Halel Dosmúhamedovting tughanyna 130 jyl

Kezdeysoqtyqty qoysayshy?! Keyde onyng ýlken isting bas­taluyna týrtki bolatyny bar. Búdan dәl qyryq ýsh jyl búryn Miyaly selosyndaghy Sarman Ghapurinning ýiining tórinde jeke-dara iluli túrghan keskindeme suret mening nazarymdy ózine erekshe audardy. Qarttyng ózinen súraugha reti kelmedi de, balalarynan syr tartyp kórip edim, olar:
- Papamnyng naghashysy, bir ataqty adam... - degennen bóten tújyrymdy eshtene aita almady.
Shynynda da suret kýndelikti kórip jýrgenderimizden ózgesheleu edi. Ýstine qara kostum, aq kóilek kiygen. Kóilekting jaghasy dogha tәrizdi iyilgen. Oghan jinishke qara galstuk baylaghan. Kózinde Chehovtyng kózildirigindey kishkene kózildirik. Shashyn qysqalau etip qighan, at jaqty, qara tory, toqtasyp qalghan shaghy. «Dәu de bolsa erterekte týsirilgen suret, sonda kim boldy eken ózi...» Bilgenshe yntyqpyn.
Aqyry, ekinshi kelgenimde anyqtadym-au. Tilin tappasang qapelimde sheshilip sóiley qoymaytyn Sarman qart surettegi kisining kim ekenin súraghanymda «aytayyn ba, joq pa» degendey biraz uaqyt maghan tesile qarap, otyryp qaldy.

Halel Dosmúhamedovting tughanyna 130 jyl

Kezdeysoqtyqty qoysayshy?! Keyde onyng ýlken isting bas­taluyna týrtki bolatyny bar. Búdan dәl qyryq ýsh jyl búryn Miyaly selosyndaghy Sarman Ghapurinning ýiining tórinde jeke-dara iluli túrghan keskindeme suret mening nazarymdy ózine erekshe audardy. Qarttyng ózinen súraugha reti kelmedi de, balalarynan syr tartyp kórip edim, olar:
- Papamnyng naghashysy, bir ataqty adam... - degennen bóten tújyrymdy eshtene aita almady.
Shynynda da suret kýndelikti kórip jýrgenderimizden ózgesheleu edi. Ýstine qara kostum, aq kóilek kiygen. Kóilekting jaghasy dogha tәrizdi iyilgen. Oghan jinishke qara galstuk baylaghan. Kózinde Chehovtyng kózildirigindey kishkene kózildirik. Shashyn qysqalau etip qighan, at jaqty, qara tory, toqtasyp qalghan shaghy. «Dәu de bolsa erterekte týsirilgen suret, sonda kim boldy eken ózi...» Bilgenshe yntyqpyn.
Aqyry, ekinshi kelgenimde anyqtadym-au. Tilin tappasang qapelimde sheshilip sóiley qoymaytyn Sarman qart surettegi kisining kim ekenin súraghanymda «aytayyn ba, joq pa» degendey biraz uaqyt maghan tesile qarap, otyryp qaldy.

- A, - a, ol ma? - dep ynyrana kidirdi de, sәlden keyin kózine kýlki ýiirdi, - ol degen... Ol - Halel Dosmúhamedov. Mening naghashym... - Basyn kóterip, janaryn qabyrghadaghy suretke qadady. - Ataq-jónin estip pe edin?..
- Halel!.. Dosmúhamedov osy kisi me? - dedim júlyp alghanday. Suretke bir, Sarman qartqa bir jaltaq-júltaq qarap abdyradym da qaldym.
- IYә, Halelding atynan habaryng bar jigit boldyng ghoy ózin. Solay... - dep qalyng qabaghyn qars týiip aldy da teris ainalyp ketti. Qarttyng búdan әri ol turaly aita qoiy qiyn ekeni ynghayynan belgili boldy. Endi әureleuding jóni bola qoyar ma eken?
Halel!.. Búl esimdi joghary oqu ornynda oqyp jýrgenimizde talay estigenimiz bar. Jazushy Hamza Esenjanovtyng Batys Qazaqstandaghy tútas bir kezenining oqighalaryna arnalghan «Aq Jayyq» trilogiyasynda da ol turaly birshama qamtylghan. Biraq kileng pighyly teris delingen adamdar qatarynda atalatyn. Mening Halel Dosmúhamedúly haqynda kitaptar arqyly, oqytushylarym arqyly qalyptasyp qalghan sol qasang kózqarasymdy elge - Taysoyghan ónirine kelgennen keyin kónekóz, kәriqúlaq qariyalardyng ol adamgha baylanysty sýisine aitqan әngimeleri birqydyru jibitkendey bolghan edi.
Bir ghasyr jәne taghy bir segiz jyl ghúmyr sýrgen balabeyittik shejire Jәleke Zúlhanúly, toqsan jastan enkeymey asqan miyalylyq Múqanbet Qojaqmetúly, halyq arasyndaghy eskilikti әngimelerdi, jyr-dastandardy bastan-ayaq jatqa soghatyn qarabaulyq Shynghys Kójekúly jәne basqalardan Halelding elge jasaghan jaqsylyqtary turaly, onyng bilimdarlyghy, kisilik, kishilik qasiyetteri jayly estip, bilgenderim aqiqatqa bir taban jaqyndauyma kómekteskendey әser qaldyrghan. Endi, mine, suretten bolsa da beynesin kórip, kóz suaryp otyrmyn. Sonda san qily pikirlerge jeli bolyp tartylghan, ósken ortasyna, el-júrtyna qadirli bolghan Halel Dosmúhamedúly kim edi? Ótken joly, Otanyna, qazaghyna sinirgen enbegi qanday?
