ءبىز – ىشكى ميگراتسيانىڭ رەتتەلۋىنە مۇددەلى ەلمىز. بۇل ماسەلەنى شەشۋگە تاۋەلسىزدىك العالى بەرى اتقارۋشى بيلىكتىڭ ءتىسى باتپاي كەلە جاتقانى بەلگىلى. وسى باعىتتاعى ءالسىز قادامدار، ەگجەي-تەگجەيلى ويلاستىرىلىپ قابىلدانباعان سولقىلداق باعدارلامالار ۇزاققا اپارمادى.

كورشىلەس ەلدەرمەن شەكارا ماڭىندا ساۋدا-ەكونوميكالىق بالانستى ۇستاۋ ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. سوندىقتان سولتۇستىك ايماقتاردى ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني تۇرعىدان جانداندىرۋ كوپ كۇتتىرمەي كۇن تارتىبىنە شىعارىلۋعا ءتيىس. بۇل قادام، ەڭ الدىمەن، قازىرگى ۇلتىمىزدىڭ ۋايىمىن باسادى، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى نىعايتادى. ءدال قازىر قازاق حالقىنا ەڭ كەرەگى دە وسى

جابايى ۋربانيزاتسيا زاردابى

جۇيەسىز، جابايى ۋربانيزاتسيا ەلى­مى­ز­دىڭ ىلگەرىلەۋىنە از كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر­عان جوق. بۇل جاعىمسىز ۇدەرىستىڭ سال­دارىنان تۋىنداعان الەۋمەتتىك-ەكو­نو­ميكالىق قيىندىقتاردىڭ سالماعىن ەش­كىم «ولشەپ» بەرە المايدى. بۇدان بولەك، ونىڭ ەلدىڭ مادەني-رۋحاني ومىرىنە تيگىزگەن زاردابى دا وڭاي بولماي تۇر.

ارينە، ەلىمىزدەگى جۇيەسىز ۋربا­ني­زا­تسيا­نىڭ نەدەن باستاۋ العانىن ءبارىمىز بىلە­مىز. بىلگەندىكتەن وعان تۇسىنىستىكپەن قاراي­مىز... بارىنە كىنالى – كسرو-دان قالعان مۇرا، بۇرىنعى ءتىر­شى­لىك­ ىرعا­عى­نىڭ بىردەن نارىققا بەيىمدەلە الماۋى، وتپەلى كەزەڭدەگى ەكو­نو­ميكا­لىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر.­ جاراي­دى دەلىك. بىراق ودان بەرى اسپانى­ اشىق، كۇنى بەيبىت، قالتاسى قالىڭ دەر­بەس مەملەكەت رەتىندە وتىز جىلدان­ استام ۋاقىت وتكەردىك ەمەس پە؟ مەملەكەت ءومى­رىن­دە بۇل ۋاقىت از بولىپ كورىنگەنمەن، جە­كە­لەگەن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت...

ىشكى كوشى-قون، ۋربانيزاتسيا سالا­سىن­دا­عى قالىپتاسقان احۋالدىڭ قوعامدى الاڭ­داتىپ وتىرعانى ۇكىمەتتى ناقتى شارا­لار قابىلداۋعا يتەرمەلەۋگە ءتيىس. ويتكەنى اتالعان ماسەلە ۇلتتىق قاۋىپ­سىز­دىككە، ەلدىڭ الەۋمەتتىك دامۋىنا، حا­لىق تۇرمىسىنىڭ جاقسارۋىنا، ءما­دە­ني-رۋحاني ومىرىنە تىكەلەي تەرىس اسەر ەتەدى. بۇل كەرى اسەردىڭ سالدار-كەسىرى ۋاقىت وتە ۇلعايا تۇسسە، ودان پايدا بولعان قيىندىقتاردى تەزگە سالۋ تىم قىمباتقا تۇسەدى، ءتىپتى مەملەكەتتىڭ ۇزاققا سوزىلار «باس اۋرۋىنا» اينالادى.

