keyin ýsh ay boyy tym-tyrys, súlyq qalghan Kýrege Sheru ruy bastaghan joryq myn-myng qolmen qayta soqqan. Kýre seypili «Úly Esiktin» auzyna kýzde qúrghan pulemetti óz kýnine kónip, tózgen qayyrshyday sarylyp, qys boyyna týbinde otyryp kýzetken. Ýsh myng qoldy qosyn óz isine qalyng týndi jamyla kiristi.

Qaqpanyng eki irgesindegi qos kýzet jaydyng búrynghy elektr shyraghy joq, kesilip tastalghan. Kerosin shamnyng óleusiregen kýngirt, keugim sәulesi perde tasasynan emis belgi beredi. Qosyn osy «Úly Esiktin» qarsy aldy jaghyndaghy úighyr qalashyghyn panalap әr ýidin, qara-aulalardyng búrysh-búryshtaryn daldalap jasyryna bastady. Qoryq-dualdary bir-birimen iyin tiresip, jalghasa bergen úighyr mekenining búl týnde seypil qaqpasyn nysanagha alarlyq birde-bir túsy bos qalmady deuge bolarlyqtay. Sansyz túrghylarda boy jasyrghan avtomat, myltyqtardan ózge, orta shende qúrylghan pulemetter men eki zenbirek te auyzdary «Úly Esikke» qarap qúrylyp ýlgerdi.

Qys ayaghynyng ayazsyz týni. Kýndiz kýni boyymen jaughan qalyng qar suyqtyng betin tosyp, jau nazarynan ayaq dybysyn kómeskilep túrghan...

Sóitkenmen de qamaldy kýzetken qarauyldar әldeneden sezik alyp qalghanday... Zәrezep qúlaghyna qanghyp kep jetken әlde bir emis sybystan sekem alyp, pysqyryna bastaghan taueshkidey, óz tirlikteri ózine ógey tartqan. Botay kýzetindegiler men ishki jaqqa berilgen belgi me, bir sәtting ishinde birneshe raketa atylyp qaldy. Art-artynan jii jiberilgen raketalardyng nelikten eken, әuelgisi shanqan ashyq kók týsti, soghan jalghas taghy ýsh ret qan qyzyl týsi ketti.

Biylghy qys... búl seypilding kýzdegi qyrghynnan qalghan jarym túrghynyn óz tirligine ózin jat etumen ótip kele jatqan. Qar jauyp ashylghan ashyq aspanda kókshil tarta qylaulap janghan júldyzdy әlgi raketalar eriksiz kózge tosty. Jerdegi bisharalyq, tarlyqtyng belgisindey bolghan sol raketalar birinen song biri shyrqay úshyp baryp, qayta qalqy jýzip kep óshe bastaghanda, Ghany óz qataryndaghy ekinshi pulemette otyrghan Qarymsaqqa kýnk etip:

- Qapyr-zadalar birnemeni týiip qasa kerek... tayarlanyn! - dep búiyrdy. Búl ekeuining ong qanatynda, taghy bir pulemetke ie bolghan Maqsúttyng manynda Taylaqbay men Kerimbek bar edi. Qarusyz ýlkender Ghanidyng is bastamaq sózin angharghanda, tek ózdi-ózine aitqanday ghana:

- IYә, sәt!

- A, bere gór! - desti.

Ghany janaghy sózin aita bere, Kýrening týngi tynyshtyghyn qaqyrata, óz pulemetinen oq tógip jiberdi. Qarymsaq qosylyp, qalghandary da «tata-tata» degizip jarysa oq jaudyrdy. Birinshi ýnning shyghuy múng eken, qarsy jaqta qapysyzdyghyn dәleldep oq nóserletti. Qara týndi nayzaghay oghynday, tús-tústan súrapyl oq tilgiledi. Osy atys - atys boldy. Saghattar boyyna seypil pulemetteri de súmyrayday sarnap túrdy. Ghanilar sheshken endigi bir aqyl boyynsha, eki qol pulemet «Úly Esik» kýzetining eki jaghynan barugha tura keldi. Qazirgi sәtte seypilding bar yntasy aldynghy bette. Tek Úighyr qalashyghyn atqylap, esi shyqqan boyda, әlgi eki pulemetting jaqyndap baruyna mýmkindik bergen. Oilaghanday solar eki bosaghadan qusyryp kelip әudem jerden kiylikti. Búl uaqytta qaqpa auzynyng oghy búrynghydan biraz siyrep... syr bere bastaghanday. Oq-dәri qory ólsheuli ekenin tanytty. Osynday kýimen jәne biraz mezgil ótkende, seypil pulemeti bir-birlep jótelip baryp, ýnin ýze bastaghan! Búl mezette kýsh shygharushy anau tórt botaydaghy eng songhy ret búiryq alyp, qaqpagha jetken tyng qarauyldar pulemetteri.

