29 sәuir Ospan batyrdyng atylghan kýni

Ospan batyr turaly jazbalardyng kóbinde oqigha 1949 jylgha deyin egjey-tegjeyli bayandalyp keledi de, onyng songhy ómirine qatysty әngimeler asa terenge barmaydy. 1949 jylghy jana Qytay memleketining ornauy jәne olardyng Ospan batyrdy ólim jazasyna kesui sebepti biraz dýniyening beti әli ashylghan joq. Dese de, kommunisterding Shynjandy iyeleuinen Ospannyng demi ýzilerge deyingi songhy ómiri jayyndaghy júmbaq syrlargha ýnilip, osy mәseleler tónireginde az da bolsa oy tolghaudy jón kórip otyrmyz.

Ospannyng qyzyldarmen «yrghasuy»

Osy oqighalar tónireginde Núrghojay batyr bastaghan Ospannyng ýzengiles serikterining bizge berer maghlúmaty da birshama mol. Núrghojay batyr kommunister men Ospannyng alghashqy qarym-qatynasyna ayaldaghanda, óz estelikterinde mynaday syr shertedi:

«1949 jyly jazda Gomindang men Gonshandang (Qytay kompartiyasy) soghysynyng habarlary ýnemi kelip túrdy. Gomindang әskery basshylary qasha bastady. Amerika konsuly da bolyp jatqan uaqighany aityp túrdy. Mәkkirnan:

- Mal-janyndy jergilikti ýkimetke bir-aq ótkiz. Amerikagha ket, mal somasyn biz beremiz, - dep te aitty. Ospan:

29 sәuir Ospan batyrdyng atylghan kýni

Ospan batyr turaly jazbalardyng kóbinde oqigha 1949 jylgha deyin egjey-tegjeyli bayandalyp keledi de, onyng songhy ómirine qatysty әngimeler asa terenge barmaydy. 1949 jylghy jana Qytay memleketining ornauy jәne olardyng Ospan batyrdy ólim jazasyna kesui sebepti biraz dýniyening beti әli ashylghan joq. Dese de, kommunisterding Shynjandy iyeleuinen Ospannyng demi ýzilerge deyingi songhy ómiri jayyndaghy júmbaq syrlargha ýnilip, osy mәseleler tónireginde az da bolsa oy tolghaudy jón kórip otyrmyz.

Ospannyng qyzyldarmen «yrghasuy»

Osy oqighalar tónireginde Núrghojay batyr bastaghan Ospannyng ýzengiles serikterining bizge berer maghlúmaty da birshama mol. Núrghojay batyr kommunister men Ospannyng alghashqy qarym-qatynasyna ayaldaghanda, óz estelikterinde mynaday syr shertedi:

«1949 jyly jazda Gomindang men Gonshandang (Qytay kompartiyasy) soghysynyng habarlary ýnemi kelip túrdy. Gomindang әskery basshylary qasha bastady. Amerika konsuly da bolyp jatqan uaqighany aityp túrdy. Mәkkirnan:

- Mal-janyndy jergilikti ýkimetke bir-aq ótkiz. Amerikagha ket, mal somasyn biz beremiz, - dep te aitty. Ospan:

- Otanymda túramyn. Qashpaymyn, jerding arghy betinde jatqan Amerika maghan Shyghys Týrkistan ýkimetin qúryp bere almaydy. Amerikanyng sózi de ótirik. Ruzvelitting ekinshi dýniyejýzilik soghystaghy әreketi bizge belgili. Eki taudy bir-aq kýiretip, dýniyening ýlken bazaryn izdegen. Amerika qazir Birikken Últtar Úiymyndaghy eng ýlken el edi. Býkil Týrkistandy orystar jútyp otyrsa da, oghan ýsh jýz jyldan beri kórsetken kómegi joq, - dep maghan kesip aitty» («Azattyqtyng óshpes ruhy», Almaty:«Sardar» ,2008 j.160-bet).

Mine, búl - jana kele jatqan qyzyldargha qarata Ospan batyrdyng alghashqy aitqany. Jәne de onyng jay ghana adam emes, halyqaralyq jaghdaylargha nazar audaryp, oghan bagha bere biletin kóregendigining dәleli.

