Biz – ishki migrasiyanyng retteluine mýddeli elmiz. Búl mәseleni sheshuge tәuelsizdik alghaly beri atqarushy biylikting tisi batpay kele jatqany belgili. Osy baghyttaghy әlsiz qadamdar, egjey-tegjeyli oilastyrylyp qabyldanbaghan solqyldaq baghdarlamalar úzaqqa aparmady.

Kórshiles eldermen shekara manynda sauda-ekonomikalyq balansty ústau ýlken strategiyalyq manyzgha iye. Sondyqtan soltýstik aimaqtardy sayasi-ekonomikalyq, ruhaniy-mәdeny túrghydan jandandyru kóp kýttirmey kýn tәrtibine shygharylugha tiyis. Búl qadam, eng aldymen, qazirgi últymyzdyng uayymyn basady, bolashaqqa degen senimdi nyghaytady. Dәl qazir qazaq halqyna eng keregi de osy

Jabayy urbanizasiya zardaby

Jýiesiz, jabayy urbanizasiya eli­mi­z­ding ilgerileuine az kedergi keltirip otyr­ghan joq. Búl jaghymsyz ýderisting sal­darynan tuyndaghan әleumettik-eko­no­mikalyq qiyndyqtardyng salmaghyn esh­kim «ólshep» bere almaydy. Búdan bólek, onyng elding mәdeniy-ruhany ómirine tiygizgen zardaby da onay bolmay túr.

Áriyne, elimizdegi jýiesiz urba­niy­za­siya­nyng neden bastau alghanyn bәrimiz bile­miz. Bilgendikten oghan týsinistikpen qaray­myz... Bәrine kinәli – KSRO-dan qalghan múra, búrynghy tir­shi­lik­ yrgha­ghy­nyng birden naryqqa beyimdele almauy, ótpeli kezendegi eko­no­mika­lyq, әleumettik mәseleler.­ Jaray­dy delik. Biraq odan beri aspany­ ashyq, kýni beybit, qaltasy qalyng der­bes memleket retinde otyz jyldan­ astam uaqyt ótkerdik emes pe? Memleket ómi­rin­de búl uaqyt az bolyp kóringenmen, je­ke­legen mәselelerdi sheshu ýshin kóp uaqyt...

Ishki kóshi-qon, urbanizasiya sala­syn­da­ghy qalyptasqan ahualdyng qoghamdy alan­datyp otyrghany Ýkimetti naqty shara­lar qabyldaugha iytermeleuge tiyis. Óitkeni atalghan mәsele últtyq qauip­siz­dikke, elding әleumettik damuyna, ha­lyq túrmysynyng jaqsaruyna, mә­de­niy-ruhany ómirine tikeley teris әser etedi. Búl keri әserding saldar-kesiri uaqyt óte úlghaya týsse, odan payda bolghan qiyndyqtardy tezge salu tym qymbatqa týsedi, tipti memleketting úzaqqa sozylar «bas auruyna» ainalady.

Barshagha belgili, auyl halqynyng qalalargha, әsirese iri megapolisterge kóshu ýderisi ýzdiksiz jalghasyp keledi. Osydan kelip qala túrghyndarynyng sany auyldaghylardan edәuir artyp barady. Memleket tarapynan qandayda bir auqymdy sharalar qabyldanbasa, búl aiyrmashylyq aldaghy 20-25 jylda kýrt ósip ketui mýmkin. Óitkeni auyldardaghy qarashanyraqtardy, ósken orta men tughan mandy qimaytyn eljirek agha buyn, sol ata-analaryn tastap kete almay jýrgen jas­tar ghana auyl halqynyng basym bóli­gin qúrap otyr. Uaqyty kele tabighy jol­men qazirgi agha buyn seldiregende qala­gha qú­mar jastar auylyna qolyn bir siltep kete barady. Mine, osy jayt qala halqy­nyng sanyn kýrt ósirip jiberedi dep oilaymyz.

