Týrki әlemi — myndaghan jyldar boyy Úly dalada qalyptasyp, Euraziya kenistigining tarihyna óshpes iz qaldyrghan órkeniyettik qúbylys.

Týrki halyqtarynyng mәdeni, tildik jәne sayasy baylanystary kóne zamannan beri ýzdiksiz damyp, býgingi kýnge deyin jalghasyp keledi. Búl birlik — ortaq tildi, ruhany qúndylyqty, dýniyetanymdy, etnikalyq tamyrdy bólisetin halyqtardyng birtútas tarihy jadynyng kórinisi.

Kóne dәuir: Týrki negizining qalyptasuy

Týrki halyqtarynyng týp-tamyry erte temir dәuirindegi saq, ghún jәne ýisin taypalyq odaqtarynan bastau alady. B.z.b. III ghasyrda qúrylghan Ghún imperiyasy týrkilerding alghashqy iri memlekettik birlestigi sanalady. Olar tek әskery kýsh-quatymen ghana emes, sonymen qatar әleumettik úiymdarymen, memleket qúru tәjiriybesimen erekshelendi. Ghúndardan keyingi Týrik qaghanaty (VI–VIII ghgh.) týrki әlemin biriktirgen alghashqy quatty memleket boldy. Osy kezende Orhon-Eniysey jazulary qalyptasyp, týrkilik ruhany mәdeniyetting negizi qalandy.

Úly Jibek joly jәne mәdeny almasu

Týrkiler Euraziyanyng ortasynda ornalasqandyqtan, Úly Jibek joly boyynda manyzdy deldaldyq ról atqardy. Aymaq arqyly Qytaydan Europagha jibek, temir, altyn, mәdeniyet, dinder men iydeyalar tarady. Týrki taypalary osy órkeniyetter arasynda baylanys ornatushy jәne tasymaldaushy kýsh boldy. Búl kezeng týrki halyqtarynyng dýniyetanymynyng kenenine, buddizm, maniyheylik, keyin islam siyaqty dinderding taraluyna yqpal etti.

Islam dәuiri jәne ruhany tútastyq

VIII–X ghasyrlardan bastap kóptegen týrki taypalary islam dinin qabyldady. Búl oqigha týrki әlemining ruhany damuyn jana dengeyge kóterdi. Qarahan memleketinde týrki tili memlekettik tilge ainalyp, Qarahanidter, Seljúqtar jәne keyin Osman imperiyasy týrki-islam órkeniyetining eng iri ortalyqtaryna ainaldy. Jýsip Balasaghún, Mahmúd Qashqari, Ahmet Iasauy syndy ghúlamalar ortaq ruhany kenistik qalyptastyrdy.

Orta ghasyrlar: Týrki memleketterining yqpaly

Orta ghasyrlarda Qypshaq dalasy, Altyn Orda, Shaghatay úlysy, Timur әuleti, Qazaq handyghy, Osman imperiyasy siyaqty memlekettik qúrylymdar týrki tarihynyng jana kezenin aiqyndady. Búl memleketter bir-birimen diplomatiyalyq, mәdeny jәne әskery baylanystar ornatty. Týrkiler ózara tildik jәne mәdeny jaqyndyqty saqtay otyryp, týrli aimaqtargha tarady, biraq ortaq etnikalyq negiz ýzilgen joq.

Jana dәuir: Últtyq janghyru kezeni

XIX–XX ghasyrlarda týrki halyqtary otarshyldyq qysymyna týsken shaqta ortaq iydeyalar men maqsattar kýsheye týsti. Týrki әlemining túlghalary — Ismail Gasprinskiy, Alash qayratkerleri, Nәzir Tóreqúlov jәne basqa ziyalylar týrki dýniyesin mәdeny jәne sayasy túrghyda janghyrtugha úmtyldy. «Tilde, pikirde, iste birlik» iydeyasy osy kezende keng tarady.

Qazirgi kezen: Týrki yntymaqtastyghynyng janghyruy

Býgingi tanda tәuelsiz týrki memleketteri — Qazaqstan, Týrkiya, Ázerbayjan, Qyrghyzstan, Ózbekstan jәne Týrikmenstan ózara sayasi-ekonomikalyq, mәdeny jәne gumanitarlyq baylanystardy kýsheytip keledi. Týrki memleketteri úiymy, Týrki akademiyasy, Týrki mәdeniyeti jәne múrasy qory siyaqty instituttar ortaq tarihy múrany zerttep, jana buyngha jetkizude manyzdy ról atqaruda.

Qorytyndy

Týrki әlemining tarihy baylanystary — jay ghana etnikalyq úqsastyq emes, myndaghan jyldar boyy qalyptasqan órkeniyettik birlik. Ol ortaq til, ruh, mәdeniyet, tarih jәne taghdyr sabaqtastyghynan túrady. Býgingi týrki integrasiyasynyng tamyry osy kóne birlikte jatyr. Týrki dýniyesi ótkenning bay múrasyn saqtay otyryp, zamanauy әlemde de ózara yntymaqtastyqty kýsheytuge baghyt alghan.

Baghlan Tashimov

Abai.kz