التىنشى تاراۋ

1

قاراشا ايىندا نىلقى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە الىنىپ، اكبار - سەيىت، فاتيح، عاني باستاعان پارتيزان سول نىلقى ماڭىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى: قاراسۋ، قاراتوبە، سۇپتاي سەيپىلدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اينالىمعا كەلتىرمەي قاراتىپ الا باستاعاندا، شەرۋ ەلىمەن قىرعىز قولىن ءوز سوڭىنا ەرتكەن ىسقاقبەك ءبىر ءبولىنىپ، كۇرەگە قاراي تارتقانى ءمالىم.

قالىڭ جورىق الدىمەن كۇرەگە جاقىن شەرۋ جەرىنە جەتكەن. كۇرە ۋەزدىك ۇكىمەتى اسكەرىنىڭ مىڭ اتى ەكى قوس بولىپ، قىس تۇسكەنشە وسى شەرۋ جەرىن جايلاپ جاتاتىن. قىستا تومەن، كوكدالاعا اكەتەتىن بولسا دا، كەيىنگى جىلداردا ما شيانگون جەر جاعدايىنا قاراپ اسكەر اتىن بۇرىنعىداي ەل-ەلگە كەزەككە سالماي، كوكتەمەدەن قاشان قوڭىر كۇز بولعانشا، شەرۋدىڭ مازى، اقسۋ، مۇكەي سياقتى شۇرايلى قونىس-ورىستەرىن سوناۋ جايلاۋلارىنا شەيىن ويىپ جەپ وتىراتىن. سول كۇنى قارىمساق، ارىپپاي باستاعان شەرۋ جىگىتتەرى كۇرەگە جۇرمەس بۇرىن اۋەلى وسى ءتورت قوس ءمىنىس اتتى ءتيىپ العان.

اسكەر اتىن باعۋشىلاردىڭ قازاق، دۇڭگەن باقتاشىلارىنان وزگە موينىنا مىلتىق اسىپ، قىسى-جازى وسى قوستارعا قاراۋىل، كۇزەت رەتىندە تۇراتىن قارۋلى شەرىكتەر بولادى. سولاردى كوپ قۇرالمەن تۇتقيىلدان باسىپ جەتكەن شەرۋلەر وڭاي ولجالاعان. سونداي سۇمدىق سۇراپىلدان امان قۇتىلعاندارىنا جان ولجالاپ قاشقان ءارى اسپازشى، ءارى ءتىلماش دۇڭگەندەر مۇشتايزىعا جەتىپ، ماموزىنى تاپقان-دى...

التىنشى تاراۋ

1

قاراشا ايىندا نىلقى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە الىنىپ، اكبار - سەيىت، فاتيح، عاني باستاعان پارتيزان سول نىلقى ماڭىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى: قاراسۋ، قاراتوبە، سۇپتاي سەيپىلدەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن اينالىمعا كەلتىرمەي قاراتىپ الا باستاعاندا، شەرۋ ەلىمەن قىرعىز قولىن ءوز سوڭىنا ەرتكەن ىسقاقبەك ءبىر ءبولىنىپ، كۇرەگە قاراي تارتقانى ءمالىم.

قالىڭ جورىق الدىمەن كۇرەگە جاقىن شەرۋ جەرىنە جەتكەن. كۇرە ۋەزدىك ۇكىمەتى اسكەرىنىڭ مىڭ اتى ەكى قوس بولىپ، قىس تۇسكەنشە وسى شەرۋ جەرىن جايلاپ جاتاتىن. قىستا تومەن، كوكدالاعا اكەتەتىن بولسا دا، كەيىنگى جىلداردا ما شيانگون جەر جاعدايىنا قاراپ اسكەر اتىن بۇرىنعىداي ەل-ەلگە كەزەككە سالماي، كوكتەمەدەن قاشان قوڭىر كۇز بولعانشا، شەرۋدىڭ مازى، اقسۋ، مۇكەي سياقتى شۇرايلى قونىس-ورىستەرىن سوناۋ جايلاۋلارىنا شەيىن ويىپ جەپ وتىراتىن. سول كۇنى قارىمساق، ارىپپاي باستاعان شەرۋ جىگىتتەرى كۇرەگە جۇرمەس بۇرىن اۋەلى وسى ءتورت قوس ءمىنىس اتتى ءتيىپ العان.

اسكەر اتىن باعۋشىلاردىڭ قازاق، دۇڭگەن باقتاشىلارىنان وزگە موينىنا مىلتىق اسىپ، قىسى-جازى وسى قوستارعا قاراۋىل، كۇزەت رەتىندە تۇراتىن قارۋلى شەرىكتەر بولادى. سولاردى كوپ قۇرالمەن تۇتقيىلدان باسىپ جەتكەن شەرۋلەر وڭاي ولجالاعان. سونداي سۇمدىق سۇراپىلدان امان قۇتىلعاندارىنا جان ولجالاپ قاشقان ءارى اسپازشى، ءارى ءتىلماش دۇڭگەندەر مۇشتايزىعا جەتىپ، ماموزىنى تاپقان-دى...

شەرۋدىڭ وسىنداي قوڭىر كۇزدە جىلقى سالۋعا تاپتىرمايتىن ءبىر شۇيگىن قونىسى قۇلىستىنىڭ باسىندا جاتقان ەڭ سوڭعى قوسقا قىرىق-ەلۋ جىگىت جەتكەندە كۇزگى كەر بەتەگە، سارى شالعىن، شاعىر يزەن، بوز كودەلى، تىنىش قويناۋ تۇعىلدا، ءمولدىر باستاۋ باسىن قونىس ەتىپ وتىرعان ەكى اق شاتىر يەلەرى ءوزىنىڭ بۇرىنعى بەيقامدىعىنا ارقالانعان قامسىز كۇيدە بولاتىن. «ايبيكەنىڭ تۇعىلى» دەپ اتالاتىن كۇزەك قونىس ەدى. وسى مەكەنگە قاراپ تۇيىق تۇعىل باسىنان جايباراقات اياڭداپ بەس اتتى ءتۇسىپ كەلە جاتقان ەكەن... سوڭعى كۇزدىڭ تىپ-تىنىش، مارعاۋ، شاعىرماق ءبىر كۇنى ەدى. كوك اسپانى توڭكەرىلىپ ەڭكەيگەن كۇن شۋاعىمەن بار الەم ماۋجىراپ قاپتى. ءسات كۇتكەندەي...

ەڭكەيىسكە قاراي اتتارىنىڭ تىرسەگى قىلت-قىلت ەتىپ، سامارقاۋ باستىرعان بۇل بەسەۋدىڭ ەكەۋى موينىندا مىلتىعى بار شەرىكتەر بولاتىن. وزدەرىنە قاراي شاپقىلاپ كەلە جاتقان كوپ اتتىدان ءىش جيماعاندارىنا قاراعاندا ولاردى قازاقتىڭ كادۋىلگى «جەلىككەن» كوكپارشىلارى دەسىپ، ءاجۋا كوزبەن باققاندارى بەلگىلى. بايىرعى ادەتتەرىنەن بۇل كۇنى دە جاڭىلمادى.

جورتۋشىلار جاسىرىن كەلمەي، وسى وزەكتىڭ كەڭ دە ۇزاق اڭعارىنىڭ سوناۋ اۋزىنا ىلىنگەننەن-اق، ات باسىن ەركىن جىبەرگەن. جارىس سالىپ كەلە جاتقان توبىردىڭ وزىڭقىراپ شاپقان الدىڭعى ەكى-ۇشەۋىندە ءبىرى-بىرىنە كەزەك تاستاپ، اعاراڭداتىپ ويناعان اق لاق، «كوكپارىنىڭ» بار ەكەنى دە وتىرىك ەمەس... گومينداڭ اكسەرىنىڭ كۇنقاعارى ۇزىن، قارعا تۇمسىق، قۋشيعان سارى تەلپەگىن كيگەن ەكى شەرىكتىڭ بىرەۋى ماڭدايىندا التى جۇلدىزى (شىڭ شى ءسايدىڭ التى جارلىعىمەن «التى ۇران» دەپ اتالاتىن) بار سول باس كيىمىن باسىنان جۇلىپ الا سالىپ «كوكپارشىلارعا» سەرمەلەپ، شاتىردى نۇسقاپ، سولاي قاراي دالباڭداتا باستادى. قامىس ۇزەڭگىسىن شىرەنىپ، ەردەن كوتەرىلە «لاقتى بىزگە تاستا» دەگەنى. شەدىرەيگەن جۇزىندە كۇلكىسىماق ءاجۋا بار. مىلتىقتى تاقىمدارىنا جىمقىرىپ قىسقان قازاقتار قازىر جارتى شاقىرىم عانا جەردە ەدى. الدىداعى قارۋى جوق ءۇش جىگىت اق لاقتى ارا-تۇرا ءالى دە بىرىنە ءبىرى كەزەك تاستاپ، سوڭىنداعىلارعا «جەتكىزبەي» كەلە بەردى... شەرىكتەر جۋاس اتىن تەبىنىپ، قوپاق-قوپاق ەتىپ جەلىپ قويدى. بۇلاردى «جاناي وتپەكتەي» بوپ قۇيعىتىپ كەلە جاتقان كوپ اتتى تۇعىل قايقاڭىنا ەندى ءىلىنىپ، بەسەۋگە تاقاي بەرگەن. ەندىگى سەكۋندتا بەس اتتى وزدەرىنىڭ نە كورىپ تۇرعانىنا سەنە الماي قالدى... ءبىر ساتتە بەينە كورگەن ءتۇس الەگىندەي كۇيگە تاپ كەلدى. قاننەن قاپەرسىز، توقمەيىل نەمەلەر ءدال ارقان بويىنداي قالعاندا شىعارىلعان كوپ مىلتىقتى كورگەندە بىراق اڭداسقان! اتوي سالىپ جەتكەن توپ انالاردىڭ ونسىز دا جاننان كۇدەر ۇزگەنىن دالەلدەپ، ءبىر اۋىز تىلگە دە كەلگەن جوق. جۇزدەرىنىڭ بوزداعى شىققان قوس شەرىك بۇل ساتتە ءوز يىقتارىندا قارۋ بارىن مۇلدە ۇمىتىپ تا كەتكەندەي. اتتارىن تارتىپ، قاڭتارىلا قالعان ەكەۋىن ارىپپاي مەن قارىمساق باسىپ-باسىپ سالدى. قوس بوز ات بىرىنەن سوڭ ءبىرى شوشىنىپ، ويناپ شىعا بەردى. بىرەۋى شىڭعىرىپ كىسىنەپ تە جىبەرگەن.