Taysoyghan-Býirek ónirinde Alty Alashty bolmaghanmen, aimaghyndaghylardy tegis auzyna qaratqan biyler, ot auyzdy, oraq tildi aqyndar az bolmaghan. Halelding ózin sanamaghanda besinshi atasy Aldar Ernazarúly qara qyldy qaq jaratyn, әdildikpen aty shyqqan by boluly. Odan keyingiler de osal emes tәrizdi. Ony Zimbil aqynnan qalghan myna bir óleng joldary dәleldey týsedi:
Arghy bir atam bay Baynaq,
Mynghyrghan jylqy aidaghan.
Bergi bir atam by Mashaq,
Búlbúlday topta sayraghan.
Aqynnyng múndaghy Baynaq dep otyrghany Aldar biyding balasynyng biri Tilekeden tughan úl. Ol 1779-1855 jyldary ómir sýrgen. Baynaqtyng balasy Mashaq ta (1835-1889 jj.) tóniregine tireu, jarlygha sýieu bolghan aituly by desedi. Olardan órbigen balalar Dәuletýmbet, Izmaghanbet, Dosmúhamedter de oqyghan, toqyghan, kózi ashyq, kókiregi oyau azamattar bolghan. Dosmúhamed 1850 jyly tughan. Ol otyz ýsh jasynda, yaghny 1883 jylghy sәuirding 24-inde (qoy jyly) zayyby Áykenning qúrsaghynan ingәlap shyghyp, jaryq dýniyege kelgen Haleldi kórip, shildehana toyyn jasaghan. Kishkentayynan zeyindiligimen nazargha ilikken úlyn Dosmúhamed ózine qaraghanda kózi qaraqty, Orynborda oqyp, bilim alyp qaytqan aghasy Dәuletýmbetting yqpalymen auyl moldasynan hat tanyghannan keyin jergilikti orys-qazaq mektebine oqugha beredi. Búdan song Halel Teke (Oral) qalasyndaghy realdyq uchiliysheni ýzdik bitiredi. Sol 1903 jyly Sankt-Peterburgtegi әskeriy-medisinalyq akademiyagha baryp, qyr balasynyng qa­byldau synaghynan qinalmay ótui kópti tandantady, nazarlaryn ózine búrghyzady.
Halel әskeriy-medisinalyq akademiyany 1909 jyly altyn medalimen bitirip shyghady. Sol jyly Dosmúhamed dýniyeden ozady. Ayauly әkeden birjolata aiyrylu oghan onaygha soqpaydy. Biraq taghdyr mandaygha solay jazghan. Júmysty әueli Permi guberniyasyndaghy Marsan bólimshesining 2-shi atqyshtar batalionyna kishi dәriger boludan bastap, keyin Oral kazak-orystary bólimshesine auysady. Al 1913 jyldan bastap Temir uezinde bólimshelik dәriger bolady.
Halel qazaq elining egemendigin, derbestigin ansaghan. Osy maqsatpen qazaqtyng ziyalylary Ahmet Baytúrsynov, Maghjan Júmabaev, Álihan Bókeyhanov, Jansha Dosmúhamedov, Mirjaqyp Dulatov, Múhametjan Tynyshpaev jәne taghy basqalarmen birge 1917 jylghy jeltoqsannyng 5-13-i aralyghynda ótken jalpy qazaq-qyrghyz qúryltay sezinde jariyalanghan qazaq-qyrghyz ólkelik avtonomiyasynyng - «Alashorda» ókimetining tuyn kóterisedi. Ókinishke oray, osynau synapsha qúiqyljyghan aumaly-tókpeli kezende olar auyzbirlik tanytu ornyna ýshke bólinip, bytyray jikteledi. Sayyp kelgende, týpki kózdegen maqsat-mýddelerine jetuge osy qojyraushylyq tikeley sebepker bolady.
Halel 1921 jyly Týrkistan respublikalyq ghylymy komissiyasynyng tóraghalyghyna taghayyndalady. Sonday-aq memlekettik baspanyng ghylymiy-redaktorlyq bólimine jetekshilik etedi. Keyin Qazaq ASSR Baspa isi jәne ghylymy mekemelerding memlekettik komiytetining tóraghasy bolady. Osy jyldary daryndy ghalym, úlaghatty ústaz Qazaqstan ólkesin zertteu qoghamynyng mýshesi, halyq komissariatynyng densaulyq saqtau alqasynyng mýshesi jәne emdeu-sanitarlyq bólimining mengerushisi, Orta Aziya memlekettik baspasynyng alqa mýshesi tәrizdi birneshe jauapty mindetterdi qatar moynyna alyp, migirsiz júmys istegen. «Sana» jurnalyna redaktor bolghan. Qoghamdyq, ghylymi-aghartu salalaryndaghy san-salaly enbekterin eskere kelip, Rossiya Ghylym akademiyasy janyndaghy Ortalyq ólketanu burosy ony mýshe-korrespondenttikke birauyzdan saylaydy. Sol kezding dengeyinen qaraghanda búl qazaq ghalymyn shyndap tanyghandyq, enbegine kórsetilgen orasan zor qúrmet, biyik bagha edi.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Tashkentte bolghanda ghalym Samarqandty biylep túrghan túsynda ataqty Tilli qara men Shiyr-dor medreselerin saldyrghan Kishi jýzdegi Álim-Tórtqara ruynan órbigen kesek túlgha - әmir Jalantós batyrdyng erlikteri, ata-tegi turaly «Samarqand qalasyndaghy Tilli qara men Shiyr-dor medreselerin salghyzghan Jalantós batyr shejiresi», sonday-aq «Búqaradaghy Kógiltas medresesining qalay salynghandyghy turaly anyz» atty etnografiyalyq ocherkter jazuy shygharmashylyq qaysarlyq, batyldyq, izdengishtik qasiyetterining taghy bir shynayy kórinisteri demeske bolmaydy.