بارشاعا بەلگىلى، اۋىل حالقىنىڭ قالالارعا، اسىرەسە ءىرى مەگاپوليستەرگە كوشۋ ۇدەرىسى ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلەدى. وسىدان كەلىپ قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى اۋىلداعىلاردان ەداۋىر ارتىپ بارادى. مەملەكەت تاراپىنان قاندايدا ءبىر اۋقىمدى شارالار قابىلدانباسا، بۇل ايىرماشىلىق الداعى 20-25 جىلدا كۇرت ءوسىپ كەتۋى مۇمكىن. ويتكەنى اۋىلدارداعى قاراشاڭىراقتاردى، وسكەن ورتا مەن تۋعان ماڭدى قيمايتىن ەلجىرەك اعا بۋىن، سول اتا-انالارىن تاستاپ كەتە الماي جۇرگەن جاس­تار عانا اۋىل حالقىنىڭ باسىم ءبولى­گىن قۇراپ وتىر. ۋاقىتى كەلە تابيعي جول­مەن قازىرگى اعا بۋىن سەلدىرەگەندە قالا­عا قۇ­مار جاستار اۋىلىنا قولىن ءبىر سىلتەپ كەتە بارادى. مىنە، وسى جايت قالا حالقى­نىڭ سانىن كۇرت ءوسىرىپ جىبەرەدى دەپ ويلايمىز.

قالا حالقىنىڭ سانى تابيعي جولمەن ەمەس، اۋىلدىقتار ەسەبىنەن ءوسۋى ەكونو­مي­كاعا، قوعامدىق كوڭىل كۇيگە وڭاي تيمەيدى. بۇل اينالىپ كەلگەندە، ءبىرىنشى كەزەكتە الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردىڭ، قىلمىستىق وقيعالاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلەدى، ءتىپتى ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ تۋىنداۋىنا جول اشادى. ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن ۋربانيزاتسيا ورتالىعى سانالاتىن الماتى قالاسىنداعى بۇعان دەيىن بولعان جاعداياتتاردى ەسكە تۇسىرەيىك. «شاڭىراق»، «باقاي» وقيعالارى، «قالقامانداعى» جەر داۋى بىزگە وي سالۋعا ءتيىس. تەك الماتى شاھارى ەمەس، استانا، شىمكەنت، تاراز، تۇركىستان جانە باسقا دا قالالاردىڭ شەتكى اۋداندارىنداعى نەمەسە اۋىلدان كەلۋشىلەر ەسەبىنەن ۇلعايا تۇسكەن، قالامەن ۇلاسىپ جاتقان ەلدى مەكەندەردىڭ ماسەلەلەرى، ونداعى ينفراقۇرىلىمنىڭ ناشارلىعى نەمەسە جوقتىعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ارەكەتسىزدىگىنىڭ كورىنىسى ءتارىزدى. مۇنىڭ بارلىعى – قوعامدىق كوڭىل كۇيدى بۇزاتىن، اتقارۋشى بيلىككە دەگەن سەنىمدى ازايتىپ، وكپە-رەنىشتى ارتتىراتىن دۇنيەلەر. بۇعان قوسا قالالارعا وزگە وڭىرلەردەن كوشىپ كەلگەندەردى باس­پانامەن، جۇمىسپەن قامتۋ مىندەتىن ەشكىم موينىنا العان ەمەس. تەك ءار ازامات ءوز قوتىرىن ءوزى قاسىپ، ءوز ارباسىن ءوزى سۇيرەپ، ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر كۇنى قوتىرى اسقىنىپ، سۇيرەپ جۇرگەن ارباسى سىنسا، شا­را­­سىزدىق ونى كوشەگە الىپ شىعادى. ول جالعىز ەمەس، ارينە. مىنە، ساياسي تۇراقسىزدىقتىڭ «كوزى» وسىلاي اشىلادى.

راس، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ كوبى قالاعا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ كەلەدى. ولاردىڭ بارلىعىن، ارينە، قالادا ناعاشىسى كۇتىپ وتىرماعانى بەلگىلى. ولار تابىلعان جۇمىستىڭ ماردىمسىز جالاقىسىنا تاۋەلدىلىكپەن ءومىر سۇرەدى. كەيبىرى ۇساق-تۇيەك ساۋدامەن شۇعىلدانسا، ەندى ءبىرى قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا، ءوندىرىس ورىندارىندا ەڭبەك ەتەدى. بۇلايشا ناپاقا تابۋدى قولاي كورمەگەن نەمەسە تياناقتى جۇمىس تاپپاعان تاعى بىرەۋلەر قىلمىستىق جولمەن جان باعۋعا كوشەدى، ەندى ءبىرى جۇمىسسىزدار ارمياسىنىڭ قاتارىن تولتىرادى...