Sonymen, seypilding tórt búryshyndaghy botaylar bos qaldy. Onyng esebine tórt qol pulemet qaqpa auzynda talaygha deyin sarnap túryp aldy. Qystayghy qamalghan ashtyq pen ruhany soqqynyng aqtyq zapyran dolylyghyn osymen qúsyp jatqanday.

Osyghan deyingi aralyqta eki jaqtan da shyghyn az bolmady. Búl kezde tang qylayyp atyp kele jatty. Qamal qaqpasynyng myltyq ýni shashaulanyp túryp, aqyrghy pulemetterding ózi de bir-birlep baryp kenet toqtap qaldy. Oq atauly pyshaq keskendey bitkeni mәlim.

Shyghys aspany qúlaniyektep, sәtten-sәtke týn perdesi salghyrt týrile, dýniyege bayaulap keugim jaryq ilingen. Partizan әskerleri óz nysanalaryn endi anyq kórerdey bolyp, dala didary keny ashylghan-dy. Jay syzylyp, samarqau atqan tanmen birge sonau batysta qarauytyp kórine bastaghan Qorghas tauynyng biyik órkeshterine qaray qiystap baryp, batugha ainalghan qiyq ay ilinip túr. «Endi ne bolar eken» dep taghy azyraq kidirgisi kelgendey, tau shoqysynan syghalap túryp qalypty. Týnimen kezip, sarylyp baryp batugha ainalghan. Endi kýzet jaydyng esik-tesigin naqtap kórip alghan az últ sardarynyng pulemetshileri sherikter mekenin erkin oiran etti. Úzamay partizan qosyny qaulap algha basty.

Mineki, osy shaqta óz taghdyrynyng songhy nәubeti biylegen, bey-laj gomindang әskeri ary ishke qaray, tym-tyraqay qashugha mәjbýr bolghan. Týn boyy qaqyldap «jaghy sembegen» pulemetter endi búl mezette tastandy, iyesiz. Sony kórgen myn-myng sandy partizan sarbazy órttey qaulap atqa qonghan. IYen qalghan qaqpagha qaray lap qoyghan qalyng qoldyng aiqay-sýreng tasqyny qúlaq túndyrdy. Jer de aighay, kók te aighay bolyp ketkendey.

Qaqpanyng ishki jaghynda qoyday jusap qyrylghan ólik, oq-dәri iyisimen qabat jyn sasidy. Sansyz atty jauynger jusap qalghan ólikti biri attatyp, biri bastyryp ishke qaray shapqanda qazaq eli úrangha basyp, әleyim shu salyp josydy. Qyzay-Sheru, Nayman jaghy:

- Álet! Álet!

- Qaptaghay! Qaptaghay!

- Qabanbay! Qabanbay! - dese, taghy bir mol shuly kóp janghyryq:

- Rayymbek! Domalaq! - dep alban, ýisinning úranyn janghyrtty.

- Múhame-et! Múhamet! - dep bara jatqandar da bir aluan. Bir kezdegi manynan shybyn úshyrmas «Úly Esikten» syiyspay shapqan attylar «qaqpanyng auzyn qan qylghan» tasqynymen uezdik ýkimet ordasyna jәne polisiya jataqhanalaryna qarday borap qúiyldy. Ejelgi tau elderi ata-baba qanyn joqtap, gomindannyng endigi qarusyz әskerimen bettesken! Sonday qyrghyn kezining bir túsynda polisiya bastyghy asqaq «tóre» Liy-jýijandy jaghasynan sýirep, týrmeden bosatylghan Lәn biyau tauyp shyqty. Qarasha aiynda bolghan Kýrening alghashqy talqandaluynan keyin bayaghy Qanatbek aqalaqshy ústatqan Lýrip-lamany osy Liy-jýijang óz qolymen atypty degen... Qamaudaghy Áliydi Lýripke qosyp atpaq bolghan jerinen polkovnik Ma shyanigon aujay baghyp toqtatyp qalghan... Jaralysynda bir bet, qyrys Liy-jýijang Ma shyanigonnyng zaman rayyn baqqan ayankestigin sezip, jyny kelse de kóngen-di. Býgin sol Ma shyanigon seypil qamalynan pana tappay, atpenen syrtqa qashyp edi. Qalyndyghy bir metrden astam, biyiktigi eki jarym metr soqpa qorghannyng batys teristik jaghynan salt atpen óterliktey etip týnimenen jol qashatyp shyghartqan. Sol ketik arqyly qasyna ózining ólimge deyin ajyramas kýtushisin birge alyp jәne eng aqyrghy «jan saughasyn serik etip», jónep ketken. Qysy-jazy sýt simirip, sabynmen juylyp, mәpelegen aq arghymaq ta songhy serigi kóringen-di. Aryppay Ma shyanigondy izdegende ol joq bolyp shyqty. Biraq keshe jaughan sonardan esilip qalghan eki attyng jana soqpaghy kózge qiyrdan shalynghan. Top qughynshy sol izben seypilding syrtyna óte berdi. Qalyng da biyik, soqpa qamal seypilding sary topyraghy aq qarda jer jynysyn kózge tartyp, tóbe bolyp ýiilip jatty.