Sóz joq, Halelding ghylymiy-zertteushilik, azamattyq órisin tanytatyn basty qyrlarynyng sapyna qazaq halqynyng búryn-sondy baspa jýzinde jariyalanbaghan jyr-dastandaryn, ólenderin, sheshendik sózderin jinap, halqyna úsynuyn, qazaq tilining tazalyghyn saqtau jónindegi zertteu enbekterin aldymen qosugha әbden bolady. Ol Abay shygharmalaryna, «Súltan Kenesary Qasymovtyng tarihyna qosymsha material» kitapshasyna, «Qyz Jibek», «Kenesary-Nauryzbay» atty jyr kitaptargha redaktorlyq etedi. Mahambetting almas qylyshtay ótkir ólenderin tirnektep terip, quatty nәrin әri boyauyn joghaltpastan býgingi úrpaqqa jetkizdi. Aqyn Múrat Mónkeúlynyng otarshyldyq sayasatqa qarsy ólmes jyrlaryn «Múrat aqynnyng sózderi» (1924j.) degen atpen kitap etip bastyryp shyghardy.
Isatay-Mahambet bastaghan sharualar kóterilisi jayly derekterdi, ólen-jyrlardy halyq arasyndaghy shejire qarttardyn, aqyndardyng auyzdarynan jazyp alyp, oghan ghylymy tújyrymdar aitqan ilki qazaq ghalymy da osy Halel boluly. Ol ózining jazghy demalysyn Guriev, Oral, Manghystau aimaqtaryndaghy halyq әdebiyetining ýlgilerin, shejire jinastyrugha arnaydy. Birde Taysoyghan qúmyn qaq bólip aghyp jatqan kýre tamyr - Jarypshyqqan ózenining boyyna, birde ózi saldyrghan Alash­orda stavkasyna taqau Seytimbet ashyghyna alty qanat kiyiz ýy tikkizip, aqyn Yghylman Shórekúlyn qasyna alyp, oghan Isatay-Mahambet kóterilisi turaly mol maghlúmat beredi jәne osy tarihy oqighany batyrlar jyrlary ýlgisimen shynayy shyndyqqa negizdep, asyqpay óleng joldaryna týsiruge kenes aitady. Aqyndy eki aiday uaqyt Naryn, Jayyq ónirlerindegi kóterilis bolghan tarihy jerlerdi kózben kórip, aralaugha, batyrlardyng úrpaqtarymen kezdesuge, olardyng sózderin tyndap qaytugha jiberedi. Ózi de eskishe sauatty, Isatay-Mahambet syndy batyrlardyng erlikteri haqynda sol últ-azattyq kóterilisting tarihyn týzuge hatshy retinde atsalysqan әkesi Shórekting auzynan estip, jazbalarymen tanysyp, búryn da qanyq biletin Yghylmannyng naq pisui jetip shabyttanghan shaghynda - kelesi bir jazgha salym taghy kelip, kiyiz ýiler tiktiredi. Sonyng birinde aqyngha jyr tóktiredi. Kórgen kisilerding aitularyna qaraghanda, ýiding ishinde onyng auzynan shyqqan әr shumaqty kezektesip jazyp otyratyn qaghazdar men qalamdaryn saylaghan bes adam qatar otyrady eken. Yghylman bir aitqanda kópke deyin toqtamaytyn, keudesinen jyr nóseri lekildep qúiylatyn suyrypsalma, aqpa aqyn bolghan. Ábden aitylyp bolghan song bәrin jinastyryp, retke keltiredi. Halel pikirin, eskertpelerin aityp, dastannyng keybir tústaryn qayta jyrlaugha kenes berip otyrghan. Yghylman bilgir ghúlamanyng úsynystaryn bayypty eskere bilgen. Múnday birlesken júmys «Isatay-Mahambet» atty tarihy da, әdeby jaghynan qúndy dastannyn, kórkemdik dәrejesi joghary qyzyqty shygharmanyng tuuyna jol ashqan. 1925 jyly baspadan shyqqan búl dastan kýni býginge deyin ózining mәn-maghynasyn bir mysqal da joyghan joq jәne bolashaqta da joymaytynyna kepildik beruge bolady. Batys Qazaqstandaghy aqyn-jyraulardyng ólen-jyrlaryn «Alaman» degen jinaqqa (1926 j. Tashkent) toptastyrady. Osylardyng bәrine derlik Halelding ózi alghysóz, týsinikter jazyp, ghylymy baghdarlar bergen. Foliklortanu salasynda da birqatar enbekteri bar. Sonyng ishinde shoqtyghy biyik túratyny - «Qazaq halyq auyz әdebiyeti» degen ocherki.