جالپى، ءبىزدىڭ بۇل جەردە اۋىل تۇر­عىن­دارىنىڭ قالاعا كوشىپ كەلۋ قۇقىعىن شەك­تەۋ كەرەك دەگەن ويىمىز جوق. تەك ءبارى رەتىمەن بولۋى قاجەتتىگىن ايتقىمىز كەلەدى. وسى جەردە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت ىشىندە ەلىمىزدى «ەركىن كەزگەن»، «بىلگەنىن ىستەگەن» جابايى ۋربانيزاتسيانىڭ جالپى كارتيناسىنا توقتالا كەتەيىك.

بەلگىلى سەبەپپەن كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلار تاراپ، اۋىلداعىلاردىڭ باسىم بولىگى جۇمىسسىز قالدى. اۋىلدارداعى تۇراقتى تۇردە جالاقى تولەيتىن جالعىز مەكەمە – مەكتەپ قانا بولدى. قۇلاعان كەڭەستىك شارۋاشىلىقتاردىڭ ورنىن باسقان قوجالىقتار مەن كووپەراتيۆتەردىڭ، بىرلەستىكتەردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن تۇرعىنداردى جۇمىسپەن قامتۋ الەۋەتى ماردىمسىز بولدى، ءتىپتى، كوبىسى ۇزاققا بارماي جابىلىپ قالدى. بوس سەندەلىپ قالعان اۋىلداعىلاردىڭ كوبىسى امالسىزدان قالالارعا جول تارتىپ، مۇندا قارا بازاردان ناپاقا ىزدەدى، كەيبىرى كاسىپ اشتى، قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنا جۇگىندى. وسىلايشا، باستالعان رەتسىز ۋربانيزاتسيادان شاھارلاردىڭ، اسىرەسە ءىرى قالالاردىڭ، وبلىس ورتالىقتارىنىڭ حالقى تەز كوبەيدى.

اۋىل احۋالىنىڭ تومەندەۋى قالا حالقىنىڭ سانىن ارتتىرىپ جىبەردى. مۇنداعى بازارلار، جالاقى تولەيتىن ءوندىرىس ورىندارى، قۇرىلىس كومپا­نيا­لارى، قىزمەت كورسەتۋ سالاسى اۋىلدان كەلگەندەردى اياماي «جۇتا» بەردى. قالا مەن اۋىل اراسىنداعى سابىلىس ۇدەي ءتۇستى. اۋىلدار جۇتاڭ تارتسا، ال قالالارعا تۇسكەن سالماق تا وڭاي بولمادى. ەكى تاراپ تا جەتىسپەدى. اتقارۋشى بيلىك تەك سالدارمەن كۇرەسۋدەن اسپادى، ماسەلەنىڭ سەبەبىن بىلسە دە وعان كوڭىل اۋدارمادى. بارلىق كۇش قالالارداعى ماسەلەلەردى شەشۋگە، ونداعى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك وكپە-رەنىشىن باسۋعا جۇمسالدى. ال وسىنىڭ بارلىعىنىڭ سەبەپ-باستاۋىندا تۇرعان اۋىل ماسەلەسى قاپەرگە الىنبادى. سونىڭ كەسىرىنەن اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تىرەگى سانالاتىن اۋىلدار السىرەدى، بارىنەن دە شەكارا ماڭىنداعى ايماقتار حالقىنان اجىراپ، جالاڭاشتانىپ قالدى. بۇل جاعدايات باسقاسىن ايتپاعاندا، قازىر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەر ءتوندىرىپ وتىر. مۇنى ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