Qala halqynyng sany tabighy jolmen emes, auyldyqtar esebinen ósui ekono­miy­kagha, qoghamdyq kónil kýige onay tiymeydi. Búl ainalyp kelgende, birinshi kezekte әleumettik qayshylyqtardyn, qylmystyq oqighalardyng kóbengine әkeledi, tipti sayasy túraqsyzdyqtyng tuyndauyna jol ashady. Elimizdegi eng ýlken urbanizasiya ortalyghy sanalatyn Almaty qalasyndaghy búghan deyin bolghan jaghdayattardy eske týsireyik. «Shanyraq», «Baqay» oqighalary, «Qalqamandaghy» jer dauy bizge oy salugha tiyis. Tek Almaty shahary emes, Astana, Shymkent, Taraz, Týrkistan jәne basqa da qalalardyng shetki audandaryndaghy nemese auyldan kelushiler esebinen úlghaya týsken, qalamen úlasyp jatqan eldi mekenderding mәseleleri, ondaghy infraqúrylymnyng nasharlyghy nemese joqtyghy jergilikti biylikting әreketsizdigining kórinisi tәrizdi. Múnyng barlyghy – qoghamdyq kónil kýidi búzatyn, atqarushy biylikke degen senimdi azaytyp, ókpe-renishti arttyratyn dýniyeler. Búghan qosa qalalargha ózge ónirlerden kóship kelgenderdi bas­panamen, júmyspen qamtu mindetin eshkim moynyna alghan emes. Tek әr azamat óz qotyryn ózi qasyp, óz arbasyn ózi sýirep, jýrip jatyr. Bir kýni qotyry asqynyp, sýirep jýrgen arbasy synsa, sha­ra­­syzdyq ony kóshege alyp shyghady. Ol jalghyz emes, әriyne. Mine, sayasy túraqsyzdyqtyng «kózi» osylay ashylady.

Ras, auyl túrghyndarynyng kóbi qalagha tәuekelge bel baylap keledi. Olardyng barlyghyn, әriyne, qalada naghashysy kýtip otyrmaghany belgili. Olar tabylghan júmystyng mardymsyz jalaqysyna tәueldilikpen ómir sýredi. Keybiri úsaq-týiek saudamen shúghyldansa, endi biri qyzmet kórsetu salalarynda, óndiris oryndarynda enbek etedi. Búlaysha nәpaqa tabudy qolay kórmegen nemese tiyanaqty júmys tappaghan taghy bireuler qylmystyq jolmen jan baghugha kóshedi, endi biri júmyssyzdar armiyasynyng qataryn toltyrady...

Jalpy, bizding búl jerde auyl túr­ghyn­darynyng qalagha kóship kelu qúqyghyn shek­teu kerek degen oiymyz joq. Tek bәri retimen boluy qajettigin aitqymyz keledi. Osy jerde shiyrek ghasyrdan astam uaqyt ishinde elimizdi «erkin kezgen», «bilgenin istegen» jabayy urbanizasiyanyng jalpy kartinasyna toqtala keteyik.

Belgili sebeppen kensharlar men újymsharlar tarap, auyldaghylardyng basym bóligi júmyssyz qaldy. Auyldardaghy túraqty týrde jalaqy tóleytin jalghyz mekeme – mektep qana boldy. Qúlaghan kenestik sharuashylyqtardyng ornyn basqan qojalyqtar men kooperativterdin, birlestikterding enbek ónimdiligi men túrghyndardy júmyspen qamtu әleueti mardymsyz boldy, tipti, kóbisi úzaqqa barmay jabylyp qaldy. Bos sendelip qalghan auyldaghylardyng kóbisi amalsyzdan qalalargha jol tartyp, múnda qara bazardan nәpaqa izdedi, keybiri kәsip ashty, qyzmet kórsetu salasyna jýgindi. Osylaysha, bastalghan retsiz urbanizasiyadan shaharlardyn, әsirese iri qalalardyn, oblys ortalyqtarynyng halqy tez kóbeydi.