Halelding airyqsha bir kóregendigi, aldaghyny alystan boljaytyndyghy qazaqtyng tiline baylanysty jazylghan enbekterinen aiqyn bayqalady. 1923 jylghy «Sholpan» jurnalynyng 7-shi sanynda jaryq kórgen «Diuany lúghat at-týrik» atty maqalasynda qazaqtyng әdebi, tildik jaghynan manyzyn kemitpegen kóne jәdigerinen habardar etse, al «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynda shyqqan «Sheteldik sózder turaly» degen maqalasynda Nәzir Tóreqúlovtyng qazaq orfografiyasy men terminologiyasy turaly kitabyna syn jaza otyryp, til keleshegi jayly batyl tújyrymdar aitady. Keyin múny damytyp, keneytip jazyp «Qazaq-qyrghyz tilindegi singarmonizm zany» degen ghylymiy-zertteu enbekke ainaldyrady. Oghan ózining Halel Dosmúhamedov turaly «Fenomen» degen essesinde akademiyk-jazushy Zeynolla Qabdolov «Búl qazaq tilining konstitusiyasy yaky negizgi zany turaly zertteu» dep asa joghary bagha bergen. Búl kitabynda Halel ózge tilderden engen terminderdi paydalanugha myqtap saq bolu kerektigin, onyng qazaqtyng dybys ýndestigin (singarmonizm zany) búzatyndyghyn, sondyqtan terminderdi tilimizge engizgende elep-ekshep, qazaq tilining ýndestik zanyna baghyndyryp, qazaqsha balamasyn tauyp qoldanu qajettigin taygha tanba basqanday eskertip baqty. Átteng kóregen ghalymnyng sol bir jan dauysy shygha eskertkenderin elegender ilude bireu bolghan edi. Qayta ony kózden de, kónilden de tasa etip, keshegi kenestik kezende tarihtyng aqtandaqtarynyng qaltarystaghy qoqysyna tastap, joq etuge tyrysty. Aqyry ne shyqty? Tilimiz shúbarlandy. Últtyq mektepterimizding bir bólegining esikterine qara qúlyp salyndy. Balabaqshalardaghy tәrbiyeni orys tilinde jýrgizuge kóndiktik. Nәtiyjesinde ana tilin bilmeytin mәngýrtterding kóbengi etek aldy emes pe?! Qúday berip, búl pәleden qazaq elining tәuelsizdikke qol jetkizui ghana qútqaryp, ensemiz tiktelip keledi.
Qazaq halqynyng ósip-órkendeui ýshin, keng shenberden kórinip, aiday әlemge tanyluy ýshin onyng ózgelermen terezesi teng túratyn bilimpaz kadrlary boluy shart edi. Halel ózining qysqa ghúmyrynyng belgili bir ýzigin osy maqsattyng óteuine arnady. Tashkent qalasynda Orta Aziya uniyversiytetinde, halyq aghartu institutynda studentterge dәris berip, ýlken tәjiriybe mektebinen ótken ol 1926 jyly Qazaq pedagogikalyq institutynyng (QazPI) shanyraq kóteruine tikeley basshylyq jasaghan at tóbelindey sanauly adamdardyng sapynda boldy. Instituttyng S.Asfendiyarov alghashqy diyrektory bolsa, H.Dosmúhamedúly alghashqy diyrektordyng orynbasary (prorektory) bolyp taghayyndalghan. Áueli Halelge dosent, keyin professor ataghy beriledi. Armanynyng biri QazPIY-di uniyversiytetke ainaldyru bolghan edi. Onyng sol armany jetpis jyldan keyin jýzege asty. 1927 jyly Qazaq memlekettik uniyversiytetin (QazMU) ashu ýshin dayyndyq jýrgizilgende ol osy mindetti oryndaugha oray qúrylghan komissiyasynyng tóraghasy bolyp bekitiledi. 1928 jyly QazMU-dyng әkimshilik-sharuashylyq bólimin basqarady, pedalogiya kafedrasynda professorlyq qyzmet atqarady.