قالالارعا جۇتىلۋ –  دالانى يەسىز ەتۋ

اۋىلدارعا كوڭىل بولمەۋ قالالاردىڭ «سورعىشتىق» ءرولىن ارتتىرا بەرمەك. وسى ارادا مىنا جايتتى ايتپاي كەتۋگە بولماس. استانا نەگىزى اكىمشىلىك ورتالىق قانا بولۋعا ءتيىس ەدى. بىراق جاڭا ەلوردانىڭ مارتەبەسىن، ءيميدجىن كوتەرۋ باستى ۇرانعا اينالىپ، ونىڭ حالىقتى وزىنە تارتۋ مۇمكىندىگىن شامادان تىس ارتتىرىپ جىبەردىك. سونىڭ سالدارىنان استانا وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى حالىقتى ايتپاعاندا، سولتۇستىك وبلىستاردىڭ ونسىز دا از حالقىنىڭ ءبىراز بولىگىن وزىنە «جۇتىپ» الدى. سونىڭ سالدارىنان سول­تۇستىك وبلىستارداعى كوپتەگەن اۋىل قاڭىراپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە وبلىس ورتالىقتارى دا ءتۇرلى جوبالارى ارقىلى اۋىل حالقىن «جۇتۋمەن» كەلەدى. بۇل ءۇردىس ءالى دە جالعاسىپ وتىر.

تاعى ءبىر مىسال، بۇرىنعى شاعىن ءتۇر­كىستان قالاسى وبلىس ورتالىعى بول­عالى مۇندا قۇرىلىس جۇمىستارى جان­دانىپ، شاھار اۋماعىن ۇلعايتۋ، كور­كەيتۋ جۇمىستارىنا اقشا اياماي جۇم­سالدى. ارينە، قاسيەتتى تۇركىستاننىڭ كور­كەيگەنىنە، ۇلكەيگەنىنە قارسىلىعىمىز جوق، بىراق ءبارى ءوز رەتىمەن، ءوز قيسىنىمەن بولۋى كەرەك ەدى. ءبىز ولاي ىستەمەدىك. قالانى كەڭەيتۋگە، كوركەيتۋگە ازىرەت سۇلتاننىڭ سۇيەگى جاتقان قاسيەتتى شا­ھارعا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە حال­قىمىزدىڭ قارسى بولماسىن پايدالانعان، ال قارسىلىق بىلدىرگەنگە پىسقىرىپ تا قاراماس اتقارۋشى بيلىكتىڭ جۇرتتىڭ ءىشى بىلەتىن سەبەپپەن ىسكە اسىرىلعان تۇركىستاندى تۇلەتۋ جوباسى دا سوڭعى وتىز جىلدا اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ اۋىلدارىنا جەتكەن از جاماعاتتىڭ ءبىراز بولىگىن تەن­دەرگە قىزىقتىرىپ، مولشەرى قوماقتى جالا­قىعا ەلىكتىرىپ ءجۇرىپ قايتادان «بارىم­تالاپ» الىپ كەتكەنىن بىلەمىز. اتالعان جوبا سولتۇستىك وڭىرگە كوش­كىسى كەلىپ نيەتتەنىپ وتىرعان تالايلارعا «ەتەكباستى» بولدى، رايىنان قايتارىپ تاستادى.

«ديپلوممەن – اۋىلعا!»، «سەرپىن» باع­­­دار­لامالارى جەر اشپادى. وسى باع­دار­لا­­­ما­لاردىڭ قارجىسىن باسقارىپ، يەلىك ەتەتىندەر كوپ تە، ال ونىڭ ناتيجەسىنە جاۋاپ بەرەتىن ەشكىم جوق. بۇل – بوس اۋرەشىلىك، بيلىكتىڭ جاي الداۋسىراتۋى، «جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز» دەپ كۇپىنىپ كورىنۋى عانا.