قارىمساق ءتۇتىنى ايىقپاعان مىلتىقتى تاقىمىنا قايتا قىسىپ جاتىپ:

- ءيا-ءا، بۇلاردى سورلى اناسى تاپقاندا وسىلاي قالسىن دەپ تاپتى ما! - دەدى تۇشىركەنىپ. قۇلاپ تۇسكەن شەرىكتىڭ ءبىرى سول  ورنىندا ەكى اياعى داليا، كوك اسپانعا كوز قاداپ قالدى دا، ەكىنشىسى ات ۇستىندە مىلتىق ۇنىمەن قابات تۇلا بويىمەن سولق ەتىپ باج ەتكەن ءۇنى دە شىعا:

- ءاي-يو! - دەپ، قوس قولىمەن كەۋدە تۇسىن شاپ باسىپ قالعان. ات شاپشىپ كەتكەندە شانشىلىپ ءتۇستى. وماقاسقان كۇيى بوس قالعان دەنەمەن قيا بەتتە ءبىر-ەكى اۋناپ، دومالاپ تا بارا جاتتى. ۇيىسقان سارى بۇيرا شالعىندا جان كەتكەن دەنەدەن جوسىلعان قان بويالىپ اقتى. كىسى ءولىمىن مۇنداي تۇردە كورمەگەن جىگىتتەر ءوز ىستەرىنە ءوزى تاڭىرقاعانداي، مىنبەلەپ كەپ قاراسىپ قاپتى.

تۇعىلدى دەم اراسىندا وق-ءدارى، ادام قانىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى مۇڭكىتتى. ارىپپاي سوڭىنداعى جىگىتتەرگە:

- وي، قويىڭدار، قۇداي مۇنى تاماشالاتپاي-اق قويسىن! - دەدى دە اتىن قامشىلاپ، ورگە قاراي قايقايا بەردى. وزگەلەر دە ساتىر-سۇتىر بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەتتى. مۇنان ارعىنى تۇعىلدىڭ سىرتىندا، تەپسەڭدە جاتقان بەس ءجۇز اتتى ءتيىپ الۋ.

جاڭاعى ءتىرى قالعان ۇشەۋدىڭ ەكەۋى قازاق جالدانبالى جىلقىشىلارى بولعاندا، ەندى ءبىرى باياعى ءالي ءىنىسى وسمان الىپ قاشاتىن - پاتيما قىزدىڭ اكەسى ەدى. كەرىمبەك قىزى گۇلنازىمدى قولدى ەتكەن راحيم وسىنىڭ بالاسى. ماموزىنىڭ بۇل تۋىسقانى وسى قوسقا قارايتىن ەكى شەرىك پەن قازاق جىلقىشىلاردىڭ ءارى اسپاز، ءارى ءتىلماشى. بۇگىنگى مىناداي بولعان اتى بوتەن سۇمدىقتان ءتىرى قالعاندا، ءوز جانىن وزىنە ولجا كورگەن بۇل ادام «شىبىنىن» اۋىزعا تىستەگەندەي بوپ، ماموزىعا شاپقان. بىراق مۇنداي سۋىق حابار ماموزى «تورەگە» الدەقاشان، ءبىرىنشى قوستىڭ دۇڭگەنىنەن-اق جەتكەن. ارىپپايلار الدىمەن قارىمساق اۋىلىنىڭ جەلكەسىندە، شىڭبۇلاقتاعى قوستىڭ بەس ءجۇز اتىن وسىلاي شاۋىپ الىپ، سونان كەيىن بۇل قوسقا تيگەن-ءدى. «ماموزىدان ايىرىلىپ قالمايىق» دەگەن ويدى ويلاۋعا وسى سوڭعى قوستى العان سوڭ عانا مۇرشا تاپقان قارىمساق پەن ارىپپاي دا ات باسىن ەندى مۇشتايزىعا قاراي بۇرعان.

ال ماموزى بولسا باعانا تۇستە قاسىنداعى شابارمانىمەن سەمىز قويدىڭ سۇبەسى قوسىلعان سارى الا پالاۋدى الدارىنا ەندى الا بەرگەن. بىراق بۇگىن سونىڭ بۇيىرماعانى ءپاش بولىپ، العاشقى زاردەي سۋىق حابار جەتتى. اساۋ ماموزى دەنەسىنە قانجار تيگەندەي وقىس شوشىنۋمەن بىرگە، قاھارلانىپ تا كەتكەن. سۇرعىلت ءتۇسى الماس ۋى شاپقانداي، دەم ىشىندە كوكشىلدەنىپ كەتىپ، ورنىنان اتا تۇرەگەپ ەدى. وسىنشالىق جات حابار اكەپ تۇرعان مالايعا:

- نە دەپ تۇرسىڭ، ءيتتىڭ بالاسى! - دەپ قىنىنداعى ساپىسىن دا سۋىرىپ العان. ماموزىنىڭ مىناۋ حالىنە توزە الماعان حابارشى ەسىكتەن كىرە، سۇمپيىپ تۇرىپ قالعان بويىندا قالتىراپ كەتكەن-ءدى. وزگە ءسوز ايتا المادى. ءۇي ءىشى تۇگەل ورە تۇرىپ، اكەسىنىڭ قاتەرلى ادام ەكەندىگىنە دەن قوياتىن قىزى، ايەلى ەكەۋى دە قاتتى شوشىنعاندارىنان تۇستەرى قۋداي بولىپ كەتتى. ءىستىڭ ەگجەي-تەگجەيىن ماموزى قايتا انىقتاپ سۇراپ، قانشا ادام، ىشىندە كىمدەر بارى، ءبارىنىڭ مىلتىقتى ەكەندىكتەرى، سونىڭ بارلىعىن كەرىمبەك كىسىلەرى قارىمساق، ارىپپايلار باستاپ جۇرگەنى بىلىنگەندە، توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي بولعان.

ول ەندى تەك اسىپ-ساسىپ ات ەرتتەتە باستادى. اۋىل ۇيدەن ءوزىنىڭ اقىلشىلارىن شاقىرىپ، ساسقالاقتاپ جەتكەن ساقالدى بايلارعا ءاپ-ساتتە ءۇي تولدى. جالتاق قاققان، جانى ءتاتتى بايلار «سا، سا»* دەسىپ، الدى-ارتى جينالىپ، نە ەكەنىن ءبىلىپ بولعانشا ەكىنشى قوستان دا حابار جەتتى.

 

* سا؟ Cا؟ - نە؟ نە بولدى؟ (دۇڭگەن، قىتاي تىلدەرىندە).

 

شىقشىتقا، ۇرتقا قاۋمەتتەپ ساقال وسىرگەن سانقوي بايلار ۇياسىنىڭ تۇبىنەن سىبىر سەزگەن سۋىرداي اڭتارىلىپ: «اللا! اللا!» دەستى. باياعى دۇڭگەن قىرىلعان ۇركىنىش زاماندارى ەستەرىنە تاعى تۇسكەندەي.

ىلە وكرۋگىنە ۇرىمجىدەن، باس شتابتان كەلگەن «2603» ءنومىرلى «اۆگۋست جارلىعى» بويىنشا، كۇرەدەن قولىنا العان رۇقساتناما قاعازبەن «قاشقىن» اتانعان كەرىمبەكتى تاۋىپ ۇستاۋ ءۇشىن ماموزى ءوز قولاستىنداعى وسى وتىرعان ادامداردىڭ كىرىسۋىمەن، جان-جاققا كىسى اتتاندىرىپ، ەكى ايدان بەرى جاسىرىن جانسىزدارىن جۇرگىزىپ جاتقان بولسا، قازىر ەندى كۇرەگە جەتۋدەن وزگەنى سەزىنگەن جوق. سوڭىنان قۋعىن تۇسكەندە ءىنىن ەسكە العان بورىدەي. زامانداس-كورشى، ىمىرا-مامىلەلى ۇزەڭگىلەستەرىمەن ارىز-حوش ايتىپ اتتانۋدان باسقا شارا قالماعان. ارت جاقتا قالىپ بارا جاتقان ايەلى، قىزىمەن دە ىشتەي كەلتە قوشتاسىپ، بۇلارمەن دە شولاق ۇعىستى. كوپكە ارناعان جالعىز اۋىز ءسوزى:

- قايتىپ توپقا قوسىلماساق، وكپە-قالدىق بولسا كەشىڭدەر! - دەۋى بولدى. قولىنا قامشىسىن الىپ، سوڭعى رەت جۇرتقا كوز تاستاعاندا، قىزى اعىل-تەگىل جىلاپ تۇرعان. تەك ول ەمەس، تاكاپپار ماموزى جاڭاعىنداي ءمۇساپىر كۇيگە جەتىپ، حوش ايتا باستاعاندا، قاتىنى دا قىستىعا جىلاپ، كوزىنىڭ جاسى بۇرشاقتاپ، سىڭسىپ تۇردى. وسى كەزدە ماموزى وعان:

- بايبىشە! تاۋداي بايلىق جيىپ، بۇيىرعانىن جەيسىڭ دەگەن وسى. «تاكاپپار ءوز توسەگىندە ولمەيدى» دەمەكشى، اقىلعا كونبەس باسىم، ازاپقا كونۋگە بەت بۇرىپ بارامىن. ءبىزدىڭ دۇڭگەندە «اقساقالدىڭ نازاسىنا قالساڭ، ساقالىڭنىڭ اعى ۇرادى» دەگەن بار. تايلاقباي مەن كەرىمبەك سوڭعى كەزدە تۇسىمە قايتا-قايتا كىرىپ مازامدى الىپ ەدى!.. كۇنالىنىڭ وتىنا كۇناسىز كۇيىپ، قىزىم ەكەۋىڭە دە قان جۇتقىزىپ بارامىن! ەندى مەنى ەستەن شىعارىپ، تەك وزدەرىڭە بەكەم بولۋدى، ومىرلەرىڭدى عانا ويلاڭدار، حوش! - دەدى. اسىرەسە وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ءوز قىزىن ءوزى پولكوۆنيككە قۇربان ەتكەن كوزسىزدىگى ءۇشىن ايەل مەن پەرزەنتى الدىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ىشتەي ايىپتى ەكەنى وسى قوشتاسۋىنان دا اڭعارىلعان.