Tumysynan Halel jaltaqtaudy bilmegen adam. Ol aitar sәt kelip qalghanda oiyn irkilmey aityp salghan. Beting bar, jýzing bar demegen, baspasóz betinde synaghan. Jiyr­masynshy jәne otyzynshy jyldardyng toghysynda qazaq halqyna zaual bolyp kelgen Goloshekin ózin tónirektemegen qazaqtyng osynday ziyalylaryn jaqtyra qoyghan joq. Jiyirkene qarap, sondaryna shyraq alyp týsti. Aytqan shyndyqtaryn qúlaqqa ilmey, ayaq asty etti. Solardyng biri Halel Dosmúhamedúly qazaq jerinde «kishi terror» ornatpaqshynyng teris әreketterine shyday almay qyzynyp, ony «qu jaq» dep tildep, jaghyna shapalaqpen tartyp jiberuge deyin barghan birden-bir adam bolghan desedi. Aqyrynda Goloshekin ony 1930 jyly Voronej qalasyna jer audarghyzyp tyndy. Otbasy týgeldey qasynda bolghan Halel orys jerinde jýrip te basyna týsken qiynshylyqqa moyynsynbay, taghdyr tәlkegimen kýrese bildi. Voronejde dәrigerler bilimin jetildiru institutynyng әleumettik-gigiyena jәne densaulyq saqtaudy úiymdastyru kafedrasynda bólim mengerushisi, dәriger bolyp júmystar istedi. Sonymen qatar ghalym ghylymiy-shygharmashylyq qyzmetin odan әri jalghastyrady. Birneshe enbekter jazady. Ókinishke oray, sol qymbat dýniyelerding keybireui әzirge qayda ekeni belgisiz, iz-týzsiz joghalyp, tabylmay keledi. Otyzynshy jyldardyng orta túsynan bastap әdebiyetti, ónerdi iydeologiyalyq qyspaqqa alu bastalghan. «Qazaq әdebiyeti» gazetindegi «Jambyl shygharmashylyghynyng belgisiz betteri» degen maqalada (avtory Rafat Ábdighúlov) atap kórsetilgenindey, tipti «Liyteraturnyy Kazahstan» gazetining 1934 jylghy mausymnyng 14-indegi sanynda «Foliklor y klassovaya bori­ba» atty maqalada «A.Baytúrsynov, H.Dosmúhamedovterdi foliklordy zert­teude últshyldyq pozisiya ústaydy» dep jazghyrugha barghan.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

1938 jylghy shilde aiynyng 26-sy Dosmúhamed әuleti ýshin qapas ta auyr kýn bolyp tabylady. Osy kýni týn jamylyp kelgen NKVD qyzmetkerleri Haleldi aldy-artyna qaratpay ústap әketedi. Sonymen qoymay úzaq jyldar boyy kóz mayyn tauysyp jazghan enbekterining birqataryn qoltyqtaryna qysyp, ózderimen birge ala shyghady da, keyin qaytarmay qoyady. Ayaulylarynan tiridey aiyrylghan zayyby Saghira, balalary Rabigha, Ádilhan, Sәule, Qarashash, Tóle jylap-syqtap qala barady. Moskvada, Almatyda tergeu-tekseruding qatal da qayyrymsyz dozaghynan ótken qayran azamat týptep kelgende 1939 jylghy sәuirding 23-inde әskery tribunaldyng ýkimimen atu jazasyna kesiledi. Sol ýkim 1958 jyly aqpannyng 11-indegi KSRO Jogharghy Sotynyng әskery kollegiyasynyng sheshimimen búzylyp, H.Dosmúhamedúlynyng isinde qylmystyq belgisi bolmauy sebepti kýshin joyady jәne ol tolyq aqtalady. Osydan keyin sol jylghy «Zdravoohranenie Kazahstana» jurnalynyng №10 sanynda ol turaly túnghysh ret A.Mamaevtyng «H.D.Dosmuhamedov - vrach y uchenyi» degen maqalasy jariyalanady.
Aynalyp-ýiirilip kelgende, keshteu bolsa da әdildikting tuy jelbiredi deuge qapysyz negiz bar edi. Biraq amal neshik, olay tújyrym jasau әli erterek eken. Sonau jiyrmasynshy jyldardyng tabaldyryghyn attayyn dep túrghanda V.IY.Lenin bastaghan ýkimetting ózi keshirim jasap, Kenes memleketining ortaq mýddesi ýshin bel jazyp enbek etuine mýmkindik jasasa da, eluinshi jyldardyng ayaghynda qaytara aqtalsa da alashordashylar qatarynda bolghanynan sekem alyp, onyng atyn ataudan ýrku әdeti mýldem tyiylmady. Basqa emes, naq kenestik Qazaqstannyng ózindegiler qorqyp, búqpaqtady. Asyldaryn jazyqsyz jabysqan bәle-jaladan batyl arshyp alu ornyna túqyrtyp, túnshyqtyra berdi. Alashordashylar jayly zertteu enbekter jazyp jýrgen Oral qalasynda túratyn jurnalist, ólketanushy Amantay Boranqúlmen súhbattasu barysynda jaqynda jetpisinshi jyldary bizdi, jurnalisterdi dýrliktirip, ýreylendirgen bir jaytty qayta taghy eske týsiristik. Batys Qazaqstan oblysynyng Jympity audandyq «Qyzyl tu» gazetining 1972 jylghy jeltoqsannyng 5-7-lerindegi sandarynda Alashordanyng batys bólimshesi, onyng ishinde Jansha jәne Halel Dosmúhamedovter turaly zeynetker tarihshy Halel Dabarovtyng «Tughan jerimizding tarihynan» degen kólemdi maqalasyn jariyalaghany ýshin audandyq partiya komiytetining iydeologiya salasyna jetekshilik etetin ekinshi hatshysy Ghaynolla Aghedilovtan bastap, gazet redaktory Uәly Súltanov, materialdy dayyndaghan jurnalist Ánuarbek Jәnibekov jazyqty bolyp, qyzmetterinen quylyp, qatang partiyalyq jaza alyp, aidyn, kýnning amanynda sergeldenge týsedi. Búryn búl turaly «Egemen Qazaqstan» gazetining 1998 jylghy qyrkýiekting 11-indegi sanynan gazet tilshisi Temir Qúsayyn men ólketanushy Maqsat Tәjimúratovtyng «Qúrysh shynyqqan jerde» degen maqalasynan olardyng «kontrrevolusiyalyq, burjuaziyalyq-últshyl Alashorda ýkimeti qayratkerlerin dәriptegen sayasy jaghynan qate, iydeyalyq túrghydan túrlausyz maqalany qoljazba kýiinde oqyp, jariyalaugha rúqsat bergeni ýshin» qudalanghandyghyn oqyp, bilgen edim. Taghylghan aiyptyng týrin qaranyz?! Sonda Halel men Janshanyng aqtalghandary qayda? Búlargha qoyylghan basqa kinә qanday? Baqsaq, bir jaghynan aqtalghanmen, alashordashylar retinde sayasy jaghynan aqtaugha tolyq jatpaytyn bolypty ghoy. Ol - bir. Ekinshi, 1984 jyly Halel Dosmúhamedovting ómiri men qyzmeti jayly maqala engizilgen Á.Áljanov, Á.Shekiyn, Á.Dosahanovtardyng «Qazaqtyng alghashqy dәrigerleri» atty kitaby baspadan shyghyp, dýken sórelerine týser-týspeste qaytadan jinattyrylyp alynady. Sebebi onda alashordashy Halel Dosmúhamedov nasihattalghan. Tek sekseninshi jyldardyng ortasynan aua órken jayghan jariyalylyq, demokratiya ghana alashordashylardyng baq júldyzdaryn ondarynan tughyza bastady.