Aryppay osy jarma jol ketigimen top jigitti tizilte bastap asyghys ótkende qashqynnyng qarasy kórinbedi.

Kýre tarihynyng Ma shyanigon shertken eng songhy anyz, shejiresi bolyp, ózi on bes jyl biylegen bekiniste aqyrghy izi jyr tilindey sayrap jatty.

Sol tarihtyng bitip toqtaghan songhy nýktesindey etip, osy kýni keshke Aryppay әketken shaghyn top Ma shyanigon mingen jal-qúiryghy jibektey aqqu bozdy audaryp minip, elge de jetip edi.

Betalysy ontýstik Shynjangha ótkizetin Tәnirtauynyng «Múz dauan» asuy eken. Biraq sol asu joldy taba almay, qiyn taugha qamalyp jýrgen kezep tas-tastyng arasynda bir talay uaqyt atysyp jýrip oqqa úshqan.

Mamozy kýzde qashyp qútylyp ketken son, qys boyy osy Kýreni panalaghan. Anyghynda, búnyng dәl sol kýni Kýre bekinisin kire almaghany belgili. Ysqaqbek bastaghan qyrghyzdar men Sheru joryghy dәl sol týnnen bastap «Úly Esikten» qytay әskerin syrtqa shygharmau ýshin arnayy qaruly jasaq qoyghan-dy. Sondyqtan Mamozynyng qorghan ishine qalay kirgeni mәlimsiz... Atyn qymbat er-túrmanymen seypil syrtyna iyesiz qaldyryp, ózi botaydyng dýrbili qarauyldary arqyly seypil qamalynan jippen órmelep shyqqanyn qazaqtar bilmegen. Sol Mamozyny býgin búl úyadan tabarmyz dep oilamaghan Sheru eli ayaspas dúshpany kózine týskende kókpar ghyp әketti. Jaghasynan sýirelegen Ábdirәiimge kelgisi kelmey, tyrmysyp kele jatqan. Sony kózi shalghan Qarymsaq atyna qamshy úryp aryndap kelgen bette jelkesinen sap etip ústap, júlqy kóterip, óngergen boyynda qirap qalghan «Úly Esikke» qaray alyp jónelgen. Óz sonynan Sheru ataulyny shúbyrtyp, bettegen jaghy bayaghy Mamyrtay óltirilgen týbek. Er qasyna ekpetinen salghan ýnsiz qúnykerin shapqan at ekpinimen salaqtatyp túryp, bir shaqyrym jerdegi әigili týbekke alyp jetti. Qalyng shiyli qoynauyt mýiiste, dәl Mamyrtay beyitining aldyna jetkende at basyn short tarta, dik etip toqtaghan Qarymsaq óngerilgen ýnsiz adamdy omby qargha kómildire «ynq» degizip tastap jiberdi. Attan ózi de ilinbey lyp berip yrshyp týsti. Qazirgi halinde kózi eshnәrseni kórmestey, dýniyeni tek búldyr sózine, jyghylghan kýii tapjylmay jatyp qalghan Mamozynyng ýstinen qona, tizelep aldy. Dauysy targhyldana, qatty shyghyp:

- Mamyrta-ay! Qanyna qan! Kegine riza bol, shyra-ghe-em! dep, ón-týsi quday bolghan qúndykerin qauday saqalynan sol qolymen shengeldey qayyryp, qonyshynan sary kezdikti suyra berdi. Mamozy ayaqtaryn kósile úsynghan boyynda tyrp etpey siresip alyp pyshaq jalang etip, kenirdegine taqala bergen sәtte:

- Lәilaha illalla! - dep qaldy.

Túla denesimen solq etip qalghan Mamozy әuelgi qarysqan boyynda әli de túyaq serippesten qatyp qalyp, sol sәtinde kózi alaryp Qarymsaqtyng kózine týskendey boldy. Sóite baryp selk-selk etip kóz janary sónip, súlyq talyp ketti. Kinәsiz dene bar qylmystan qútylghysy kelgendey endi yshqynyp jan talasty. Qarymsaqqa janaghy bir qighashtap qaraghan aqtyq kózqaras kókeyinen mәngi óshpestey, ornap qaldy! Osynday kezde týlki túmaghy jalpyldap qarbalasqan bireu atynan asyghys týsip jatyr edi. Burabay eken, Mamozynyng etigin sheship alyp jatty.

Shyghys әlemi kýiikkendey, alaulana qyzaryp kýn shyghyp keledi eken...