ءبىز جوعارىدا ايتىلعان جاعداياتتار مەن مىسالداردان الداعى ۋاقىتتا ساباق الىپ، سونداي جاعىمسىز ۇردىستەرگە بوي الدىرماۋعا ءتيىسپىز. بۇگىندە اۋىل­داعىلاردىڭ قالاعا كوشۋىن كۇشتەپ ەمەس، تابيعي، قيسىندى جولمەن توقتاتۋ نەمەسە­ ازايتۋ امالدارىنا باسىمدىق بەرۋ اسا ماڭىز­دى. ايتپەسە الداعى ساناۋلى­ جىل­­دا حالقىمىزدىڭ 80-90 پايىز­­­عا­ جۋى­عى قالالارعا كوشۋى مۇمكىن. اگرارلى ەلىمىزدىڭ دامۋىنا بۇل مۇلدە قاراما-قايشى جاعداي. بۇل ىشكى ءونىمى مەن ءوندىرىس كوزىنىڭ ءبىر بولىگى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا تيەسىلى ەلىمىزدە جۇمىس كۇشىنىڭ ءبىر جەرگە شوعىرلانۋى سياقتى كەلەڭسىز كورىنىستەردى كوبەيتىپ، ەڭبەك نارىعىنداعى تەڭسىزدىك ۇلعايىپ كەتەدى. سونداي-اق الەۋمەتتىك ۇيلەسىمسىزدىك ورىن الادى. اۋىلدار قاڭىراپ، اسىرەسە شەكارا ماڭىنداعى ايماقتاردا ەل قالماۋ قاۋپىن اسقىندىرادى. سوندىقتان رەتسىز ۋربانيزاتسيانى تىزگىندەۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس.

ايگىلى سۇراق: نە ىستەۋ كەرەك؟

ماسەلە ايتىلدى. تۇيتكىل بار. ەندى ونى قالاي شەشۋ كەرەك؟

نەگىزىنەن، اۋىلداردان قالالارعا ناپاقا ىزدەپ كەلۋشىلەردىڭ كوشىن سول­تۇستىك وڭىرلەرگە بۇرۋ باستى ماقسات بولۋى­ قاجەت. الدىمەن وسى نەگىزگى ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن مەملەكەت ەكونوميكا­سى­ اتالعان باعىتقا بارىنشا قولداۋ كور­­سەتۋگە بەيىمدەلە وتىرىپ، مىناداي ماسەلەلەردى قولعا العان ءجون.

الدىمەن اتالعان باعىتتاعى جۇمىس پرەزيدەنتتىڭ جانە ازاماتتىق قوعامنىڭ تىكەلەي بىرلەسكەن باقىلاۋىندا بولاتىن مەملەكەتتىك ءىرى ءبىر جوبا قولعا الىنۋعا ءتيىس.

وسى جوبا اياسىندا، بىرىنشىدەن، سول­تۇس­تىك وڭىرلەردەگى بوس جاتقان جانە يەسى بار بىراق ۇزاق جىلدار يگەرىلمەي كەلگەن جەرلەردى عارىشتىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ ارقىلى تۇگەلدەپ، ولاردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىپ، سول ايماقتاردى ۇزاق جىلدارعا جالعا بەرۋ قۇقىمەن وتاندىق باسەكەگە قابىلەتتى فەرمەرلەرگە، قۇرىلىمدارعا بەرۋ قاجەت. بۇل جەردە «مۇنداي فەرمەرلەر مەن قۇرىلىمدار كوكتەن تۇسپەسە قايدان تابى­لادى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. بۇعان جاۋاپ بەرۋ قيىن ەمەس. الدىمەن مەملەكەتتىڭ بارىنشا قولداۋىمەن جەرگىلىكتى فەرمەرلەردى، قوجالىقتاردى تىرەك قۇرىلىمدارعا اينالدىرىپ، بۇعان قوسىمشا وڭتۇستىك وڭىرلەردەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ءىرىسى بار، شاعىنى بار جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىگى مول قۇرىلىمداردى مەملەكەت تاراپىنان­ بارىن­شا قولداۋ كورسەتە وتىرىپ تارتۋ قاجەت. وسىنداي جولدارمەن سولتۇستىك وڭىرلەردە مال، ەگىن شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ءىرى اۋىلشارۋاشىلىق كورپو­را­­تسيا­لارىنىڭ پايدا بولۋىن، ولار­دىڭ كوبەيۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى.