Birtuar túlgha Halelding esimin sol sekseninshi jyldardyng ayaghyndaghy keshegi bir amalsyz kolbindik jylymyq ornaghan kezende barshagha qaytadan alghashqy bolyp mәshhýr etken studentterding «Órken» atty gazeti boldy. Gazet ózining 1989 jylghy qyrkýiekting 23-indegi sanynyng eki betinde M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng ghylymy qyzmetkeri Shәmsheden Kәrimovtyng «Professor Halel Dosmúhamedov» degen maqalasyn basty. Oghan jalghas «Aray» jurnaly (1990 jylghy nauryz) qalam terbedi. Respublikalyq «Ana tili» gazeti ózining 1990 jylghy №15, 16 nomerlerinde qatarynan «Halel Dosmúhamedúly» (avtory Amanqos Mektepov) degen kólemdi maqalany jariyalady. «Qazaq әdebiyeti» gazetinde jazushy Mereke Qúlkenovtyng «Esil er» atty ocherki (1990 jylghy tamyzdyng 24-i) jaryq kórdi. Búdan ózge «Jalyn», «Parasat», «Densaulyq» jәne t.b. gazet-jurnaldarda Halel jayly derekter, suretter az bolghan joq. Sóitip, qazaq elining qamy ýshin shybyn janyn zúlmat zamannyng tabasynda ayausyz shyjghyryp, qúrban bolghan birtuar túlghany halqyna qayta tabystyru bastaldy. Áytse de, búl qadam alghashqyda onyng túrghylastary Maghjan Júmabaev, Jýsipbek Aymauytov, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatovtargha jasalyp jatqan qúrmetter óresinen qaraghanda әldeqayda kem, beynelep aitsaq, tasbaqanyng jýrisine ghana teng edi.
Ótken ghasyrdyng songhy jy­lyndaghy kýzding qysqa úlasar túsynda jazushy Mereke Qúlkenov ekeumiz Qyzylqogha audanynda bolyp, Halelge baylanysty el arasyndaghy әngimelerge qúlaq týrdik. Osy saparda onyng jiyeni Qabdol Núrmashev pen tuysy Túrghanghaly Myrzaghaliyevtin, ferma mamany Jalghas Tapaevtyng kómegimen Taysoyghan qúmynyng ishindegi «Halel stavkasy» (shtab maghynasynda - T.J.) degen jerdi, Dosmúhamed әuletining jazghy, qysqy qonystaryn izdep tauyp, araladyq. Sorquystaghy Halelding ata-babasy men ataqty aqyn Yghylman Shórekúlynyng mýrdeleri jatqan qauymgha baryp, bata ettik. Bir qyzyghy, bayaghydan «Halel stavkasy» dep jýrgen mekenjay Múqyr selosynda túratyn zeynetker dәriger, bala kýninde Halelden em alghan adam Múqambetjan Zúlqanovtyng aituyna qaraghanda, mektep jәne obagha qarsy kýres komissiyasynyng ortalyghy bolypty. H.Dosmúhamedúly qamqor qanatynyng astyna alghan osy mektepte Múqambetjan aghamyzdyng ózi oqyp, bastauysh bilim alghan, múghalimi Kórgen Baqtyghaliyev bolghanyn, mektepte kimder oqyghanyna deyin sayrap aityp otyr.
Bile-bilgenge qisyny men qisyghy da, asyly men jasyghy da qatar órbigen qily bir dәuirde Halel Dosmúhamedúly syndy el ardaghyn kózimen kórgen, sózin tyndaghan kisilerding kóbi ziyaly azamat, dara da dana túlgha jayly aqtarar syrlaryn ishterine býgip, kete bardy. Solaqay sayasattyng synynan aman ótip, ótken ghasyrdyng songhy kezenine deyin jetkenderi biren-saran ghana boldy. Zaman aghymyna ilesip, búidalap jetektegenine kóndikken keyingi úrpaq - bizding búghan deyingi joghaltqanymyz óz aldyna, endi bargha shýkirshilik etip ortamyzda jýrgenderding kókeylerinde jattaghandaryn qaghys jibermey qaghazgha týsirudi ózimizding paryzymyz sanadyq. Kýmәn joq, solay boldy da.