Ghasyr-tarih shejiresining mang basqan úly keruenine ózining talay-talay syrlaryn qosqanymen, sonyng bәrin ishine tyghyp, joq etip, óshirip joyyp, úmyt qyp kelgen Jonghardyng jyrly dalasy «jaqsygha da, jamangha da bir shirkin» tәrizdenip, sol bayaghy beytarap tynysh qalpynda jatty. Sherli qarttay auyr demmen óksigen shejireli ónir zamandar boyy at túyaghy dýbiri men shylqyp aqqan josqyn qangha meken bop, menireu sabyrmen tynys tartty.

Jalpaq jahan jaralghaly sansyz ret sabylyp, alma-kezek auysyp kelgen tensizdikting tarazysy sharshy jerding osynau bir júlyghynda qayta taghy tartyldy. «Emseng - emshek, kesseng - berish bolam» dep onyng bәrin kóterip Jer-Ana jatty.

Ar bol, tózim kindigi - Jer-meken!!!

 

Jetinshi tarau

1

Nauryz aiynyng basynda dala soghysy búrynghydan siyrenkirep, endi ýiezderdi qalay alu mәselesi sóz bolghan. Ile soghysynyng tizginin óz qolyna alyp basqarghan әsker basy Ysqaqbek partizan betin qys boyghy keskilesken úrysta teriske bastamaghan-dy. Taghy da bir týngi shaqta, sonau kezdegi shtab ýide sary jigit - Ysqaqbek batyrgha bitken kishkene janaryn Ákbargha qaday oilanyp:

- Múnda endi ýsh-tórt polk qalsa jetedi. Bireuine әriyne, jartylay jayau Ábdikerim qalatyn shyghar. Ashalydaghy jaudy ashasynan aiyryp qaytty! - dep shynayy madaqtady.

- Birine men qalamyn, - dep jýdeu Ákbar... kese sóiledi: - Bauyrlarymnyng sheyit bolghan jeri ghoy... Dúshpanymnan kegimdi tap osy jerde alamyn! - Ákbardyng aitqanyn ózgeler sózge kelmey qostaghanda, onyng ejelgi dosy Fatiyh:

- Doslarym, hazyr búl jerde úrysh azaydy degen bilen әlde de qauip-qater zor. Ákbar bolsa eki inisinen birdey aiyrylyp otyr... Ýiezderdi alu endi onsha qauipti emes. Menshe bolsa, Ákbar batyr biz dostarynyng peshlinen jenildik alyp, solay ketsin. Búl jerde aqyr oq tiyse de «shapanynan ótpeytin» Ghany batyrmen jәne bireu qalsyn, - degen sózining ayaghyn әzilge sýiep.

Ghany sózge de kelgen joq:

- Bopty, osy jerdi jylan jalaghanday ghyp tazalap beremin! - dey saldy. Biraq Ákbar óz degeninen qaytpay:

- Joq, Ghany qalsa mening esebime qalmay, Ysqaqbek aitqan ýshting biri bop, óz jónimen qala bersin. «Jayyn birnene jútyp ishegi týiilse, kesel tapqan jerine barady» deushi edi ghoy, ne bolsa da inilerimnen aiyrylghan osy jerding ózinde jayrasyp baghamyn! - dep bolmady. Seyitten aiyrylghanda, Ákbar qos qanatynyng birinen aiyrylghanday topshysynan qayyrylghan. Teginde, Seyit Ákbardan birer jasy ghana kishi bolatúghyn. Ásirese, nemere tuysynyng tirliktegi jaqsy qylyghyn qiya almaytyn. Balalyq shaghynan asyqty birge oinap, kýlkini birge kýle, tay-qúlynday aiqasyp, tete ósken ghoy. Ákbar tegi Seyitti maqtap sóilegende:

- Kisini bir kýlkisimen alyp jiberedi. Janyna mayday tiyip, jaqsy kónilin saghan arnap kýlgende buynyndy alady! - deytin. Osy soghysty bastau jóninde Ákbardyng eng alghashqy synap aitqan, jeke sybyrynan bastap kýni keshege sheyin shynayy bel kótere, serik bop kelgen «egizining synary» sol edi! Tirliginde Ákbardyng jarty auyz sózin jerge tastamay, janyn ýzip túratyn Seyit minezin sóz etken jaqyn-juyqtar, keyde tanyrqasa da, keyde búl ekeuining janqiyar tatulyqtaryn qyzghanghanday:

- Qúday biledi-au, Ákbardyng aitqanynan aldynda ólim túr dese bas tartpas! - desetin. Býgingi kýn sonyng bәrin qayda alyp ketkenin bilmegendey bolyp, Seyitti endi әredikte týsinde kórip, óz ishinen shynymen synyp ketken.