بۇل قۇرىلىمدارعا مەملەكەت تاراپىنان مىناداي ناقتى كومەكتەر كورسەتىلۋى كەرەك:

– ۇكىمەت يمپورتقا قولداۋ كورسەتۋدەن تىيى­لىپ، ەكسپورتقا وڭ كوزقاراس قالىپ­تاس­تىرا وتىرىپ، سولتۇستىك وڭىرلەردەگى وتاندىق بارلىق شارۋالاردىڭ ءونىمىن لايىقتى باعاعا وتكىزۋ ءۇشىن ىشكى جانە سىرتقى نارىقتىق الاڭ دايىنداپ بەرۋ نەمەسە ونىمدەردى وتكىزۋدە ماڭىزدى مىندەتتەمەلەردى موينىنا الۋ;

– سالىقتىڭ ەڭ از مولشەرىن بەلگىلەۋ;

– مەملەكەتتىڭ ينۆەستيتسيالىق ساياساتىن اتالعان باعىتقا بۇرۋ;

– جوبا شەڭبەرىندە اتقارىلاتىن بارلىق جۇمىستاردى ماتەريالدىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋدە تەك قانا وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ الەۋەتىن تولىق ءارى ءتيىمدى پايدالانىپ، ولاردىڭ شىعارعان ونىمدەرىن (اسىرەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارى، قۇرىلىس ماتەريالدارى، ت.ب.) پايدالانۋعا باسىمدىق بەرۋ;

– جانار-جاعار ماي، تەحنيكالارعا قا­جەتتى بولشەكتەرگە جۇمسالاتىن قار­جى­نىڭ 60-70 پايىزىن رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن تولەپ بەرۋ;

– اتالعان قۇرىلىمداردا جۇمىس ىستەيتىن ەڭبەككەرلەرگە مۇناي، باسقا دا قازبا بايلىق ءوندىرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتەتىن ازاماتتاردىڭ جالاقىسىمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر جوعارى اقى تولەۋ، ونىڭ 50-60 پايىزىن رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەت ەسەبىنەن وتەۋ;

– وڭىردە تىرەك شارۋاشىلىقتار ورنالاسقان ماڭنان لايىقتى ورىندار بەلگىلەنىپ، ەڭبەك ەتۋگە بارعان جۇمىسشىلار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى ءۇشىن سول جەرلەرگە زاماناۋي­ ينفراقۇرىلىم قۇرىلىپ، ساپالى بىلىممەن، ساپالى دارىگەرلىك كومەكپەن، تۇرعىندار سانىنا قاراي الەۋمەتتىك نىساندارمەن، ينتەرنەتپەن، سونداي-اق ورتالىقتاندىرىلعان سۋ، جارىق، جىلۋ جۇيەلەرىمەن قامتىلعان ەلدى مەكەندەردىڭ قازىعىن قاعۋ;

– جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وزگە ءوڭىر­لەر­مەن قاتىناس قاجەتتىگىن وتەۋ ءۇشىن قۇرىلىق جانە اۋە جولدارىمەن قام­تا­ما­سىز ەتۋ قاجەت.

بۇل قادامدار جەراستى بايلىعىنا ابدەن سەنىپ قالعان مەملەكەتىمىزدە بو­لا­­­شاقتا ەكونوميكامىزدىڭ نەگىزگى دراي­ۆەرى اۋىل شارۋاشىلىعى بولۋىنا جول اشادى. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعى مەملەكەتىمىزدىڭ عاسىرلىق جوبا­سى رەتىندە قاراستىرىلىپ، كەشەندى تۇردە جۇرگىزىلۋى ءتيىس. سوندا سولتۇستىك وڭىرلەردى ۋاقىت تالابىنا ساي يگەرۋ، ونى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ يگىلىگىنە اينالدىرۋ ءارى ۇلت قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ باعىتىندا ناقتى، ءوزىن-ءوزى اقتايتىن قادام بولار ەدى.

ءيا، سولتۇستىك وڭىرلەردى وسىلايشا يگەرۋ كوپ شىعىندى تالاپ ەتەدى دەۋشىلەر تابىلار. ولارعا ايتارىمىز، ەگەر ءبىز اتاعان باعىتتاردا مەملەكەت جۇيەلى جۇمىستار جۇرگىزسە، كەتكەن شىعىن از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە وتەلەدى. ونىڭ ۇستىنە ەل ەكونوميكاسى ساۋىعىپ، وتاندىق وندىرۋشىلەر شىنايى قولداۋ كورەدى. كەيبىر ەلدەر داعدارىستىڭ وزىنەن پايدا تاۋىپ، ىسىلىپ، سەرپىن الىپ شىعىپ جاتاتىنى سياقتى، اتالعان جوبا قازاقستاندى جەر­استى قازبا بايلىقتارىنا تاۋەلدىلىكتەن قۇتقارادى.