Sol maqsatpen jiyrmasynshy ghasyr­dyng ayaghynda kóneden qalghan kóz Shoqan Myrzaghaliyúly Qarjauov aqsaqalgha eki-ýsh dýrkin jolyghyp, tildesuding sәti týsti. Ol da Qyzylqogha ónirinde, Taysoyghanda tuyp-ósken, oqyghany, toqyghany mol bilikti azamattardyng biri. Oral memlekettik pedagogika institutynda prorektor, Atyrau peduchiliyshesinde diyrektor bolyp qyzmet atqarghan, ýlken qoghamdyq-sayasy isterge belsene aralasqan abyroy iyesi. Oghan «Qazaqstan Respublikasyna enbegi singen jastar tәlimgeri» qúrmetti ataghy berilgen. Haleldi Atyrau aimaghynda birden-bir jaqsy bilgen kisi. Ekeui bir auyldyng týlekteri, Taysoyghannyng tól perzentteri. Atyrau qalasynyng qúrmetti azamaty Qarjauov Shoqan aqsaqal ústaz-ghalymnyng aldynan dәris alghan, qamqor alaqanynyng jyluyn sezingen. Demek, ol Halel Dosmúhamedúly jayly, ósken ortasy jayly, tughan jeri Taysoyghan jayly әriden bermen qaray suyrtpaqtaytyn estelikter aityp, oy bólisuge әbden qúqyly. Sol sebepti de, Shoqan Myrzaghaliyúlymen әngimening Taysoyghangha qatysty, ol ónirdegi jýrgizgen qyzmetterine baylanysty jerlerin, sonday-aq ghúmyrnamasyna oray aitylghan tyng pikirlerin qaghazgha týsirip aldyq. Sәti týsip súhbatymyz oblystyq «Atyrau» gazetinde jәne «Alty Alashtyng maqtanyshy» atty kitapta jaryq kórdi. Manghystaulyq ataqty ghalym Ómirzaq Ozghanbay sol súhbattyng biraz bóligin ózining «Jaryghy óshpeytin júldyz» atty kitabynda dәieksóz retinde paydalandy.
Asyqpay tere bersen, el arasynda aqiyq azamat jayly shertiler múnday syrlar biren-saran ghana emes ekendigi aiqyndaldy. Qayda barsang da, H.Dosmúhamedúlyn sóz ete bastasang boldy, onyng esimining óz mәninde ardaqtalmay, dәriptelmey kele jatqanyn aldyna kóldeneng tartushylar az bolmady. Shyndyghynda da, býkil qazaq ólkesi ýshin, tughan jeri ýshin qiyn-qystau kezenderde qauip-qaterge basyn tigip, dәl osynday adaldyqpen enbek etken adamdar halqymyzda sausaqpen sanarlyqtay ghana. Olar qalay ardaqtaugha da layyq. Osyny dóp basyp úghyndy ma, ótken toqsanynshy jyldardyng basynda kelgen qoy jyly oblystyq «Qazaq tili» qoghamy Halel Dosmúhamedúly atyndaghy syilyq taghayyndap, ýlken izgilikti is bas­tady. Syilyqtyng alghashqy iyegerleri Atyrau pedagogika institutynyng (qazirgi H.Dosmúhamedúly atyndaghy uniyversiytet) qazaq tili kafedrasynyng sol kezdegi mengerushisi, professor Qúseken Shәukenov pen Qyzylqogha audandyq «Qazaq tili» qoghamynyng tóraghasy Tólep Tilegenov boldy. Ókinishtisi sol, syilyq osydan eshkimge berilmey, kózden búlbúl úshty. Oghan jalghas Qyzylqogha audanynyng Oiyl auyldyq okrugindegi enbek újymdary ókilderining jinalysynda «Qyzyl tu» kensharyna Halel Dosmúhamedúly esimin beruge birauyzdan sheshim qabyldandy. Keyin búl sheshim maqúldanyp, Qazaqstan Respublikasynyng Ministrler Kabiyneti arnayy qauly qabyldady. Kenshar asyl túqymdy qarakól qoy zauytyna ainaldyryldy. Ne payda, birshama jyl ótpey jatyp zauyttyng sharuasy qojyrap, ómir sýruin toqtatty da, izindegi qalghan-qútqan malymen «Jasqayrat» JShS-y bolyp shygha keldi. Sóitip, Halel Dosmúhamedúlynyng óz tughan jerindegi ataghy aqyr sonynda dalada qaldy. Qazir ondaghy auyl da «Jasqayrat» atynda. Nendey mәni bar atau? Qaydaghy «Jasqayrat»? Kenestik kezenning bastapqy túsynda «Jasqayrat» újymshary (kolhoz) bolghany ras. Biraq ol osy auyl izinde emes, basqa jerde. Demek, búl auylgha Halel Dosmúhamedúlynyng atyn beru ózinen-ózi súranyp túr emes pe?! Qoy jyly taghy eki tartu jasaldy. Olar Astanada «Ana tili» baspasynan ghalym-әdebiyetshining on bes baspa tabaqtan túratyn «Alaman» atty jinaghynyn, «Ólke» baspa ortalyghynan kezinde Halel qúrastyryp, alghysóz jazyp, týsinik bergen «Isatay-Mahambet» kitabynyng jaryq kórui edi. Odan keyin Almatydaghy «Ana tili» baspasynan otyz bir baspa tabaqtay kólemmen tandamalysy shyqty. Atyrau pedagogika instituty (qazir memlekettik uniyversiytet) Halel Dosmúhamedúly esimimen ataldy. Uniyversiytetting bas ghimaratynyng aldyna enseli eskertkish ornatyldy. Miyaly kentindegi N.K.Krupskaya atyndaghy orta mektepke, Jasqayrattaghy, su tasqyny býlinshiliginen keyin payda bolghan jana Miyalydaghy, Atyrau qalasyndaghy kóshelerge Halel Dosmúhamedúlynyng esimi berildi. Sayyp kelgende, osynyng bәri jaqsylyqqa betbúrystyng nyshany.