- Aytqanymnan bir mezet shyghyp kórmepti-au! Qadirin bilmeppin-au! - dey beretin. Ózinen basqa polkta bolghan Seyitting qayghyly qazasyn alghash estigen jerde jýregi zyrq etkendey bolyp:

- Qaraghym edi-au! Qolqa-jýregimdi ýzip, japangha jalghyz tastap ketti-au! - dep toqtay almay jylaghan. Seyitting ýiine Ákbar kýnshilik jerden jylap jetkende, tuysynyng qaraly kelinshegi Ákbardy onan sayyn eniretip:

 

«Qorymalym, qol basym -

Qayda da qaldy joldasyn!

Qaytip bir shydap otyrsyn,

Joldasyng qayda, jolbarysym» -

 

dep, ajyramay kórisken. Teginde, Seyit Ákbarday batyr pishindi emes, bet bitisi erekshe, qazaq jigitining anyq bir aqmanar súluy bolatyn. Tanymaghan adamgha «Han balasy» degizgendey appaq, әsem jýzin naghyz bir sheber kózben piship alghanday dese siyatyn. Qyzaydyng ataqty Sasan auylynan shyqqan bir ólenshi, ózi asqan sylqym kelinshek osy jaqyn jyldar ishinde ýili-barandy Seyitti kórip ghashyq bolghany, arnap әn shygharghany dala jelimen dýiim elge qaueset bolyp taraghan. Kelbetti keskinine bitken ýlken qara kózi, aq tisteri kórine kýlgendegi adamgha airyqsha ystyq jýzi armandy kelinshekting ózegine ot tastaghany manaydaghy elge aiday anyq bolghan.

Ánshi kelinshek ózining bir jaqsy qayynsinlisine bar syryn ashyp:

...- Perining jigiti de bary ras bolsa, dәl sonday-aq bolar!.. Bala kýnimizde «Qap tauynda peri bolady, qyz-jigiti kórgen jandy esinen tandyrarlyq, birinen biri ótken súlu, shetinen pәk zattan deushi edi. Sol ertekti әjemnen estimegenim jaqsy edi!.. Bala qiyalyma әldeqaydan sol perining jigiti kez kelip, ózime qosylatynday bop óstim... Sonyng bәri qiyalymdy jyndy etti!.. Aqyry ne kerek, Seyit bolyp kezdesti. Nege kórdim dep ókinem, kórmegenim jaqsy edi. Sodan beri, tipti ózim ózimnen qorqa berem. Ájem sorly ertek aitqan kezinde mening sonsha beriluime qarap: «saghan sol perining bir shalyghy tiyip ketip jýrer, toqtatayyn» - deytin. Sony ózindey kýrsingish, boyjetken kýnimnen qorqyp oilaytyn boldym!.. - dep, shynymen aljasyp otyrghan adamday sóilegen. Kelinshekting kózining jasy qat-qat tógile aitqan syryna qarap qyz da búny «anyq ghashyq sorly eken-au» dep qaytqan... Jylap otyryp salghan әnining qayyrmasyn zaryghuly yrghaqqa qosyp:

 

«Men sorlygha jez tanday,

«Peri» jigit - kez manday...

Bir kórinip dert saldy

Erin qanday, kóz qanday» -

 

degenin әlgi qyz qayta-qayta aitqyzyp, әnimen qosa jattap alyp qaytady da, sonsha syrdy ishine syighyza almay ol ózining bir qúrby qyzyna sybyrlap jetkizedi. Búdan anau qaghyp alady. Sóite-sóite jalpaq elge anyz bop bir-aq taraydy. Óz ishine syimaghan syr ózgege siyady deu beker. Mine, ózining sonday Seyitinen aiyrlyp, ishinen qúrt syna, oisyrap jýrgen Ákbar keyde, sol bauyry búnyng bar quanyshyn birge alyp ketkendey qúlazityn. Fatihtyng Ákbardy búl jerde qaldyrghysy kelmey, qimay sóilegeni osy edi. Óz inisi Hamitten aiyrylghan Fatih Ákbardy endi jenildeu jaqqa shyqsa eken degen.

2

Opat bolghan Seyit qana emes, búlardyng qatarynda «Tas týlek» úiymynyng qanaty qataymay túrghanda eng birinshi bas qalqa, qorghany bolghan, jalghyz ýy Alban - Moldajan da 63 jasynda óz dostaryn kóngisiz qapyda qaldyryp, qayta oralmasqa qayta tuyp, jaralmasqa sapar shekkken! Dәl sol siyaqty sharualar: Manaphan, Suanbekter de degenine jetpey, orta jasta qyrqylyp ketti! Kóterilisting oshaq búty bolghan, el men jerding osynday birtuma azamattarymen qosa, taghy sonday kóp-kóp últ ókilderi jastay otalyp ketken!