ەكىنشىدەن، سولتۇستىك وڭىرلەردى، اسىرەسە شەكارا ماڭى ايماقتارىن ەلگە تولتىرۋ، ونى ەكونوميكالىق تۇرعىدا يگەرۋ، وعان بارشا قازاقستاندىقتاردى تارتۋ ىسىنە اقپاراتتىق قولداۋ جۇمىستارىنا ماڭىز بەرۋ قاجەت.

ۇشىنشىدەن، جوباعا قاتىسۋ­عا شەتەل­دە­گى قانداستارىمىزدى ارنايى جەڭىلدىك پەن ءتيىمدى شارتتار ۇسىنا وتىرىپ تارتۋ­عا­، سونداي-اق وزگە ەلگە جۇمىس ىزدەپ كەتكەن وتانداستارىمىزدى شاقىرۋعا باسا نازار اۋدارۋ كەرەك.

تورتىنشىدەن، اتالعان جوباعا رەي­دەر­­لىك، بيۋروكراتيالىق، كوررۋپ­تسيا­لىق­ كەدەرگىلەردى تۇبەگەيلى جولاتپاۋ، بار­لىق جۇمىستىڭ بارىسى تۋرالى دە­رەك­تەر­­دىڭ اشىقتىعى مەن قول­جەتىمدىلىگىن قام­تا­ماسىز ەتۋ اسا ما­ڭىز­دى.

بەسىنشىدەن، سولتۇستىك وڭىرلەرگە تەك قانا اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى عانا ەمەس، رۋحانيات، عىلىم، زاماناۋي­ تەحنولوگيالار جانە تاعى باسقا دا سالالار بويىن­شا ءىرى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ وزەكتى. ويتكەنى مۇنداعى حالىق، ولاردىڭ ۇرپاعى تەك اۋىل شارۋاشىلىعىمەن عانا ەمەس، ءومىردىڭ باسقا سالالارىندا دا قىزمەت ەتۋگە قۇقىعى بار. ولار بۇل قۇقىعىن جەرگىلىكتى جەرلەردە پايدالانا الۋعا ءتيىس.

التىنشىدان، قازبا بايلىققا تەل­مى­­رىپ، جەردىڭ استىنا كوز سۇزە بەرمەي، جەر­­دىڭ ۇستىندەگى بايلىقتى ىقتياتتاپ الۋعا ۇمتىلدىراتىن مەملەكەتتىك ىشكى جانە ساياسات تۇجىرىمداماسى جاسالۋى كەرەك. بۇل ساياسات قازاقستاننىڭ اۋىل شا­­رۋا­شىلىعىن دامىتۋعا اتالعان سالادا تاجىريبەسى مول، ۇلتىمىزعا دەموگرا­فيا­لىق قاۋىپ توندىرە المايتىن باتىس ەۋ­­رو­پا­ ەلدەرىنىڭ كومپانيالارىن ءتيىمدى شارت­تارمەن تارتۋعا دا مۇمكىندىك بەرۋى قاجەت.

ونبەس ءىس ورىستەمەيدى

قازىرگى تاڭدا الەۋمەتتىك جەلىلەردە سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ كەيبىر تۇرعىندارى تاراپىنان وزگە ايماقتارداعى اعايىندى شاقىرعان بەينە-ۇندەۋلەردى كوپتەپ كەزدەستىرەمىز. ولاردىڭ باستاماسىنا بولىسىپ جۇرگەن ازاماتتار دا بارشىلىق. الگىلەردىڭ ۇندەۋلەرىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي: تەگىن ءۇي، پالەن باس مال بەرەمىز، جۇمىسپەن قامتيمىز. قويار شارتى: ماماندىعىڭ پالەن دەگەن پاننەن مۇعالىم بولۋ، مەكتەپ جاسىنداعى كەم دەگەندە ەكى-ءۇش بالاڭنىڭ بولۋى. ارينە، ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى... تارايىن دەپ تۇرعان مەكتەپكە بالا قوسىلسا، جۇمىسىن جالعايدى، الگى ۇندەۋ يەلەرىنە ەڭ باس­تى كەرەگى – سول. ونىڭ اۋىلىندا مەكتەپ جابىلسا ءبىتتى، ول جەردە تىرشىلىك سۇرەڭسىزدەنىپ جۇرە بەرەدى. ويتكەنى تۇرعىندار بالالارىن باسقا اۋىلعا وقىتۋعا ماجبۇرلەنەدى، بىرەۋلەر ءۇشىن مەكتەپ تابىس كوزى.