Auyl ahualynyng tómendeui qala halqynyng sanyn arttyryp jiberdi. Múndaghy bazarlar, jalaqy tóleytin óndiris oryndary, qúrylys kompa­niya­lary, qyzmet kórsetu salasy auyldan kelgenderdi ayamay «júta» berdi. Qala men auyl arasyndaghy sabylys ýdey týsti. Auyldar jútang tartsa, al qalalargha týsken salmaq ta onay bolmady. Eki tarap ta jetispedi. Atqarushy biylik tek saldarmen kýresuden aspady, mәselening sebebin bilse de oghan kónil audarmady. Barlyq kýsh qalalardaghy mәselelerdi sheshuge, ondaghy halyqtyng әleumettik ókpe-renishin basugha júmsaldy. Al osynyng barlyghynyng sebep-bastauynda túrghan auyl mәselesi qaperge alynbady. Sonyng kesirinen auyl sharuashylyghynyng tiregi sanalatyn auyldar әlsiredi, bәrinen de shekara manyndaghy aimaqtar halqynan ajyrap, jalanashtanyp qaldy. Búl jaghdayat basqasyn aitpaghanda, qazir últtyq qauipsizdigimizge qater tóndirip otyr. Múny egjey-tegjeyli aityp jatudyng ózi artyq.

Qalalargha jútylu –  dalany iyesiz etu

Auyldargha kónil bólmeu qalalardyng «sorghyshtyq» rólin arttyra bermek. Osy arada myna jaytty aitpay ketuge bolmas. Astana negizi әkimshilik ortalyq qana bolugha tiyis edi. Biraq jana elordanyng mәrtebesin, imidjin kóteru basty úrangha ainalyp, onyng halyqty ózine tartu mýmkindigin shamadan tys arttyryp jiberdik. Sonyng saldarynan Astana ontýstik ónirlerdegi halyqty aitpaghanda, soltýstik oblystardyng onsyz da az halqynyng biraz bóligin ózine «jútyp» aldy. Sonyng saldarynan sol­týstik oblystardaghy kóptegen auyl qanyrap qaldy. Onyng ýstine oblys ortalyqtary da týrli jobalary arqyly auyl halqyn «jútumen» keledi. Búl ýrdis әli de jalghasyp otyr.

Taghy bir mysal, búrynghy shaghyn Týr­kistan qalasy oblys ortalyghy bol­ghaly múnda qúrylys júmystary jan­danyp, shahar aumaghyn úlghaytu, kór­keytu júmystaryna aqsha ayamay júm­saldy. Áriyne, qasiyetti Týrkistannyng kór­keygenine, ýlkeygenine qarsylyghymyz joq, biraq bәri óz retimen, óz qisynymen boluy kerek edi. Biz olay istemedik. Qalany keneytuge, kórkeytuge Áziret Súltannyng sýiegi jatqan qasiyetti sha­hargha degen yqylasy erekshe hal­qymyzdyng qarsy bolmasyn paydalanghan, al qarsylyq bildirgenge pysqyryp ta qaramas atqarushy biylikting júrttyng ishi biletin sebeppen iske asyrylghan Týrkistandy týletu jobasy da songhy otyz jylda әupirimdep jýrip, ontýstikten soltýstik ónirlerding auyldaryna jetken az jamaghattyng biraz bóligin ten­derge qyzyqtyryp, mólsheri qomaqty jala­qygha eliktirip jýrip qaytadan «barym­talap» alyp ketkenin bilemiz. Atalghan joba soltýstik ónirge kósh­kisi kelip niyettenip otyrghan talaylargha «etekbasty» boldy, rayynan qaytaryp tastady.

«Diplommen – auylgha!», «Serpin» bagh­­­dar­lamalary jer ashpady. Osy bagh­dar­la­­­ma­lardyng qarjysyn basqaryp, iyelik etetinder kóp te, al onyng nәtiyjesine jauap beretin eshkim joq. Búl – bos әureshilik, biylikting jay aldausyratuy, «júmys istep jatyrmyz» dep kýpinip kórinui ghana.