Ákbar men Ysqaqbekting sheshimi boyynsha, Nylqy manynda Qaynam batyrdyng polki, «Tau týlegi» atyndaghy Kerimbek úlynyng polki, Ábdikerim jәne Ákbar polktary qalghan. Narynqolmen shekaralasatyn: Tekes, onan beri Kýnes, Qalmaqkýre, Toghyztarau ýiezderine seypilderdi qaratugha baratyn búrynghy belgili polktardan ózge keyinnen qosylghan taghy eki polk bar. Ol Nylqy týrmesinen bosap shyqqan Qazyhan men sol polisiyanyng orynbasar bastyghy bolghan Nýsiphan polkteri. Ol eki polktyng negizgi halqy Lýrip-lamanyng kýieu balasy Lәidin-ambal men solardyng dosy Jamby-lama bastap kelgen Erenqabyrgha tauyn mekendegen manghúldar. Olardyng beti, Ilege keler joly әigili Kórsay-Ashaly bolghandyqtan ol joldy aldymen qytay әskeri bekitip qalyp, erte ótip kele almaghan.

Sonymen janaghy ýiezderge «Sýiding polki», «Dýngen polki» «Qalmaq polki», «Qyrghyz polki» attanghanda, búlardan moyny qashyq Shapshal ýiezine Nýsiphan men Qazyhan polktary jol aldy. Osy eki bólek ketken polktardyng qay-qaysysynan bolsyn habardy shtabtaghy Ákbar men Ysqaqbek, Fatihter kýnbe-kýn emes, eki kýnde de salt atty laushymen alyp túra almas edi. Sol sebepten, qyryq-otyz shaqyrymday beket sayyn lau attar men laushy adamdar qoyyp, arghy-bergi quanyshty hosh-habardy útylap, jalghasa jetkizetin bolghan.

Arada ýsh kýn ótkende Shapshal ýiezi jaghynan tosyn habar keldi. Shapshaldyng negizgi halqy sibe-solan, daghúralar bolghandyqtan ýiez bastyghy da Húmyrtә degen, qytaysha jetik oqyghan sibe bolatyn. Húmyrtәning ózi sibe bolghanmen qarauyndaghy әskeri negizinen qytay sherikter eken. Qys boyy onyng kóbin Nylqy soghysyna bólshektepti. Ári búnyng ýstine jergilikti halqy Qarymsaq komandirlik etken «Sýidin polkine» ótip ketkeni belgili. Sonymen bir ózine tek gomindang ókimeti ghana sýienish bolghan Húmyrtә uezd alynugha ainalghan saghatta ózin-ózi atqan. Nýsiphan, Qazyhan sol jenisting janalyghyn beri qaray joldap jiberip, ózderi Temirlikting asuyn asyp, Tekes, Kýneske ketken polktargha kómekke attanypty.

Ákbarlar tynym tauyp otyrghan, shanyraghynda aq tuy bar shtab ýiine qaray kóz úshynan bir atty dalaqtap shauyp kele jatty. Ýide jas jaghynan ýlkeni - Taylaqbay, Kerimbek. Onan bylayghy eki jaqqa jarylyp otyrghandar Ysqaqbek, Ákbar, Fatiyh. Eki etegi dalbaqtap, atynyng qos tanauynan jarysa sozylyp appaq bu atqan, basynda jaba-salma týlki túmaghy jalpyldaghan Qúlayghyr eken. Shalghyly múrty әppaq sireu qyraumenen aidarlanyp, atynan asyghys týsip kele jatqanda jýrisinde qalay da albyrttyq baryn shamalaghan Taylaqbay:

- «Eserge ese bersen, oinap jýrip, kisi óltiredi» degen. Búrynghyday kýnde bәrine de kóz sala jýrinder, - dedi. Qúlayghyr aldymen Shapshal ýiezining bastyghy Húmyrtәnyng ózin-ózi shekeden atyp óltirgenin, soghan qosa eki polkting asu asyp ketkenin sóiley kelip, sonynda búl otyrghandar ýshin anyq bir ókinishti, jamanat habardy pash etti. Bosagha jaqta tórdegilerge qaray jýginip alyp sózdi oraghytyp bastap:

- Qatyny ólgen qyzy bar ýige qarap jylaydy depti ghoy... Ana dýngen polkining kәmәndiri oqqa úshypty... Álgi býkil Sheruge býlik salyp, qyz alyp qashqysh neme-shi... Býgin bir oy oilap keldim, sonyng dalada qalghan jas qatynyn da maghan qimaysyndar ma? Sony eptep men paqyrgha qossandarshy, tileuing bergirler! - dedi.