ءوزىنىڭ ماموزى اتىمەن وسىلايشا قور بولىپ قاشۋىنا دۋشار ەتكەن مازاق سيقىن بويىنا ار ساناۋعا نامىس شاماسى جەتكەن جوق.

ءوز ۇيىنەن ءوزى اسىعىس بەزىپ، قاربالاسىپ اتتانعانى تارتاتىن سازايى ەكەنىن دە ەندى ۇعىنعانداي.

شابارمانى ەكەۋى قاتارلاسىپ، اۋىلدان شىققان بويدا اتتارىنا قامشى ۇرىپ، شوقىتا شاۋىپ كەتكەن-ءدى. بىراق، بىلاي تامان ۇزاڭقىراپ بارعاندا، اتقوسشىسى ماموزىنى وسى مازاق سيقى ۇستىنە تاعى كەلەمەج ەتكىسى كەلگەندەي، جالعىز تاستاپ قاشقان... بۋىلتىق كوزى تايساقى قىتاي پوليتسەي جول-جونەكەي ارت جاققا كوپ جالتاقتاپ قاراۋمەن بولعان. پوليتسەي اتاۋلىنىڭ سۋسىعىش توپىراعى بۇنىڭ قانىنا دا ءوز «ءتالىمىن» ەككەنى قازىر بىلىنە باستاعان. ءبىر ۋاقىتتا سوڭدارىندا كوز ۇشىنان شاڭداتىپ كورىنگەن ءبىر تۇيدەك اتتىنى بايقاعاندا، قيپاقتاپ ارت جاعىنا ءجيى قارانا بەردى. ماموزى بوپ-بوز بولعان قالپىندا، قىلپ ەتكەندى قالت جىبەرمەي، ىشىنەن سەزەر، وزگەشە ساق ۇرەيدە ەدى. بۇرىن دا، زاماننان بەرى ەمەۋرىنىنەن تانىپ جۇرەتىن مىنا ساتقىننىڭ وزگەرىپ كەلە جاتقانىن بايقاعاندا قورلىق ىزادان جارىلا جازداپ:

- بۇركىت كورگەن قانشىق تۇلكىدەي نەعىپ قايساڭداپ كەلەسىڭ! - دەگەن. كوزىنە ءولىم الەگى ەلەستەپ العانداي، ءتۇسى اسا جات. ءيا، تاپ وسى كەزدە شابارمان اتىن تەبىنە بوربايلاپ، قامشىلاپ جىبەرىپ، تىراعايلاپ تۇرا كەپ قاشقان. جامباسىندا ۇزىن قىلىش سالاق-سالاق ەتىپ بارا جاتتى. ماموزى ءۇشىن ەندىگى سىلىكپەسى قالعان تىرلىگىندە مۇنان وتەر مازاق ىزدەسە تابىلماس ەدى. جارالى تورە باسقا ويعا كەلمەي، قوينىنداعى شولاق مىلتىعىن سۋىرىپ الا سالىپ، كوزدەپ جىبەرىپ، قان تارتقان سەرىگىن ارقان بويى ۇزاتپاستان، جاۋىرىن ورتاڭ قايسى دەپ باسىپ قالدى. ءيا، ءسويتىپ ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى، تەل شابارمانىنان دەمدە ايىرىلدى. ءوزى ارت جاققا ءبىر-ەكى جالتاقتاپ قارادى دا، كۇرە جولىنان باتىسقا تامان اۋىپ، كەكدالاعا قاراي قيعاشتاپ تارتتى.

ماموزى بۇل كۇنى قۋعىنشىعا جەتكىزبەي، شىعانداپ قاشىپ قۇتىلىپ كەتكەن.

مازىعا جينالعان قىرعىز-قازاق قولى وسى ءتۇنى تاڭ اتا كۇرەگە تيمەك بولعاندىقتان، قاشقىن ماموزىنىڭ سوڭىنداعى قۋعىنشى ارىپپاي، قارىمساقتار ارتقى ەلگە سول كۇنى ءتۇن ىشىندە جولدان توسىپ قوسىلدى.

2

...كەيىن كۇرەگە ەكىنشى شابۋىل باستالدى. قىس ءتۇسىپ، نىلقى ماڭىنداعى قاندى مايدان ءۇش ايعا سوزىلىپ، اقىرى از ۇلت پارتيزاندارى جەڭىس قادامىمەن شيحۋ، ماناس، كۇلورتەڭ-دالاعا ءتۇسىپ كەتكەندە جورىقتىڭ ەكىنشى جاعى تەرىستىك يىقتا، ءبىر بۇيىردە قالعان بۇراتالاداعى بۋكەنىڭ جامبىلىنا قاراي كەزەنگەن.

عاني مەن قارىمساق، ماقسۇتتار باستاعان سول كەزەنىس بۋكە-جامبىلىنان بۇرىن كۇرەگە ىلىنگەن بۇراتالاعا توتە اساتىن شۇبىرتى، قياتاس اسۋلارىن قار بەكىتىپ جاتقاندىقتان، ەلدەگى كارى-قۇرتاڭ، شال-شاۋقان، ىسكە تاتىر اتاۋلى سولاي قاراي سويىس ايداپ، ءۇي كوشىرىپ اپارىپ، اپتالاپ جاتىپ، اسۋدىڭ قارىن كۇرەپ، ات وتەرلىك اياق جول اشقان. سول ارالىقتا كۇزدەگى العاشقى شابۋىلدان كەيىن ءۇش اي بويى تىم-تىرىس، سۇلىق قالعان كۇرەگە شەرۋ رۋى باستاعان جورىق مىڭ-مىڭ قولمەن قايتا سوققان. كۇرە سەيپىلى «ۇلى ەسىكتىڭ» اۋزىنا كۇزدە قۇرعان پۋلەمەتتى ءوز كۇنىنە كونىپ، توزگەن قايىرشىداي سارىلىپ، قىس بويىنا تۇبىندە وتىرىپ كۇزەتكەن. ءۇش مىڭ قولدى قوسىن ءوز ىسىنە قالىڭ ءتۇندى جامىلا كىرىستى.

قاقپانىڭ ەكى ىرگەسىندەگى قوس كۇزەت جايدىڭ بۇرىنعى ەلەكتر شىراعى جوق، كەسىلىپ تاستالعان. كەروسين شامنىڭ ولەۋسىرەگەن كۇڭگىرت، كەۋگىم ساۋلەسى پەردە تاساسىنان ەمىس بەلگى بەرەدى. قوسىن وسى «ۇلى ەسىكتىڭ» قارسى الدى جاعىنداعى ۇيعىر قالاشىعىن پانالاپ ءار ءۇيدىڭ، قارا-اۋلالاردىڭ بۇرىش-بۇرىشتارىن دالدالاپ جاسىرىنا باستادى. قورىق-دۋالدارى ءبىر-بىرىمەن ءيىن تىرەسىپ، جالعاسا بەرگەن ۇيعىر مەكەنىنىڭ بۇل تۇندە سەيپىل قاقپاسىن نىساناعا الارلىق بىردە-ءبىر تۇسى بوس قالمادى دەۋگە بولارلىقتاي. سانسىز تۇرعىلاردا بوي جاسىرعان اۆتومات، مىلتىقتاردان وزگە، ورتا شەندە قۇرىلعان پۋلەمەتتەر مەن ەكى زەڭبىرەك تە اۋىزدارى «ۇلى ەسىككە» قاراپ قۇرىلىپ ۇلگەردى.

قىس اياعىنىڭ ايازسىز ءتۇنى. كۇندىز كۇنى بويىمەن جاۋعان قالىڭ قار سۋىقتىڭ بەتىن توسىپ، جاۋ نازارىنان اياق دىبىسىن كومەسكىلەپ تۇرعان...

سويتكەنمەن دە قامالدى كۇزەتكەن قاراۋىلدار الدەنەدەن سەزىك الىپ قالعانداي... زارەزەپ قۇلاعىنا قاڭعىپ كەپ جەتكەن الدە ءبىر ەمىس سىبىستان سەكەم الىپ، پىسقىرىنا باستاعان تاۋەشكىدەي، ءوز تىرلىكتەرى وزىنە وگەي تارتقان. بوتاي كۇزەتىندەگىلەر مەن ىشكى جاققا بەرىلگەن بەلگى مە، ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە بىرنەشە راكەتا اتىلىپ قالدى. ارت-ارتىنان ءجيى جىبەرىلگەن راكەتالاردىڭ نەلىكتەن ەكەن، اۋەلگىسى شاڭقان اشىق كوك ءتۇستى، سوعان جالعاس تاعى ءۇش رەت قان قىزىل ءتۇسى كەتتى.

بيىلعى قىس... بۇل سەيپىلدىڭ كۇزدەگى قىرعىننان قالعان جارىم تۇرعىنىن ءوز تىرلىگىنە ءوزىن جات ەتۋمەن ءوتىپ كەلە جاتقان. قار جاۋىپ اشىلعان اشىق اسپاندا كوكشىل تارتا قىلاۋلاپ جانعان جۇلدىزدى الگى راكەتالار ەرىكسىز كوزگە توستى. جەردەگى بيشارالىق، تارلىقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان سول راكەتالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىرقاي ۇشىپ بارىپ، قايتا قالقي ءجۇزىپ كەپ وشە باستاعاندا، عاني ءوز قاتارىنداعى ەكىنشى پۋلەمەتتە وتىرعان قارىمساققا كۇڭك ەتىپ:

- قاپىر-زادالار بىرنەمەنى ءتۇيىپ قاسا كەرەك... تايارلانىڭ! - دەپ بۇيىردى. بۇل ەكەۋىنىڭ وڭ قاناتىندا، تاعى ءبىر پۋلەمەتكە يە بولعان ماقسۇتتىڭ ماڭىندا تايلاقباي مەن كەرىمبەك بار ەدى. قارۋسىز ۇلكەندەر عانيدىڭ ءىس باستاماق ءسوزىن اڭعارعاندا، تەك ءوزدى-وزىنە ايتقانداي عانا:

- ءيا، ءسات!