Biz jogharyda aitylghan jaghdayattar men mysaldardan aldaghy uaqytta sabaq alyp, sonday jaghymsyz ýrdisterge boy aldyrmaugha tiyispiz. Býginde auyl­daghylardyng qalagha kóshuin kýshtep emes, tabighi, qisyndy jolmen toqtatu nemese­ azaytu amaldaryna basymdyq beru asa manyz­dy. Áytpese aldaghy sanauly­ jyl­­da halqymyzdyng 80-90 payyz­­­gha­ juy­ghy qalalargha kóshui mýmkin. Agrarly elimizding damuyna búl mýlde qarama-qayshy jaghday. Búl ishki ónimi men óndiris kózining bir bóligi auyl sharuashylyghy salasyna tiyesili elimizde júmys kýshining bir jerge shoghyrlanuy siyaqty kelensiz kórinisterdi kóbeytip, enbek naryghyndaghy tensizdik úlghayyp ketedi. Sonday-aq әleumettik ýilesimsizdik oryn alady. Auyldar qanyrap, әsirese shekara manyndaghy aimaqtarda el qalmau qaupin asqyndyrady. Sondyqtan retsiz urbanizasiyany tizgindeu memlekettik sayasattyng basym baghyttarynyng biri bolugha tiyis.

Áygili súraq: ne isteu kerek?

Mәsele aityldy. Týitkil bar. Endi ony qalay sheshu kerek?

Negizinen, auyldardan qalalargha nәpaqa izdep kelushilerding kóshin sol­týstik ónirlerge búru basty maqsat boluy­ qajet. Aldymen osy negizgi maqsatqa qol jetkizu ýshin memleket ekonomika­sy­ atalghan baghytqa barynsha qoldau kór­­setuge beyimdele otyryp, mynaday mәselelerdi qolgha alghan jón.

Aldymen atalghan baghyttaghy júmys Preziydentting jәne azamattyq qoghamnyng tikeley birlesken baqylauynda bolatyn memlekettik iri bir joba qolgha alynugha tiyis.

Osy joba ayasynda, birinshiden, sol­týs­tik ónirlerdegi bos jatqan jәne iyesi bar biraq úzaq jyldar iygerilmey kelgen jerlerdi gharyshtyq monitoring jýrgizu arqyly týgeldep, olardy memleket menshigine qaytaryp, sol aimaqtardy úzaq jyldargha jalgha beru qúqymen otandyq bәsekege qabiletti fermerlerge, qúrylymdargha beru qajet. Búl jerde «múnday fermerler men qúrylymdar kókten týspese qaydan taby­lady?» degen zandy súraq tuyndaydy. Búghan jauap beru qiyn emes. Aldymen memleketting barynsha qoldauymen jergilikti fermerlerdi, qojalyqtardy tirek qúrylymdargha ainaldyryp, búghan qosymsha ontýstik ónirlerden auyl sharuashylyghy salasyndaghy irisi bar, shaghyny bar júmys isteuge mýmkindigi mol qúrylymdardy memleket tarapynan­ baryn­sha qoldau kórsete otyryp tartu qajet. Osynday joldarmen soltýstik ónirlerde mal, egin sharuashylyghyna qatysty iri auylsharuashylyq korpo­ra­­siya­larynyng payda boluyn, olar­dyng kóbengin qamtamasyz etu manyzdy.

Búl qúrylymdargha memleket tarapynan mynaday naqty kómekter kórsetilui kerek:

– ýkimet importqa qoldau kórsetuden tyiy­lyp, eksportqa ong kózqaras qalyp­tas­tyra otyryp, soltýstik ónirlerdegi otandyq barlyq sharualardyng ónimin layyqty baghagha ótkizu ýshin ishki jәne syrtqy naryqtyq alang dayyndap beru nemese ónimderdi ótkizude manyzdy mindettemelerdi moynyna alu;

– salyqtyng eng az mólsherin belgileu;

– memleketting investisiyalyq sayasatyn atalghan baghytqa búru;

– joba shenberinde atqarylatyn barlyq júmystardy materialdyq túrghyda qamtamasyz etude tek qana otandyq óndirushilerding әleuetin tolyq әri tiyimdi paydalanyp, olardyng shygharghan ónimderin (әsirese, auyl sharuashylyghy tehnikalary, qúrylys materialdary, t.b.) paydalanugha basymdyq beru;

– janar-jaghar may, tehnikalargha qa­jetti bólshekterge júmsalatyn qar­jy­nyng 60-70 payyzyn respublikalyq jәne jergilikti budjet esebinen tólep beru;

– atalghan qúrylymdarda júmys isteytin enbekkerlerge múnay, basqa da qazba baylyq óndiru salasynda enbek etetin azamattardyng jalaqysymen salystyrghanda edәuir joghary aqy tóleu, onyng 50-60 payyzyn respublikalyq jәne jergilikti budjet esebinen óteu;