Degenmen, auyldyq jerlerde bolghan­darymyzda, sonday-aq jol saparlary ýstinde angharghanymyz jarty ghasyrdan astam uaqyt boyy aqtandaqqa ainaldyryp, halqynan qaqas ústalyp kelgen esim turaly, onyng san qyrly enbekteri turaly atyraulyqtar әli de bolsa jete bilmeydi eken. Sol sebepti de, halqymyzdyng osy bir dara túlghasyn eline odan әri kenirek tanys­tyra týsu maqsatymen qolyma taghy qalam aludy paryz sanadym. Áriyne, bastapqy kezde Atyrauda otyryp, Almatydaghy, basqa da qalalardaghy múraghattargha jetu, qyzdary Rabigha, Qarashash (ghylym kandidaty) apaylarmen sóilesu onay sharua emes edi. Sondyqtan onyng kitaptaryna, gazet-jurnaldarda jariyalanghan basqa da enbekterine, ghalymdardyn, jazushylar men jurnalisterding әr tústa keltirgen derekterine sýienuime, eng bastysy, úzaq jyldar boyy el ishindegi qazyna kózi - qarttardyng auyzdarynan jinap, jazyp alghandaryma, estip bilgenderdi týsirgen qoyyn kitapshalaryma jýginuime tura keldi. Keyinirekte ghylym kandidaty Qarashash Halelqyzymen, tughan jiyeni (Rabighanyng qyzy), Qazaqstan Respublikasynyng әleumettik qamsyzdandyru ministri bolghan, eki ret respublika Parlamentining deputaty bolyp saylanghan Dina Ábdirahimovamen súhbattasyp, Halaghannyng úly Ádilhannyng balasy Maratpen әngimelesip, Orynbor, Oral jәne ózge de ónirlerdegi úrpaqtarymen, tuma-tuystarymen kenirek tanysyp, kóptegen maghlúmattar aldym.
Ótken ghasyrdyng songhy jylqy jyly «Atyrau» gazetining redaksiyasyna Astanadan kelgen alty akademikpen kezdesu ótkizilgen edi. Sonda ataqty ghalymdar Manash Qozybaev pen Serik Qirabaev professor Halel Dosmúhamedúly jaratylystanu, til jәne basqa da ghylym salalary boyynsha kóp enbekter jazyp qaldyrghanyn, olardyng zerttelip, jaryq kóretinin, tamasha ghalym ekendigin, alda layyqty bagha alatynyn aitqan bolatyn. Iri adamdar qashan da iri sóileydi. Aytqandary birte-birte aqiqatqa ainalyp kele jatqangha úqsaydy. Layym solay bolghay. Óitkeni barsha qazaqtyng ortaq úlyna ainalghan Halel ghoy ol! Býkil el ózderine ýlgi tútqan dara dana. Bir qyzyqty da aita keteyin, Atyrau qalasynda túratyn abyz aqsaqal Paruh Mardanov keltirgen myna bir derekke sýisinbey qala almaysyn. Paruh Nәjimedenúly ózine ústazdyq etken Aqsәnim Qúttybaevanyng auzynan qyrqynshy jyldardyng ortasynda Halel Dosmúhamedúlynyng aty-jónin túnghysh ret estiydi. Sayasy jaghynan әli aqtalmaghan jazyqsyz «halyq jauy» atanghan azamatty oqushylargha qymsynbay әngimelep, ýlgi etip sóileydi. Búl naghyz jýrektilik, erlik edi. Aqsәnim apaydyng ómir jolyn jana arnagha búrugha jiyrmasynshy jyldardyng bas kezinde tughan jeri Taysoyghangha bala-shaghasymen demalysqa kelgendegi jýris-túrysy, jergilikti adamdargha degen yqylas-niyeti, europa ýlgisindegi kiyim kiyisi, ústaghan qolshatyryna (alghash kórui) deyin ýlken әser etedi. Armanshyl jastyng «Men de osynday alystaghy qalalargha barsam, oqysam, kórsem, bilsem» degen yntasyn oyatady. Aqsәnim apay Halelding osy saparda nauqas adamdardy qabyldaumen qatar Taysoyghan ónirinen emdik shópter jinaudy úiymdastyrghanyn óz kózimen kórgenin de maqtanyshpen, qyzyqty etip aityp bergen. Demek, onyng aty-jónin ataugha tyiym salghan kezenning ózinde halyq jadynan shyqpaghan túlgha. Al býginde ol eline birjolata qayta oraldy. Sayyp kelgende, Halel Dosmúhamedov esimi tarih sahnasynan mәngilikke týspeytin bolyp túraqty ornyqty.

Tólegen JANABAYÚLY,
Halel Dosmúhamedov atyndaghy
Atyrau memlekettik uniyversiytetining dosenti, Qazaqstannyng qúrmetti jurnaliysi,
Qyzylqogha audanynyng
«Qúrmetti azamaty»

"Ana tili" gazeti