- ا، بەرە گور! - دەستى.

عاني جاڭاعى ءسوزىن ايتا بەرە، كۇرەنىڭ تۇنگى تىنىشتىعىن قاقىراتا، ءوز پۋلەمەتىنەن وق توگىپ جىبەردى. قارىمساق قوسىلىپ، قالعاندارى دا «تاتا-تاتا» دەگىزىپ جارىسا وق جاۋدىردى. ءبىرىنشى ءۇننىڭ شىعۋى مۇڭ ەكەن، قارسى جاقتا قاپىسىزدىعىن دالەلدەپ وق نوسەرلەتتى. قارا ءتۇندى نايزاعاي وعىنداي، تۇس-تۇستان سۇراپىل وق تىلگىلەدى. وسى اتىس - اتىس بولدى. ساعاتتار بويىنا سەيپىل پۋلەمەتتەرى دە سۇمىرايداي سارناپ تۇردى. عانيلار شەشكەن ەندىگى ءبىر اقىل بويىنشا، ەكى قول پۋلەمەت «ۇلى ەسىك» كۇزەتىنىڭ ەكى جاعىنان بارۋعا تۋرا كەلدى. قازىرگى ساتتە سەيپىلدىڭ بار ىنتاسى الدىڭعى بەتتە. تەك ۇيعىر قالاشىعىن اتقىلاپ، ەسى شىققان بويدا، الگى ەكى پۋلەمەتتىڭ جاقىنداپ بارۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن. ويلاعانداي سولار ەكى بوساعادان قۋسىرىپ كەلىپ اۋدەم جەردەن كيلىكتى. بۇل ۋاقىتتا قاقپا اۋزىنىڭ وعى بۇرىنعىدان ءبىراز سيرەپ... سىر بەرە باستاعانداي. وق-ءدارى قورى ولشەۋلى ەكەنىن تانىتتى. وسىنداي كۇيمەن جانە ءبىراز مەزگىل وتكەندە، سەيپىل پۋلەمەتى ءبىر-بىرلەپ جوتەلىپ بارىپ، ءۇنىن ۇزە باستاعان! بۇل مەزەتتە كۇش شىعارۋشى اناۋ ءتورت بوتايداعى ەڭ سوڭعى رەت بۇيرىق الىپ، قاقپاعا جەتكەن تىڭ قاراۋىلدار پۋلەمەتتەرى.

سونىمەن، سەيپىلدىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى بوتايلار بوس قالدى. ونىڭ ەسەبىنە ءتورت قول پۋلەمەت قاقپا اۋزىندا تالايعا دەيىن سارناپ تۇرىپ الدى. قىستايعى قامالعان اشتىق پەن رۋحاني سوققىنىڭ اقتىق زاپىران دولىلىعىن وسىمەن قۇسىپ جاتقانداي.

وسىعان دەيىنگى ارالىقتا ەكى جاقتان دا شىعىن از بولمادى. بۇل كەزدە تاڭ قىلايىپ اتىپ كەلە جاتتى. قامال قاقپاسىنىڭ مىلتىق ءۇنى شاشاۋلانىپ تۇرىپ، اقىرعى پۋلەمەتتەردىڭ ءوزى دە ءبىر-بىرلەپ بارىپ كەنەت توقتاپ قالدى. وق اتاۋلى پىشاق كەسكەندەي بىتكەنى ءمالىم.

شىعىس اسپانى قۇلانيەكتەپ، ساتتەن-ساتكە ءتۇن پەردەسى سالعىرت تۇرىلە، دۇنيەگە باياۋلاپ كەۋگىم جارىق ىلىنگەن. پارتيزان اسكەرلەرى ءوز نىسانالارىن ەندى انىق كورەردەي بولىپ، دالا ديدارى كەڭي اشىلعان-دى. جاي سىزىلىپ، سامارقاۋ اتقان تاڭمەن بىرگە سوناۋ باتىستا قاراۋىتىپ كورىنە باستاعان قورعاس تاۋىنىڭ بيىك وركەشتەرىنە قاراي قيىستاپ بارىپ، باتۋعا اينالعان قيىق اي ءىلىنىپ تۇر. «ەندى نە بولار ەكەن» دەپ تاعى ازىراق كىدىرگىسى كەلگەندەي، تاۋ شوقىسىنان سىعالاپ تۇرىپ قالىپتى. تۇنىمەن كەزىپ، سارىلىپ بارىپ باتۋعا اينالعان. ەندى كۇزەت جايدىڭ ەسىك-تەسىگىن ناقتاپ كورىپ العان از ۇلت ساردارىنىڭ پۋلەمەتشىلەرى شەرىكتەر مەكەنىن ەركىن ويران ەتتى. ۇزاماي پارتيزان قوسىنى قاۋلاپ العا باستى.

مىنەكي، وسى شاقتا ءوز تاعدىرىنىڭ سوڭعى ناۋبەتى بيلەگەن، بەي-لاج گومينداڭ اسكەرى ارى ىشكە قاراي، تىم-تىراقاي قاشۋعا ءماجبۇر بولعان. ءتۇن بويى قاقىلداپ «جاعى سەمبەگەن» پۋلەمەتتەر ەندى بۇل مەزەتتە تاستاندى، يەسىز. سونى كورگەن مىڭ-مىڭ ساندى پارتيزان ساربازى ورتتەي قاۋلاپ اتقا قونعان. يەن قالعان قاقپاعا قاراي لاپ قويعان قالىڭ قولدىڭ ايقاي-سۇرەڭ تاسقىنى قۇلاق تۇندىردى. جەر دە ايعاي، كوك تە ايعاي بولىپ كەتكەندەي.

قاقپانىڭ ىشكى جاعىندا قويداي جۋساپ قىرىلعان ولىك، وق-ءدارى يىسىمەن قابات جىن ساسيدى. سانسىز اتتى جاۋىنگەر جۋساپ قالعان ولىكتى ءبىرى اتتاتىپ، ءبىرى باستىرىپ ىشكە قاراي شاپقاندا قازاق ەلى ۇرانعا باسىپ، الەيىم شۋ سالىپ جوسىدى. قىزاي-شەرۋ، نايمان جاعى:

- الەت! الەت!

- قاپتاعاي! قاپتاعاي!

- قابانباي! قابانباي! - دەسە، تاعى ءبىر مول شۋلى كوپ جاڭعىرىق:

- رايىمبەك! دومالاق! - دەپ البان، ءۇيسىننىڭ ۇرانىن جاڭعىرتتى.

- مۇحامە-ەت! مۇحامەت! - دەپ بارا جاتقاندار دا ءبىر الۋان. ءبىر كەزدەگى ماڭىنان شىبىن ۇشىرماس «ۇلى ەسىكتەن» سىيىسپاي شاپقان اتتىلار «قاقپانىڭ اۋزىن قان قىلعان» تاسقىنىمەن ۋەزدىك ۇكىمەت ورداسىنا جانە پوليتسيا جاتاقحانالارىنا قارداي بوراپ قۇيىلدى. ەجەلگى تاۋ ەلدەرى اتا-بابا قانىن جوقتاپ، گومينداڭنىڭ ەندىگى قارۋسىز اسكەرىمەن بەتتەسكەن! سونداي قىرعىن كەزىنىڭ ءبىر تۇسىندا پوليتسيا باستىعى اسقاق «تورە» لي-ءجۇيجاڭدى جاعاسىنان سۇيرەپ، تۇرمەدەن بوساتىلعان ءلان بياۋ تاۋىپ شىقتى. قاراشا ايىندا بولعان كۇرەنىڭ العاشقى تالقاندالۋىنان كەيىن باياعى قاناتبەك اقالاقشى ۇستاتقان ءلۇرىپ-لامانى وسى لي-ءجۇيجاڭ ءوز قولىمەن اتىپتى دەگەن... قاماۋداعى ءاليدى لۇرىپكە قوسىپ اتپاق بولعان جەرىنەن پولكوۆنيك ما شيانگون اۋجاي باعىپ توقتاتىپ قالعان... جارالىسىندا ءبىر بەت، قىرىس لي-ءجۇيجاڭ ما شيانگوننىڭ زامان رايىن باققان ايانكەستىگىن سەزىپ، جىنى كەلسە دە كونگەن-ءدى. بۇگىن سول ما شيانگون سەيپىل قامالىنان پانا تاپپاي، اتپەنەن سىرتقا قاشىپ ەدى. قالىڭدىعى ءبىر مەتردەن استام، بيىكتىگى ەكى جارىم مەتر سوقپا قورعاننىڭ باتىس تەرىستىك جاعىنان سالت اتپەن وتەرلىكتەي ەتىپ تۇنىمەنەن جول قاشاتىپ شىعارتقان. سول كەتىك ارقىلى قاسىنا ءوزىنىڭ ولىمگە دەيىن اجىراماس كۇتۋشىسىن بىرگە الىپ جانە ەڭ اقىرعى «جان ساۋعاسىن سەرىك ەتىپ»، جونەپ كەتكەن. قىسى-جازى ءسۇت ءسىمىرىپ، سابىنمەن جۋىلىپ، ماپەلەگەن اق ارعىماق تا سوڭعى سەرىگى كورىنگەن-ءدى. ارىپپاي ما شيانگوندى ىزدەگەندە ول جوق بولىپ شىقتى. بىراق كەشە جاۋعان سوناردان ەسىلىپ قالعان ەكى اتتىڭ جاڭا سوقپاعى كوزگە قيىردان شالىنعان. توپ قۋعىنشى سول ىزبەن سەيپىلدىڭ سىرتىنا وتە بەردى. قالىڭ دا بيىك، سوقپا قامال سەيپىلدىڭ سارى توپىراعى اق قاردا جەر جىنىسىن كوزگە تارتىپ، توبە بولىپ ءۇيىلىپ جاتتى.