Tyndaushylar Osman jayynan estigen myna suyq habarmen birge, sonyng zardaby mynau anayy adamnyng jetesine jetpey múnsha góitip sóilegenine shetinen narazy qabaq bayqatty. Jetim jigitting órshil jigeri men dýngender aldyndaghy bedeli ýshin osy top ony polk komandirligine taghayyndaghan. Jas kelinshegining qúrsaghynda perzenti qaldy. Kóktemde qarymsaq Osman men Patimany sherikterge tapqyzbay әketkende osy jaqqa jetkizip, Kerimbek sәlemimen Ákbardyng qolyna tabystaghan. Sodan beri erli-zayypty ekeuine búndaghylar pana bolyp momyn bir auylda jasyryn ústap kelgen. Sonday eki beybaqtyng jay-jaghdayyn bilgen kimge de bolmasyn myna ajal shynayy «әttegen-ayy» bar ókinerlik qaza bolyp kórindi. Júrt oiyn Taylaqbay men Kerimbek qorytqanday bolyp:

- Jana ghana jetildim be degende jetesinen ketti ghoy, sorly jas!

«Jylatqan qayghyng eskirip, qatty shattyq jylatady» demekshi, kózin jas kýshiktey jana ashqan jarly edi! Qúday úrghan Qúla-sholaq! Kýlmey kýl qotyr nege almay jýr! Kýnirener jer men kýizeler jerdi bir bilmey-aq qettin-au, әbilet basqyr! - desip, osy aitqandarymen әri Qúlayghyrdy sógip, әri әsirese Osmanday jasqa qazy kisider tilimen bekitilgen eskertkish ókimin túrghyzghanday boldy. Osydan búryn Qúlayghyrdyng Mamozy ýiin manaylay, erteli-kesh keshegi óz dúshpanynyng әielin jaghalap, kek alghysy kelip jýrgen jerinen Kerimbek sybys estip tyiym salghan.

Ysqaqbekti diviziya basqardy degeni bolmasa, ol úrys kezinde shtabta qalghan emes. Sonday janqiyar qolbasshy túrghanda az últ qaharmandary óz jauyna әr jolghy shabuylda súrapyl kekpen tiyetin.

Shtabtyng úighyrsha, qazaqsha jazu júmysyn jýieli týrde Sauyt Abdyraqmanúghly men Baybazargha jýrgizdirtetin. Maqsúttyng búl eki dosy qys boyy osy isti aqsatpay, Ákbar men Ysqaqbekting shyndap qol artar, jauapty adamdary boldy. Diviziya shtabynyn úighyrsha, qazaqsha «Ghalbe auazy» - «Jenis ýni» gazetterin shygharatyn da osy ekeui.

Nauryzdyng ortasyna jetpey uezderge ketken alty polktyng joryq әnin jyrlaghan jauyngerleri aldy-artyna kóz jetkisiz, qara-qorym sap týzep qaytty. Baghy zamannyng jenispen oralghan, salqar shebin eske salyp, marsh jyrymen oinap basty. Ár polk týstik jerden shtabqa «sýiinshi» habar joldap, әne-mine degenshe ózderi de jaqyndap qaldy. Sýiinshimen birge Fujening jaralanyp, qalmaq Kýrede qalghan habary estildi.

Nauryzdyng qary ery bastaghan. Ásker atauly attarynyng qúiryghyn shart týigen. Keybiri órip kep, úsh jaghyn eki ashalap baylaghan. Ýiezderding әskerinen tau-tastaghy atshy qostan týsken mol attar qúiryghy tirseginen short kesilgen jәne jaly kýzelip tastaghandary bar. Búl polktar kelgende Ysqaqbekter de endi ghana azyraq jaybaraqat kýnge ilingen. Gýbernelik ókimetting aqyrghy qosyndaryn talqandap, avtomat, mauzer, pulemet, zenbirekterin bir shónshik dәri, bir tal oghyna deyin qaldyrmay jinap, arba-shana ataulymen tasyghyshtap jatqan. Gomindang әskerining ózek-jyralardy qualap tikken palatka, shatyrlary qanyrap qaldy. Jerding beti adam óligin ainaldyrghan qara qargha mekeni... Ásheyinde jalghyz qoy aram ólse, sodan úzap shyqpaytyn osy bir qap-qara qús atauly qyrylghan adam kózine toyattaghandyqtan, әr tústa «aryq-aryq» dep qúiryqtaryn qayqayta, shabyttap úshyp, ólikten-ólikti tandap qonyp, mәz-mereke.

Ana jaqta Talqy kezenining arghy-bergi beti men asudyng ishi de osynday jusaghan adam óligi. Ásirese bergi qiyada qúlaghan mashinadan shashylyp qalghan sherikting sany joq.

Endigi jospar Ashaly-Kórsaymen ary asyp, Taqiya-jyng uezin әzirshe bir býiirde qaldyryp ketip, әueli Shihudy alu. Kórsaydyng kýn týspes, teren, quys shatqalyna búl armiya ózining onshaqty polkten túratyn diviziyasymen sine bastaghanda, Ile jerining geografiyasymen qosh aitysady. Batysy men teristigin tútastay Jonghar Alatauy, shyghys qaptalyn nayza shyndy, qúlan ótpes Qyzemshek taulary, al týstik betin aspandy tiregen, asqaq Tәnirtau kómkerip jatqan, qara ormandy Ile jeri artta qalady. Aynalasyn tau bekitken, újmaq ónir qay jaghynan qarasang da kók sala, ózen-suly, jer sauyry bolyp jatatyn.