– ónirde tirek sharuashylyqtar ornalasqan mannan layyqty oryndar belgilenip, enbek etuge barghan júmysshylar men olardyng otbasy mýsheleri ýshin sol jerlerge zamanaui­ infraqúrylym qúrylyp, sapaly bilimmen, sapaly dәrigerlik kómekpen, túrghyndar sanyna qaray әleumettik nysandarmen, internetpen, sonday-aq ortalyqtandyrylghan su, jaryq, jylu jýielerimen qamtylghan eldi mekenderding qazyghyn qaghu;

– jergilikti halyqtyng ózge ónir­ler­men qatynas qajettigin óteu ýshin qúrylyq jәne әue joldarymen qam­ta­ma­syz etu qajet.

Búl qadamdar jerasty baylyghyna әbden senip qalghan memleketimizde bo­la­­­shaqta ekonomikamyzdyng negizgi dray­veri auyl sharuashylyghy boluyna jol ashady. Búl júmystardyng barlyghy memleketimizding ghasyrlyq joba­sy retinde qarastyrylyp, keshendi týrde jýrgizilui tiyis. Sonda soltýstik ónirlerdi uaqyt talabyna say iygeru, ony tәuelsiz elimizding iygiligine ainaldyru әri últ qauipsizdigin qorghau baghytynda naqty, ózin-ózi aqtaytyn qadam bolar edi.

IYә, soltýstik ónirlerdi osylaysha iygeru kóp shyghyndy talap etedi deushiler tabylar. Olargha aitarymyz, eger biz ataghan baghyttarda memleket jýieli júmystar jýrgizse, ketken shyghyn az ghana uaqyttyng ishinde óteledi. Onyng ýstine el ekonomikasy sauyghyp, otandyq óndirushiler shynayy qoldau kóredi. Keybir elder daghdarystyng ózinen payda tauyp, ysylyp, serpin alyp shyghyp jatatyny siyaqty, atalghan joba Qazaqstandy jer­asty qazba baylyqtaryna tәueldilikten qútqarady.

Ekinshiden, soltýstik ónirlerdi, әsirese shekara many aimaqtaryn elge toltyru, ony ekonomikalyq túrghyda iygeru, oghan barsha qazaqstandyqtardy tartu isine aqparattyq qoldau júmystaryna manyz beru qajet.

Ýshinshiden, jobagha qatysu­gha shetel­de­gi qandastarymyzdy arnayy jenildik pen tiyimdi sharttar úsyna otyryp tartu­gha­, sonday-aq ózge elge júmys izdep ketken otandastarymyzdy shaqyrugha basa nazar audaru kerek.

Tórtinshiden, atalghan jobagha rey­der­­lik, burokratiyalyq, korrup­siya­lyq­ kedergilerdi týbegeyli jolatpau, bar­lyq júmystyng barysy turaly de­rek­ter­­ding ashyqtyghy men qol­jetimdiligin qam­ta­masyz etu asa ma­nyz­dy.

Besinshiden, soltýstik ónirlerge tek qana auyl sharuashylyghyna qatysty ghana emes, ruhaniyat, ghylym, zamanaui­ tehnologiyalar jәne taghy basqa da salalar boyyn­sha iri jobalardy jýzege asyru ózekti. Óitkeni múndaghy halyq, olardyng úrpaghy tek auyl sharuashylyghymen ghana emes, ómirding basqa salalarynda da qyzmet etuge qúqyghy bar. Olar búl qúqyghyn jergilikti jerlerde paydalana alugha tiyis.

Altynshydan, qazba baylyqqa tel­mi­­rip, jerding astyna kóz sýze bermey, jer­­ding ýstindegi baylyqty yqtiyattap alugha úmtyldyratyn memlekettik ishki jәne sayasat tújyrymdamasy jasaluy kerek. Búl sayasat Qazaqstannyng auyl sha­­rua­shylyghyn damytugha atalghan salada tәjiriybesi mol, últymyzgha demogra­fiya­lyq qauip tóndire almaytyn Batys Eu­­ro­pa­ elderining kompaniyalaryn tiyimdi shart­tarmen tartugha da mýmkindik berui qajet.