ارىپپاي وسى جارما جول كەتىگىمەن توپ جىگىتتى تىزىلتە باستاپ اسىعىس وتكەندە قاشقىننىڭ قاراسى كورىنبەدى.

كۇرە تاريحىنىڭ ما شيانگون شەرتكەن ەڭ سوڭعى اڭىز، شەجىرەسى بولىپ، ءوزى ون بەس جىل بيلەگەن بەكىنىستە اقىرعى ءىزى جىر تىلىندەي سايراپ جاتتى.

سول تاريحتىڭ ءبىتىپ توقتاعان سوڭعى نۇكتەسىندەي ەتىپ، وسى كۇنى كەشكە ارىپپاي اكەتكەن شاعىن توپ ما شيانگون مىنگەن جال-قۇيرىعى جىبەكتەي اققۋ بوزدى اۋدارىپ ءمىنىپ، ەلگە دە جەتىپ ەدى.

بەتالىسى وڭتۇستىك شىڭجاڭعا وتكىزەتىن ءتاڭىرتاۋىنىڭ «مۇز داۋان» اسۋى ەكەن. بىراق سول اسۋ جولدى تابا الماي، قيىن تاۋعا قامالىپ جۇرگەن كەزەپ تاس-تاستىڭ اراسىندا ءبىر تالاي ۋاقىت اتىسىپ ءجۇرىپ وققا ۇشقان.

ماموزى كۇزدە قاشىپ قۇتىلىپ كەتكەن سوڭ، قىس بويى وسى كۇرەنى پانالاعان. انىعىندا، بۇنىڭ ءدال سول كۇنى كۇرە بەكىنىسىن كىرە الماعانى بەلگىلى. ىسقاقبەك باستاعان قىرعىزدار مەن شەرۋ جورىعى ءدال سول تۇننەن باستاپ «ۇلى ەسىكتەن» قىتاي اسكەرىن سىرتقا شىعارماۋ ءۇشىن ارنايى قارۋلى جاساق قويعان-دى. سوندىقتان ماموزىنىڭ قورعان ىشىنە قالاي كىرگەنى ءمالىمسىز... اتىن قىمبات ەر-تۇرمانىمەن سەيپىل سىرتىنا يەسىز قالدىرىپ، ءوزى بوتايدىڭ ءدۇربىلى قاراۋىلدارى ارقىلى سەيپىل قامالىنان جىپپەن ورمەلەپ شىققانىن قازاقتار بىلمەگەن. سول ماموزىنى بۇگىن بۇل ۇيادان تابارمىز دەپ ويلاماعان شەرۋ ەلى اياسپاس دۇشپانى كوزىنە تۇسكەندە كوكپار عىپ اكەتتى. جاعاسىنان سۇيرەلەگەن ابدىرايىمگە كەلگىسى كەلمەي، تىرمىسىپ كەلە جاتقان. سونى كوزى شالعان قارىمساق اتىنا قامشى ۇرىپ ارىنداپ كەلگەن بەتتە جەلكەسىنەن ساپ ەتىپ ۇستاپ، جۇلقي كوتەرىپ، وڭگەرگەن بويىندا قيراپ قالعان «ۇلى ەسىككە» قاراي الىپ جونەلگەن. ءوز سوڭىنان شەرۋ اتاۋلىنى شۇبىرتىپ، بەتتەگەن جاعى باياعى مامىرتاي ولتىرىلگەن تۇبەك. ەر قاسىنا ەكپەتىنەن سالعان ءۇنسىز قۇنىكەرىن شاپقان ات ەكپىنىمەن سالاقتاتىپ تۇرىپ، ءبىر شاقىرىم جەردەگى ايگىلى تۇبەككە الىپ جەتتى. قالىڭ ءشيلى قويناۋىت مۇيىستە، ءدال مامىرتاي بەيىتىنىڭ الدىنا جەتكەندە ات باسىن شورت تارتا، دىك ەتىپ توقتاعان قارىمساق وڭگەرىلگەن ءۇنسىز ادامدى ومبى قارعا كومىلدىرە «ىڭق» دەگىزىپ تاستاپ جىبەردى. اتتان ءوزى دە ىلىنبەي لىپ بەرىپ ىرشىپ ءتۇستى. قازىرگى حالىندە كوزى ەشنارسەنى كورمەستەي، دۇنيەنى تەك بۇلدىر سوزىنە، جىعىلعان كۇيى تاپجىلماي جاتىپ قالعان ماموزىنىڭ ۇستىنەن قونا، تىزەلەپ الدى. داۋىسى تارعىلدانا، قاتتى شىعىپ:

- مامىرتا-اي! قانىڭا قان! كەگىڭە ريزا بول، شىرا-عە-ەم! دەپ، ءوڭ-ءتۇسى قۋداي بولعان قۇندىكەرىن قاۋداي ساقالىنان سول قولىمەن شەڭگەلدەي قايىرىپ، قونىشىنان سارى كەزدىكتى سۋىرا بەردى. ماموزى اياقتارىن كوسىلە ۇسىنعان بويىندا تىرپ ەتپەي سىرەسىپ الىپ پىشاق جالاڭ ەتىپ، كەڭىردەگىنە تاقالا بەرگەن ساتتە:

- ءلايلاھا يللاللا! - دەپ قالدى.

تۇلا دەنەسىمەن سولق ەتىپ قالعان ماموزى اۋەلگى قارىسقان بويىندا ءالى دە تۇياق سەرىپپەستەن قاتىپ قالىپ، سول ساتىندە كوزى الارىپ قارىمساقتىڭ كوزىنە تۇسكەندەي بولدى. سويتە بارىپ سەلك-سەلك ەتىپ كوز جانارى ءسونىپ، سۇلىق تالىپ كەتتى. كىناسىز دەنە بار قىلمىستان قۇتىلعىسى كەلگەندەي ەندى ىشقىنىپ جان تالاستى. قارىمساققا جاڭاعى ءبىر قيعاشتاپ قاراعان اقتىق كوزقاراس كوكەيىنەن ماڭگى وشپەستەي، ورناپ قالدى! وسىنداي كەزدە تۇلكى تۇماعى جالپىلداپ قاربالاسقان بىرەۋ اتىنان اسىعىس ءتۇسىپ جاتىر ەدى. بۋراباي ەكەن، ماموزىنىڭ ەتىگىن شەشىپ الىپ جاتتى.

شىعىس الەمى كۇيىككەندەي، الاۋلانا قىزارىپ كۇن شىعىپ كەلەدى ەكەن...

عاسىر-تاريح شەجىرەسىنىڭ ماڭ باسقان ۇلى كەرۋەنىنە ءوزىنىڭ تالاي-تالاي سىرلارىن قوسقانىمەن، سونىڭ ءبارىن ىشىنە تىعىپ، جوق ەتىپ، ءوشىرىپ جويىپ، ۇمىت قىپ كەلگەن جوڭعاردىڭ جىرلى دالاسى «جاقسىعا دا، جامانعا دا ءبىر شىركىن» تارىزدەنىپ، سول باياعى بەيتاراپ تىنىش قالپىندا جاتتى. شەرلى قارتتاي اۋىر دەممەن وكسىگەن شەجىرەلى ءوڭىر زاماندار بويى ات تۇياعى ءدۇبىرى مەن شىلقىپ اققان جوسقىن قانعا مەكەن بوپ، مەڭىرەۋ سابىرمەن تىنىس تارتتى.

جالپاق جاھان جارالعالى سانسىز رەت سابىلىپ، الما-كەزەك اۋىسىپ كەلگەن تەڭسىزدىكتىڭ تارازىسى شارشى جەردىڭ وسىناۋ ءبىر جۇلىعىندا قايتا تاعى تارتىلدى. «ەمسەڭ - ەمشەك، كەسسەڭ - بەرىش بولام» دەپ ونىڭ ءبارىن كوتەرىپ جەر-انا جاتتى.

ار بول، ءتوزىم كىندىگى - جەر-مەكەن!!!

 

جەتىنشى تاراۋ

1

ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا دالا سوعىسى بۇرىنعىدان سيرەڭكىرەپ، ەندى ۇيەزدەردى قالاي الۋ ماسەلەسى ءسوز بولعان. ىلە سوعىسىنىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الىپ باسقارعان اسكەر باسى ىسقاقبەك پارتيزان بەتىن قىس بويعى كەسكىلەسكەن ۇرىستا تەرىسكە باستاماعان-دى. تاعى دا ءبىر تۇنگى شاقتا، سوناۋ كەزدەگى شتاب ۇيدە سارى جىگىت - ىسقاقبەك باتىرعا بىتكەن كىشكەنە جانارىن اكبارعا قاداي ويلانىپ:

- مۇندا ەندى ءۇش-ءتورت پولك قالسا جەتەدى. بىرەۋىنە ارينە، جارتىلاي جاياۋ ابدىكەرىم قالاتىن شىعار. اشالىداعى جاۋدى اشاسىنان ايىرىپ قايتتى! - دەپ شىنايى ماداقتادى.

- بىرىنە مەن قالامىن، - دەپ جۇدەۋ اكبار... كەسە سويلەدى: - باۋىرلارىمنىڭ شەيىت بولعان جەرى عوي... دۇشپانىمنان كەگىمدى تاپ وسى جەردە الامىن! - اكباردىڭ ايتقانىن وزگەلەر سوزگە كەلمەي قوستاعاندا، ونىڭ ەجەلگى دوسى فاتيح:

- دوسلارىم، حازىر بۇل جەردە ۇرىش ازايدى دەگەن بىلەن الدە دە قاۋىپ-قاتەر زور. اكبار بولسا ەكى ىنىسىنەن بىردەي ايىرىلىپ وتىر... ۇيەزدەردى الۋ ەندى ونشا قاۋىپتى ەمەس. مەنشە بولسا، اكبار باتىر ءبىز دوستارىنىڭ پەشلىنەن جەڭىلدىك الىپ، سولاي كەتسىن. بۇل جەردە اقىر وق تيسە دە «شاپانىنان وتپەيتىن» عاني باتىرمەن جانە بىرەۋ قالسىن، - دەگەن ءسوزىنىڭ اياعىن ازىلگە سۇيەپ.