Ilening qysy qarly, jazy sel-janbyrly. Jer jýzin eng әsem ólkelerimen salystyrugha tatyrlyq bir shúrayly tór bolyp qonyrjay mýiis ýiirilip jatyr.

Osynday Ileni jauynan qorghap, basybayly janqiyarlyqpen soghys jariyalaghan Ákbarday perzent syrttaghy polkter dalany janghyrtqan joryq jyrymen qayta oralyp kelgende qatarda joq edi!!!

Diviziya armiyasy Kórsaygha kirmek bolghan jospardan búryn ózining dýniyege kelgen, ystyq mekeni Ile ólkesin Jer-Ananyng bir iri perzenti - Ákbar atty qaharman mәngilikke qiyp ketti! Jalghyz-aq «el paydasyn kózdegenning óz paydasy ishinde» degendi dәtke quat eterlik kýn! Ózining janymen sýigen tughan topyraghymen qayta tabysqanyn ghana barsha әlem aldynda medeu tútarlyq kýn jetken. Ózi qajetti saghatyna Ákbardy bergen Jer-Ana onyng atyn joqtaytyn úrpaq tughyzbay túrmaytyny medeti Jer sharshysynda Ile jeri túrghanda, jer sharynda izgi niyetti adamzat túrghanda «Ákbar bar!» degendi qanaghat etip, sonynda eli qaldy.

«Tas týlek» úiymynyng - adamzattyng eng sanlaq jýldegerleri qatarynan oryn alatyn bayyrghy mýsheleri búl soghysty josparlaghan kýnnen bastap «ólsek sheyit, qalsaq qazymyz» dep edi. Qazylyghy - Otany ýshin soghysqan әdildigi! Al «sheyit» ekendigi, ata-mekeni ýshin janqiyarlyq ruhymen somdalghan jýregi.

Qyrshynynan jastay qiylyp ketken Esbosyn batyrdyng úrpaqtaryn «sheyitterding sheyiti» dese bolghanday. Jetem degenine jas órenning biri jetpedi! Kóterilisting oshaq búty bolghan Fatih inisi Hamiyt, onyng dosy Rafiyh, úighyr diqany Qari, qazaq sharualary Moldajan, Suanbek, Manaphan, Ákbar-Seyitti bas etip aitqanda, az sandy últ ókilinen Ile uәlayatynda eki myng jeti jýzdey adam opat boldy! Dertke dәrmen - sol bozdaqtardyng keyingige qalghan iz-silemi ghana. Nelikten eken? Solardy auyzgha alyp, mezgil-mezgil bolsa da bir eskeruge jaramaytyndar qúzghynday jasady!

Er kóremin degen jemisin kóre almay, onyng ornyna әldebir ezder kórdi!.. Tipti sol ghajayyp enbekke múrnyn shýiirip, kórlaqat kózben qaraghysy keletin múndarlar kóp jasauyn jasaghanmen, saqal-shashy aq shoshqanyng týgindey tekke agharyp, keshe boyynda ótti!

* * *

Ákbardyng oqqa úshuyn partizandar, әsirese qazaqtar jaghy «Ghany batyrdyng kesirinen boldy» dep shulasty. Tarihta «Ýsh Aymaq» kóterilisining kósemi bolyp aty qalghan Ákbar sol qarsanda Ghanigha jauapty mindet jýktegeni shyn edi. Oghan Qúljadan kómekke attanghan gomindang әskerining aldyn tosyp, úrymtal tústan shabuyldau mindeti tapsyrylghan bolsa da, Qúlja garnizonynyng aq kiyimmen oranghan shanghyshylar otryady jylgha-jylgha, ózek-jyralarmen sauyldap ótip shyghypty. Bergi jaqty soghysyp jatqan az últ polktarynyng dәl tu syrtynan kelip avtomattan oq boratqan. Partizan shebining taghy bir kóp qyrylghany da osy kýn edi. Sol ýshin Ghanigha Ákbar asa keyip, qatty úrysqan. Biraq Ghany da qarsylasqan. Bylayghy júrt Ghanidyng tym kekshil adam ekenin oilap, «eki arystan shaynasyp qaldy-au» dep, ekeuinen kópe-kórineu ish jiyp qalghan-dy. Mine, osy kýni keshke tamanghy aiqasta ózine de oq daryghan Ákbardy qimaghan júrt kóz jetpegen nәrsege tәumet arta sóilegen.

(Jalghasy bar)

Abai.kz