Ónbes is óristemeydi

Qazirgi tanda әleumettik jelilerde soltýstik ónirlerding keybir túrghyndary tarapynan ózge aimaqtardaghy aghayyndy shaqyrghan beyne-ýndeulerdi kóptep kezdestiremiz. Olardyng bastamasyna bolysyp jýrgen azamattar da barshylyq. Álgilerding ýndeulerining qysqasha mazmúny bylay: tegin ýi, pәlen bas mal beremiz, júmyspen qamtimyz. Qoyar sharty: mamandyghyng pәlen degen pәnnen múghalim bolu, mektep jasyndaghy kem degende eki-ýsh balannyng boluy. Áriyne, olardy da týsinuge bolady... Tarayyn dep túrghan mektepke bala qosylsa, júmysyn jalghaydy, әlgi ýndeu iyelerine eng bas­ty keregi – sol. Onyng auylynda mektep jabylsa bitti, ol jerde tirshilik sýrensizdenip jýre beredi. Óitkeni túrghyndar balalaryn basqa auylgha oqytugha mәjbýrlenedi, bireuler ýshin mektep tabys kózi.

Búl amal-tәsil jay ghana jandalbasalau. Sharasyzdyqtan tughan is-әreket. Múnday mityng jýrispen soltýstikke el qondyru mýmkin emes. Áureshilik. Soltýstiktegi keybir auyl basshylary, qarapayym azamattar ózge jaqtaghy aghayyndy tegin ýy jәne tegin mal beremiz dep qyzyqtyryp kóshirip әkelmek. Búghan baladan basqa aldana qoyatyndar óte az.

Tegin berilgen maldy qystan alyp shyghu ýshin jem-shóp kerek. Ol qyruar qarjy. Sonday-aq qaqaghan qysta maldyng astyn tazalap, kýtip ústau, tonnalap kómir týsirip, ony kem degende 7 ay peshke jaghyp, kýlin shygharyp zyr jýgiru qala kórgen, jyly sugha qolyn malyp ýirenip qalghan aghayyngha auyr beynet. Myna damyghan HHI ghasyrda alty ay qysta qaqaghan suyqpen alysyp ómir sýru ýshin layyqty әleumettik-túrmystyq jaghdaydyn, beynetine qaray jalaqy tóleu qajettigin talap etilui zandylyq. Ony kóp kórip, synaugha bolmaydy. Sondyqtan da biz jogharyda soltýstik ónirdegi halyqtyng túrmystyq, әleumettik jaghdayyna erekshe kónil bólu qajettigine basa nazar audardyq. Óitkeni elding barsha halqy әleumettik-ekonomikalyq iygilikterdi kórip, qolayly ómir sýruge birdey qúqyly.

El ekonomikasy óz әleuetine sýie­nip iri jobany jýzege asyrghanda ghana ser­pin alady. Halyq ta múnday joba­­lar­dy qoldaytyny sózsiz. Eng bas­tysy, halyqtyng atqarushy biylikke degen senimi osy ispettes iri jobalardy layyqty iske asyrghanda ghana artady. Bos sózden naqty iske kóshken jerde bereke daridy.

Soltýstik ónirlerge el toltyru, tir­­shilik qazanyn qyj-qyj qaynatu, osynau atyrapty ekonomikamyzdyng drayverine ainaldyru, týptep kelgende,­ tarihy әdilettilikti qalpyna keltiru bolar edi. Óitkeni búl ata-babalarymyz qol jetkize almay ketken úly is bolatyn.

Kórshiles eldermen shekara ma­nyn­da sauda-ekonomikalyq balansty ústau ýlken strategiyalyq manyzgha iye. Son­dyqtan soltýstik aimaqtardy sayasi-ekonomikalyq, ruhaniy-mәdeny túrghydan jandandyru kóp kýttirmey kýn tәrtibine shygharylugha tiyis. Búl qadam, eng aldymen, qazirgi últymyzdyng uayy­myn basady, bolashaqqa degen senimdi nyghaytady. Dәl qazir qazaq halqyna eng keregi de osy.

Abai.kz