عاني سوزگە دە كەلگەن جوق:

- بوپتى، وسى جەردى جىلان جالاعانداي عىپ تازالاپ بەرەمىن! - دەي سالدى. بىراق اكبار ءوز دەگەنىنەن قايتپاي:

- جوق، عاني قالسا مەنىڭ ەسەبىمە قالماي، ىسقاقبەك ايتقان ءۇشتىڭ ءبىرى بوپ، ءوز جونىمەن قالا بەرسىن. «جايىن بىرنەڭە جۇتىپ ىشەگى تۇيىلسە، كەسەل تاپقان جەرىنە بارادى» دەۋشى ەدى عوي، نە بولسا دا ىنىلەرىمنەن ايىرىلعان وسى جەردىڭ وزىندە جايراسىپ باعامىن! - دەپ بولمادى. سەيىتتەن ايىرىلعاندا، اكبار قوس قاناتىنىڭ بىرىنەن ايىرىلعانداي توپشىسىنان قايىرىلعان. تەگىندە، سەيىت اكباردان بىرەر جاسى عانا كىشى بولاتۇعىن. اسىرەسە، نەمەرە تۋىسىنىڭ تىرلىكتەگى جاقسى قىلىعىن قيا المايتىن. بالالىق شاعىنان اسىقتى بىرگە ويناپ، كۇلكىنى بىرگە كۇلە، تاي-قۇلىنداي ايقاسىپ، تەتە وسكەن عوي. اكبار تەگى سەيىتتى ماقتاپ سويلەگەندە:

- كىسىنى ءبىر كۇلكىسىمەن الىپ جىبەرەدى. جانىڭا مايداي ءتيىپ، جاقسى كوڭىلىن ساعان ارناپ كۇلگەندە بۋىنىڭدى الادى! - دەيتىن. وسى سوعىستى باستاۋ جونىندە اكباردىڭ ەڭ العاشقى سىناپ ايتقان، جەكە سىبىرىنان باستاپ كۇنى كەشەگە شەيىن شىنايى بەل كوتەرە، سەرىك بوپ كەلگەن «ەگىزىنىڭ سىڭارى» سول ەدى! تىرلىگىندە اكباردىڭ جارتى اۋىز ءسوزىن جەرگە تاستاماي، جانىن ءۇزىپ تۇراتىن سەيىت مىنەزىن ءسوز ەتكەن جاقىن-جۋىقتار، كەيدە تاڭىرقاسا دا، كەيدە بۇل ەكەۋىنىڭ جانقيار تاتۋلىقتارىن قىزعانعانداي:

- قۇداي بىلەدى-اۋ، اكباردىڭ ايتقانىنان الدىندا ءولىم تۇر دەسە باس تارتپاس! - دەسەتىن. بۇگىنگى كۇن سونىڭ ءبارىن قايدا الىپ كەتكەنىن بىلمەگەندەي بولىپ، سەيىتتى ەندى ارەدىكتە تۇسىندە كورىپ، ءوز ىشىنەن شىنىمەن سىنىپ كەتكەن.

- ايتقانىمنان ءبىر مەزەت شىعىپ كورمەپتى-اۋ! قادىرىن بىلمەپپىن-اۋ! - دەي بەرەتىن. وزىنەن باسقا پولكتا بولعان سەيىتتىڭ قايعىلى قازاسىن العاش ەستىگەن جەردە جۇرەگى زىرق ەتكەندەي بولىپ:

- قاراعىم ەدى-اۋ! قولقا-جۇرەگىمدى ءۇزىپ، جاپانعا جالعىز تاستاپ كەتتى-اۋ! - دەپ توقتاي الماي جىلاعان. سەيىتتىڭ ۇيىنە اكبار كۇنشىلىك جەردەن جىلاپ جەتكەندە، تۋىسىنىڭ قارالى كەلىنشەگى اكباردى ونان سايىن ەڭىرەتىپ:

 

«قورىمالىم، قول باسىم -

قايدا دا قالدى جولداسىڭ!

قايتىپ ءبىر شىداپ وتىرسىڭ،

جولداسىڭ قايدا، جولبارىسىم» -

 

دەپ، اجىراماي كورىسكەن. تەگىندە، سەيىت اكبارداي باتىر ءپىشىندى ەمەس، بەت ءبىتىسى ەرەكشە، قازاق جىگىتىنىڭ انىق ءبىر اقمانار سۇلۋى بولاتىن. تانىماعان ادامعا «حان بالاسى» دەگىزگەندەي اپپاق، اسەم ءجۇزىن ناعىز ءبىر شەبەر كوزبەن ءپىشىپ العانداي دەسە سياتىن. قىزايدىڭ اتاقتى ساسان اۋىلىنان شىققان ءبىر ولەڭشى، ءوزى اسقان سىلقىم كەلىنشەك وسى جاقىن جىلدار ىشىندە ءۇيلى-باراندى سەيىتتى كورىپ عاشىق بولعانى، ارناپ ءان شىعارعانى دالا جەلىمەن ءدۇيىم ەلگە قاۋەسەت بولىپ تاراعان. كەلبەتتى كەسكىنىنە بىتكەن ۇلكەن قارا كوزى، اق تىستەرى كورىنە كۇلگەندەگى ادامعا ايرىقشا ىستىق ءجۇزى ارماندى كەلىنشەكتىڭ وزەگىنە وت تاستاعانى ماڭايداعى ەلگە ايداي انىق بولعان.

ءانشى كەلىنشەك ءوزىنىڭ ءبىر جاقسى قايىنسىڭلىسىنە بار سىرىن اشىپ:

...- پەرىنىڭ جىگىتى دە بارى راس بولسا، ءدال سونداي-اق بولار!.. بالا كۇنىمىزدە «قاپ تاۋىندا پەرى بولادى، قىز-جىگىتى كورگەن جاندى ەسىنەن تاندىرارلىق، بىرىنەن ءبىرى وتكەن سۇلۋ، شەتىنەن پاك زاتتان دەۋشى ەدى. سول ەرتەكتى اجەمنەن ەستىمەگەنىم جاقسى ەدى!.. بالا قيالىما الدەقايدان سول پەرىنىڭ جىگىتى كەز كەلىپ، وزىمە قوسىلاتىنداي بوپ ءوستىم... سونىڭ ءبارى قيالىمدى جىندى ەتتى!.. اقىرى نە كەرەك، سەيىت بولىپ كەزدەستى. نەگە كوردىم دەپ وكىنەم، كورمەگەنىم جاقسى ەدى. سودان بەرى، ءتىپتى ءوزىم وزىمنەن قورقا بەرەم. اجەم سورلى ەرتەك ايتقان كەزىندە مەنىڭ سونشا بەرىلۋىمە قاراپ: «ساعان سول پەرىنىڭ ءبىر شالىعى ءتيىپ كەتىپ جۇرەر، توقتاتايىن» - دەيتىن. سونى وزىڭدەي كۇرسىنگىش، بويجەتكەن كۇنىمنەن قورقىپ ويلايتىن بولدىم!.. - دەپ، شىنىمەن الجاسىپ وتىرعان ادامداي سويلەگەن. كەلىنشەكتىڭ كوزىنىڭ جاسى قات-قات توگىلە ايتقان سىرىنا قاراپ قىز دا بۇنى «انىق عاشىق سورلى ەكەن-اۋ» دەپ قايتقان... جىلاپ وتىرىپ سالعان ءانىنىڭ قايىرماسىن زارىعۋلى ىرعاققا قوسىپ:

 

«مەن سورلىعا جەز تاڭداي،

«پەرى» جىگىت - كەز ماڭداي...

ءبىر كورىنىپ دەرت سالدى

ەرىن قانداي، كوز قانداي» -

 

دەگەنىن الگى قىز قايتا-قايتا ايتقىزىپ، انىمەن قوسا جاتتاپ الىپ قايتادى دا، سونشا سىردى ىشىنە سىيعىزا الماي ول ءوزىنىڭ ءبىر قۇربى قىزىنا سىبىرلاپ جەتكىزەدى. بۇدان اناۋ قاعىپ الادى. سويتە-سويتە جالپاق ەلگە اڭىز بوپ ءبىر-اق تارايدى. ءوز ىشىڭە سىيماعان سىر وزگەگە سيادى دەۋ بەكەر. مىنە، ءوزىنىڭ سونداي سەيىتىنەن ايىرلىپ، ىشىنەن قۇرت سىنا، ويسىراپ جۇرگەن اكبار كەيدە، سول باۋىرى بۇنىڭ بار قۋانىشىن بىرگە الىپ كەتكەندەي قۇلازيتىن. فاتيحتىڭ اكباردى بۇل جەردە قالدىرعىسى كەلمەي، قيماي سويلەگەنى وسى ەدى. ءوز ءىنىسى حاميتتەن ايىرىلعان فاتيح اكباردى ەندى جەڭىلدەۋ جاققا شىقسا ەكەن دەگەن.

2

وپات بولعان سەيىت قانا ەمەس، بۇلاردىڭ قاتارىندا «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ قاناتى قاتايماي تۇرعاندا ەڭ ءبىرىنشى باس قالقا، قورعانى بولعان، جالعىز ءۇي البان - مولداجان دا 63 جاسىندا ءوز دوستارىن كونگىسىز قاپىدا قالدىرىپ، قايتا ورالماسقا قايتا تۋىپ، جارالماسقا ساپار شەكككەن! ءدال سول سياقتى شارۋالار: ماناپحان، سۋانبەكتەر دە دەگەنىنە جەتپەي، ورتا جاستا قىرقىلىپ كەتتى! كوتەرىلىستىڭ وشاق بۇتى بولعان، ەل مەن جەردىڭ وسىنداي ءبىرتۋما ازاماتتارىمەن قوسا، تاعى سونداي كوپ-كوپ ۇلت وكىلدەرى جاستاي وتالىپ كەتكەن!