بۇل امال-ءتاسىل جاي عانا جاندالباسالاۋ. شاراسىزدىقتان تۋعان ءىس-ارەكەت. مۇنداي ميتىڭ جۇرىسپەن سولتۇستىككە ەل قوندىرۋ مۇمكىن ەمەس. اۋرەشىلىك. سولتۇستىكتەگى كەيبىر اۋىل باسشىلارى، قاراپايىم ازاماتتار وزگە جاقتاعى اعايىندى تەگىن ءۇي جانە تەگىن مال بەرەمىز دەپ قىزىقتىرىپ كوشىرىپ اكەلمەك. بۇعان بالادان باسقا الدانا قوياتىندار وتە از.

تەگىن بەرىلگەن مالدى قىستان الىپ شىعۋ ءۇشىن جەم-ءشوپ كەرەك. ول قىرۋار قارجى. سونداي-اق قاقاعان قىستا مالدىڭ استىن تازالاپ، كۇتىپ ۇستاۋ، توننالاپ كومىر ءتۇسىرىپ، ونى كەم دەگەندە 7 اي پەشكە جاعىپ، كۇلىن شىعارىپ زىر جۇگىرۋ قالا كورگەن، جىلى سۋعا قولىن مالىپ ۇيرەنىپ قالعان اعايىنعا اۋىر بەينەت. مىنا دامىعان ءححى عاسىردا التى اي قىستا قاقاعان سۋىقپەن الىسىپ ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن لايىقتى الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايدىڭ، بەينەتىنە قاراي جالاقى تولەۋ قاجەتتىگىن تالاپ ەتىلۋى زاڭدىلىق. ونى كوپ كورىپ، سىناۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا ءبىز جوعارىدا سولتۇستىك وڭىردەگى حالىقتىڭ تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك جاعدايىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ قاجەتتىگىنە باسا نازار اۋداردىق. ويتكەنى ەلدىڭ بارشا حالقى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق يگىلىكتەردى كورىپ، قولايلى ءومىر سۇرۋگە بىردەي قۇقىلى.

ەل ەكونوميكاسى ءوز الەۋەتىنە سۇيە­نىپ ءىرى جوبانى جۇزەگە اسىرعاندا عانا سەر­پىن الادى. حالىق تا مۇنداي جوبا­­لار­دى قولدايتىنى ءسوزسىز. ەڭ باس­تىسى، حالىقتىڭ اتقارۋشى بيلىككە دەگەن سەنىمى وسى ىسپەتتەس ءىرى جوبالاردى لايىقتى ىسكە اسىرعاندا عانا ارتادى. بوس سوزدەن ناقتى ىسكە كوشكەن جەردە بەرەكە داريدى.

سولتۇستىك وڭىرلەرگە ەل تولتىرۋ، ءتىر­­شىلىك قازانىن قىج-قىج قايناتۋ، وسىناۋ اتىراپتى ەكونوميكامىزدىڭ درايۆەرىنە اينالدىرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە،­ تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ بولار ەدى. ويتكەنى بۇل اتا-بابالارىمىز قول جەتكىزە الماي كەتكەن ۇلى ءىس بولاتىن.

كورشىلەس ەلدەرمەن شەكارا ما­ڭىن­دا ساۋدا-ەكونوميكالىق بالانستى ۇستاۋ ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. سون­دىقتان سولتۇستىك ايماقتاردى ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني تۇرعىدان جانداندىرۋ كوپ كۇتتىرمەي كۇن تارتىبىنە شىعارىلۋعا ءتيىس. بۇل قادام، ەڭ الدىمەن، قازىرگى ۇلتىمىزدىڭ ۋايى­مىن باسادى، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى نىعايتادى. ءدال قازىر قازاق حالقىنا ەڭ كەرەگى دە وسى.

Abai.kz