اكبار مەن ىسقاقبەكتىڭ شەشىمى بويىنشا، نىلقى ماڭىندا قاينام باتىردىڭ پولكى، «تاۋ تۇلەگى» اتىنداعى كەرىمبەك ۇلىنىڭ پولكى، ابدىكەرىم جانە اكبار پولكتارى قالعان. نارىنقولمەن شەكارالاساتىن: تەكەس، ونان بەرى كۇنەس، قالماقكۇرە، توعىزتاراۋ ۇيەزدەرىنە سەيپىلدەردى قاراتۋعا باراتىن بۇرىنعى بەلگىلى پولكتاردان وزگە كەيىننەن قوسىلعان تاعى ەكى پولك بار. ول نىلقى تۇرمەسىنەن بوساپ شىققان قازىحان مەن سول پوليتسيانىڭ ورىنباسار باستىعى بولعان ءنۇسىپحان پولكتەرى. ول ەكى پولكتىڭ نەگىزگى حالقى ءلۇرىپ-لامانىڭ كۇيەۋ بالاسى ءلايدىڭ-امبال مەن سولاردىڭ دوسى جامبى-لاما باستاپ كەلگەن ەرەنقابىرعا تاۋىن مەكەندەگەن ماڭعۇلدار. ولاردىڭ بەتى، ىلەگە كەلەر جولى ايگىلى كورساي-اشالى بولعاندىقتان ول جولدى الدىمەن قىتاي اسكەرى بەكىتىپ قالىپ، ەرتە ءوتىپ كەلە الماعان.

سونىمەن جاڭاعى ۇيەزدەرگە «ءسۇيدىڭ پولكى»، «دۇڭگەن پولكى» «قالماق پولكى»، «قىرعىز پولكى» اتتانعاندا، بۇلاردان موينى قاشىق شاپشال ۇيەزىنە ءنۇسىپحان مەن قازىحان پولكتارى جول الدى. وسى ەكى بولەك كەتكەن پولكتاردىڭ قاي-قايسىسىنان بولسىن حاباردى شتابتاعى اكبار مەن ىسقاقبەك، فاتيحتەر كۇنبە-كۇن ەمەس، ەكى كۇندە دە سالت اتتى لاۋشىمەن الىپ تۇرا الماس ەدى. سول سەبەپتەن، قىرىق-وتىز شاقىرىمداي بەكەت سايىن لاۋ اتتار مەن لاۋشى ادامدار قويىپ، ارعى-بەرگى قۋانىشتى حوش-حاباردى ۇتىلاپ، جالعاسا جەتكىزەتىن بولعان.

ارادا ءۇش كۇن وتكەندە شاپشال ۇيەزى جاعىنان توسىن حابار كەلدى. شاپشالدىڭ نەگىزگى حالقى سىبە-سولاڭ، داعۇرالار بولعاندىقتان ۇيەز باستىعى دا ءحۇمىرتا دەگەن، قىتايشا جەتىك وقىعان سىبە بولاتىن. ءحۇمىرتانىڭ ءوزى سىبە بولعانمەن قاراۋىنداعى اسكەرى نەگىزىنەن قىتاي شەرىكتەر ەكەن. قىس بويى ونىڭ كوبىن نىلقى سوعىسىنا بولشەكتەپتى. ءارى بۇنىڭ ۇستىنە جەرگىلىكتى حالقى قارىمساق كومانديرلىك ەتكەن «ءسۇيدىن پولكىنە» ءوتىپ كەتكەنى بەلگىلى. سونىمەن ءبىر وزىنە تەك گومينداڭ وكىمەتى عانا سۇيەنىش بولعان ءحۇمىرتا ۋەزد الىنۋعا اينالعان ساعاتتا ءوزىن-ءوزى اتقان. ءنۇسىپحان، قازىحان سول جەڭىستىڭ جاڭالىعىن بەرى قاراي جولداپ جىبەرىپ، وزدەرى تەمىرلىكتىڭ اسۋىن اسىپ، تەكەس، كۇنەسكە كەتكەن پولكتارعا كومەككە اتتانىپتى.

اكبارلار تىنىم تاۋىپ وتىرعان، شاڭىراعىندا اق تۋى بار شتاب ۇيىنە قاراي كوز ۇشىنان ءبىر اتتى دالاقتاپ شاۋىپ كەلە جاتتى. ۇيدە جاس جاعىنان ۇلكەنى - تايلاقباي، كەرىمبەك. ونان بىلايعى ەكى جاققا جارىلىپ وتىرعاندار ىسقاقبەك، اكبار، فاتيح. ەكى ەتەگى دالباقتاپ، اتىنىڭ قوس تاناۋىنان جارىسا سوزىلىپ اپپاق بۋ اتقان، باسىندا جابا-سالما تۇلكى تۇماعى جالپىلداعان قۇلايعىر ەكەن. شالعىلى مۇرتى اپپاق سىرەۋ قىراۋمەنەن ايدارلانىپ، اتىنان اسىعىس ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا جۇرىسىندە قالاي دا البىرتتىق بارىن شامالاعان تايلاقباي:

- «ەسەرگە ەسە بەرسەڭ، ويناپ ءجۇرىپ، كىسى ولتىرەدى» دەگەن. بۇرىنعىداي كۇندە بارىنە دە كوز سالا جۇرىڭدەر، - دەدى. قۇلايعىر الدىمەن شاپشال ۇيەزىنىڭ باستىعى ءحۇمىرتانىڭ ءوزىن-ءوزى شەكەدەن اتىپ ولتىرگەنىن، سوعان قوسا ەكى پولكتىڭ اسۋ اسىپ كەتكەنىن سويلەي كەلىپ، سوڭىندا بۇل وتىرعاندار ءۇشىن انىق ءبىر وكىنىشتى، جامانات حاباردى پاش ەتتى. بوساعا جاقتا توردەگىلەرگە قاراي جۇگىنىپ الىپ ءسوزدى وراعىتىپ باستاپ:

- قاتىنى ولگەن قىزى بار ۇيگە قاراپ جىلايدى دەپتى عوي... انا دۇڭگەن پولكىنىڭ كاماندىرى وققا ۇشىپتى... الگى بۇكىل شەرۋگە بۇلىك سالىپ، قىز الىپ قاشقىش نەمە-ءشى... بۇگىن ءبىر وي ويلاپ كەلدىم، سونىڭ دالادا قالعان جاس قاتىنىن دا ماعان قيمايسىڭدار ما؟ سونى ەپتەپ مەن پاقىرعا قوسساڭدارشى، تىلەۋىڭ بەرگىرلەر! - دەدى.

تىڭداۋشىلار وسمان جايىنان ەستىگەن مىنا سۋىق حابارمەن بىرگە، سونىڭ زاردابى مىناۋ انايى ادامنىڭ جەتەسىنە جەتپەي مۇنشا گويتىپ سويلەگەنىنە شەتىنەن نارازى قاباق بايقاتتى. جەتىم جىگىتتىڭ ءورشىل جىگەرى مەن دۇڭگەندەر الدىنداعى بەدەلى ءۇشىن وسى توپ ونى پولك كومانديرلىگىنە تاعايىنداعان. جاس كەلىنشەگىنىڭ قۇرساعىندا پەرزەنتى قالدى. كوكتەمدە قارىمساق وسمان مەن پاتيمانى شەرىكتەرگە تاپقىزباي اكەتكەندە وسى جاققا جەتكىزىپ، كەرىمبەك سالەمىمەن اكباردىڭ قولىنا تابىستاعان. سودان بەرى ەرلى-زايىپتى ەكەۋىنە بۇنداعىلار پانا بولىپ مومىن ءبىر اۋىلدا جاسىرىن ۇستاپ كەلگەن. سونداي ەكى بەيباقتىڭ جاي-جاعدايىن بىلگەن كىمگە دە بولماسىن مىنا اجال شىنايى «اتتەگەن-ايى» بار وكىنەرلىك قازا بولىپ كورىندى. جۇرت ويىن تايلاقباي مەن كەرىمبەك قورىتقانداي بولىپ:

- جاڭا عانا جەتىلدىم بە دەگەندە جەتەسىنەن كەتتى عوي، سورلى جاس!

«جىلاتقان قايعىڭ ەسكىرىپ، قاتتى شاتتىق جىلاتادى» دەمەكشى، كوزىن جاس كۇشىكتەي جاڭا اشقان جارلى ەدى! قۇداي ۇرعان قۇلا-شولاق! كۇلمەي كۇل قوتىر نەگە الماي ءجۇر! كۇڭىرەنەر جەر مەن كۇيزەلەر جەردى ءبىر بىلمەي-اق قەتتىڭ-اۋ، ابىلەت باسقىر! - دەسىپ، وسى ايتقاندارىمەن ءارى قۇلايعىردى سوگىپ، ءارى اسىرەسە وسمانداي جاسقا قازى كىسىدەر تىلىمەن بەكىتىلگەن ەسكەرتكىش وكىمىن تۇرعىزعانداي بولدى. وسىدان بۇرىن قۇلايعىردىڭ ماموزى ءۇيىن ماڭايلاي، ەرتەلى-كەش كەشەگى ءوز دۇشپانىنىڭ ايەلىن جاعالاپ، كەك العىسى كەلىپ جۇرگەن جەرىنەن كەرىمبەك سىبىس ەستىپ تىيىم سالعان.

ىسقاقبەكتى ديۆيزيا باسقاردى دەگەنى بولماسا، ول ۇرىس كەزىندە شتابتا قالعان ەمەس. سونداي جانقيار قولباسشى تۇرعاندا از ۇلت قاھارماندارى ءوز جاۋىنا ءار جولعى شابۋىلدا سۇراپىل كەكپەن تيەتىن.

شتابتىڭ ۇيعىرشا، قازاقشا جازۋ جۇمىسىن جۇيەلى تۇردە ساۋىت ابدىراقمانۇعلى مەن بايبازارعا جۇرگىزدىرتەتىن. ماقسۇتتىڭ بۇل ەكى دوسى قىس بويى وسى ءىستى اقساتپاي، اكبار مەن ىسقاقبەكتىڭ شىنداپ قول ارتار، جاۋاپتى ادامدارى بولدى. ديۆيزيا شتابىنىن ۇيعىرشا، قازاقشا «عالبە اۋازى» - «جەنىس ءۇنى» گازەتتەرىن شىعاراتىن دا وسى ەكەۋى.

ناۋرىزدىڭ ورتاسىنا جەتپەي ۋەزدەرگە كەتكەن التى پولكتىڭ جورىق ءانىن جىرلاعان جاۋىنگەرلەرى الدى-ارتىنا كوز جەتكىسىز، قارا-قورىم ساپ تۇزەپ قايتتى. باعى زاماننىڭ جەڭىسپەن ورالعان، سالقار شەبىن ەسكە سالىپ، مارش جىرىمەن ويناپ باستى. ءار پولك تۇستىك جەردەن شتابقا «ءسۇيىنشى» حابار جولداپ، انە-مىنە دەگەنشە وزدەرى دە جاقىنداپ قالدى. سۇيىنشىمەن بىرگە فۋجەنىڭ جارالانىپ، قالماق كۇرەدە قالعان حابارى ەستىلدى.

ناۋرىزدىڭ قارى ەري باستاعان. اسكەر اتاۋلى اتتارىنىڭ قۇيرىعىن شارت تۇيگەن. كەيبىرى ءورىپ كەپ، ۇش جاعىن ەكى اشالاپ بايلاعان. ۇيەزدەردىڭ اسكەرىنەن تاۋ-تاستاعى اتشى قوستان تۇسكەن مول اتتار قۇيرىعى تىرسەگىنەن شورت كەسىلگەن جانە جالى كۇزەلىپ تاستاعاندارى بار. بۇل پولكتار كەلگەندە ىسقاقبەكتەر دە ەندى عانا ازىراق جايباراقات كۇنگە ىلىنگەن. گۇبەرنەلىك وكىمەتتىڭ اقىرعى قوسىندارىن تالقانداپ، اۆتومات، ماۋزەر، پۋلەمەت، زەڭبىرەكتەرىن ءبىر شونشىك ءدارى، ءبىر تال وعىنا دەيىن قالدىرماي جيناپ، اربا-شانا اتاۋلىمەن تاسىعىشتاپ جاتقان. گومينداڭ اسكەرىنىڭ وزەك-جىرالاردى قۋالاپ تىككەن پالاتكا، شاتىرلارى قاڭىراپ قالدى. جەردىڭ بەتى ادام ولىگىن اينالدىرعان قارا قارعا مەكەنى... اشەيىندە جالعىز قوي ارام ولسە، سودان ۇزاپ شىقپايتىن وسى ءبىر قاپ-قارا قۇس اتاۋلى قىرىلعان ادام كوزىنە توياتتاعاندىقتان، ءار تۇستا «ارىق-ارىق» دەپ قۇيرىقتارىن قايقايتا، شابىتتاپ ۇشىپ، ولىكتەن-ولىكتى تاڭداپ قونىپ، ءماز-مەرەكە.

انا جاقتا تالقى كەزەڭىنىڭ ارعى-بەرگى بەتى مەن اسۋدىڭ ءىشى دە وسىنداي جۋساعان ادام ولىگى. اسىرەسە بەرگى قيادا قۇلاعان ماشينادان شاشىلىپ قالعان شەرىكتىڭ سانى جوق.

ەندىگى جوسپار اشالى-كورسايمەن ارى اسىپ، تاقيا-جىڭ ۋەزىن ازىرشە ءبىر بۇيىردە قالدىرىپ كەتىپ، اۋەلى شيحۋدى الۋ. كورسايدىڭ كۇن تۇسپەس، تەرەڭ، قۋىس شاتقالىنا بۇل ارميا ءوزىنىڭ ونشاقتى پولكتەن تۇراتىن ديۆيزياسىمەن سىڭە باستاعاندا، ىلە جەرىنىڭ گەوگرافياسىمەن قوش ايتىسادى. باتىسى مەن تەرىستىگىن تۇتاستاي جوڭعار الاتاۋى، شىعىس قاپتالىن نايزا شىڭدى، قۇلان وتپەس قىزەمشەك تاۋلارى، ال تۇستىك بەتىن اسپاندى تىرەگەن، اسقاق ءتاڭىرتاۋ كومكەرىپ جاتقان، قارا ورماندى ىلە جەرى ارتتا قالادى. اينالاسىن تاۋ بەكىتكەن، ۇجماق ءوڭىر قاي جاعىنان قاراساڭ دا كوك سالا، وزەن-سۋلى، جەر ساۋىرى بولىپ جاتاتىن.

ىلەنىڭ قىسى قارلى، جازى سەل-جاڭبىرلى. جەر ءجۇزىن ەڭ اسەم ولكەلەرىمەن سالىستىرۋعا تاتىرلىق ءبىر شۇرايلى ءتور بولىپ قوڭىرجاي ءمۇيىس ءۇيىرىلىپ جاتىر.

وسىنداي ىلەنى جاۋىنان قورعاپ، باسىبايلى جانقيارلىقپەن سوعىس جاريالاعان اكبارداي پەرزەنت سىرتتاعى پولكتەر دالانى جاڭعىرتقان جورىق جىرىمەن قايتا ورالىپ كەلگەندە قاتاردا جوق ەدى!!!

ديۆيزيا ارمياسى كورسايعا كىرمەك بولعان جوسپاردان بۇرىن ءوزىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن، ىستىق مەكەنى ىلە ولكەسىن جەر-انانىڭ ءبىر ءىرى پەرزەنتى - اكبار اتتى قاھارمان ماڭگىلىككە قيىپ كەتتى! جالعىز-اق «ەل پايداسىن كوزدەگەننىڭ ءوز پايداسى ىشىندە» دەگەندى داتكە قۋات ەتەرلىك كۇن! ءوزىنىڭ جانىمەن سۇيگەن تۋعان توپىراعىمەن قايتا تابىسقانىن عانا بارشا الەم الدىندا مەدەۋ تۇتارلىق كۇن جەتكەن. ءوزى قاجەتتى ساعاتىنا اكباردى بەرگەن جەر-انا ونىڭ اتىن جوقتايتىن ۇرپاق تۋعىزباي تۇرمايتىنى مەدەتى جەر شارشىسىندا ىلە جەرى تۇرعاندا، جەر شارىندا ىزگى نيەتتى ادامزات تۇرعاندا «اكبار بار!» دەگەندى قاناعات ەتىپ، سوڭىندا ەلى قالدى.

«تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ - ادامزاتتىڭ ەڭ ساڭلاق جۇلدەگەرلەرى قاتارىنان ورىن الاتىن بايىرعى مۇشەلەرى بۇل سوعىستى جوسپارلاعان كۇننەن باستاپ «ولسەك شەيىت، قالساق قازىمىز» دەپ ەدى. قازىلىعى - وتانى ءۇشىن سوعىسقان ادىلدىگى! ال «شەيىت» ەكەندىگى، اتا-مەكەنى ءۇشىن جانقيارلىق رۋحىمەن سومدالعان جۇرەگى.

قىرشىنىنان جاستاي قيىلىپ كەتكەن ەسبوسىن باتىردىڭ ۇرپاقتارىن «شەيىتتەردىڭ شەيىتى» دەسە بولعانداي. جەتەم دەگەنىنە جاس ورەننىڭ ءبىرى جەتپەدى! كوتەرىلىستىڭ وشاق بۇتى بولعان فاتيح ءىنىسى حاميت، ونىڭ دوسى رافيح، ۇيعىر ديقانى قاري، قازاق شارۋالارى مولداجان، سۋانبەك، ماناپحان، اكبار-سەيىتتى باس ەتىپ ايتقاندا، از ساندى ۇلت وكىلىنەن ىلە ءۋالاياتىندا ەكى مىڭ جەتى جۇزدەي ادام وپات بولدى! دەرتكە دارمەن - سول بوزداقتاردىڭ كەيىنگىگە قالعان ءىز-سىلەمى عانا. نەلىكتەن ەكەن؟ سولاردى اۋىزعا الىپ، مەزگىل-مەزگىل بولسا دا ءبىر ەسكەرۋگە جارامايتىندار قۇزعىنداي جاسادى!

ەر كورەمىن دەگەن جەمىسىن كورە الماي، ونىڭ ورنىنا الدەبىر ەزدەر كوردى!.. ءتىپتى سول عاجايىپ ەڭبەككە مۇرنىن ءشۇيىرىپ، كورلاقات كوزبەن قاراعىسى كەلەتىن مۇندارلار كوپ جاساۋىن جاساعانمەن، ساقال-شاشى اق شوشقانىڭ تۇگىندەي تەككە اعارىپ، كەششە بويىندا ءوتتى!

* * *

اكباردىڭ وققا ۇشۋىن پارتيزاندار، اسىرەسە قازاقتار جاعى «عاني باتىردىڭ كەسىرىنەن بولدى» دەپ شۋلاستى. تاريحتا «ءۇش ايماق» كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى بولىپ اتى قالعان اكبار سول قارساڭدا عانيعا جاۋاپتى مىندەت جۇكتەگەنى شىن ەدى. وعان قۇلجادان كومەككە اتتانعان گومينداڭ اسكەرىنىڭ الدىن توسىپ، ۇرىمتال تۇستان شابۋىلداۋ مىندەتى تاپسىرىلعان بولسا دا، قۇلجا گارنيزونىنىڭ اق كيىممەن ورانعان شاڭعىشىلار وتريادى جىلعا-جىلعا، وزەك-جىرالارمەن ساۋىلداپ ءوتىپ شىعىپتى. بەرگى جاقتى سوعىسىپ جاتقان از ۇلت پولكتارىنىڭ ءدال تۋ سىرتىنان كەلىپ اۆتوماتتان وق بوراتقان. پارتيزان شەبىنىڭ تاعى ءبىر كوپ قىرىلعانى دا وسى كۇن ەدى. سول ءۇشىن عانيعا اكبار اسا كەيىپ، قاتتى ۇرىسقان. بىراق عاني دا قارسىلاسقان. بىلايعى جۇرت عانيدىڭ تىم كەكشىل ادام ەكەنىن ويلاپ، «ەكى ارىستان شايناسىپ قالدى-اۋ» دەپ، ەكەۋىنەن كوپە-كورىنەۋ ءىش جيىپ قالعان-دى. مىنە، وسى كۇنى كەشكە تامانعى ايقاستا وزىنە دە وق دارىعان اكباردى قيماعان جۇرت كوز جەتپەگەن نارسەگە تاۋمەت ارتا سويلەگەن.

(جالعاسى بار)

Abai.kz