Osydan keyin Ospan Ýrimji ónirinen Jemsary-Shonjygha qaray bet alady. Búl kezde qyzyldardyng Gansu ólkesining Lanju ónirinen ótip, Shynjangha bettep kele jatqan habary jetedi. Búghan qarata Ospan: «Biz eshqayda bara almaymyz. Maldy kәsip etken kóshpeli qazaqpyz. Barkólge baryp mal semirtemiz» («Azattyqtyng óshpes ruhy», Almaty:«Sardar», 2008 j. 162-bet) degen jauap beredi. Sóitip, Shonjydan Morigha qaray kóshken Ospan auyly Barkólding Bәigetóbe degen jerine keledi.

«Osy jerden Ýrimjige barugha Uang Jynnyng 30 myng әskeri basyp ótip ketti. Qúmylda birneshe kýn túrghan eken. 1949 jyly 20 qarashada Pekinnen, yaghny Gonshandannan (Qytay kompartiyasy) tórt ókil keldi. Onyng biri - úighyr Ámet, biri - dýngen, biri - qytay bolatyn. Olargha Ospan, Jәnimhandar: «Osy jer malgha jayly eken. Osy jerde qonystanyp otyrsaq», - degendi aitty. Uәkilder maqúl bolyp ketip qaldy. Ospan olargha: «Búrynghy Shynjang demokratiyalyq ólkelik ýkimetimen jasaghan on bir tarmaqty toqtam bar edi. Osy toqtam boyynsha últtyq biylik ózimizde bolatyn bolsyn», - degen talabyn qoydy. Óitkeni Jang Je Júng "Shynjang azamattary, ózderindi ózdering basqaryp ketu ýshin oqyndar. 15 jyldan keyin el bolyp bólinip ketesinder", - dep uәde berip, toqtamgha qol qoyghan edik. Osy birauyz sóz bizge ýlken medeu bolghan edi. Óitkeni Gomindannyng songhy kezinde batys teristik bes ólkening bastyghy bolghan, oghan qosymsha Shynjandy biylegen Jang Je Júng sol ornynda qalyp, ony Gonshandang (Qytay kompartiyasy) batys teristik bes ólkening bastyghy etip belgilegen edi. Búl adamnyng ornynda qaluy  - Ospangha ýlken medeu berdi» («Azattyqtyng óshpes ruhy», Almaty:«Sardar», 2008 j.162-bet).

Dәl osy kezdegi oqighalar jóninde býginde kózi tiri, Ospan batyr zamanynyng tiri kuәgerlerining biri Uaqit Halelúly óz estelikterinde bylay deydi: «1950 jyly aqpanda Shynjang ólkelik ýkimeti, әskery orny, Shonjy audanyndaghy Uaqit Halelúly, aqiqatqa qaytqan polk bastyghy Ma, búryn Ospangha hatshy bolghan Qúrmanbay, Ospannyng senimdi qyzmetkerlerining biri bolghan Qúmarhan Janqabayúly qatarly adamdardy qúraldy bir ban (vzvod)әsker qosyp, Uaqiytqa jan qúral (tapansha)berip, at pen azyq-týlik qos artatyn birneshe týiemen, jiyrmaday adam qúralyp, Ospan men Jәnimhandy qaytaryp keluge jiberedi. Búlar Barkólding Bisan tauy Bashanzy jerindegi Ospan, Jәnimhandargha keledi. Ospannyng ýiinde - Ospan, Jәnimhan, Qapas, Núrghojay, Sherdiman, Dәlelhan, Qanatbay, Shaymardan ishinde birneshe adammen birlikte otyrghanda, barghandar ýkimet jaghynyng jibergen jaghdayyn aityp, jazghan hattaryn beredi. Jәnimhanúly Dәlelhan aldymen sóz bastap: «Kommunistik partiya basshylyq etken jana ýkimet keng alqapty ormandy, shópti jerdi bir-aq alyp janghan órt bolyp keledi. Biz órtti kórip túryp ózdigimizden týspeymiz», - degen qarsy pikir aitady. Uәkilder: «Órt bolyp kelgen ýkimetti kórmedik. Halyqty tura jolgha bastap, qyzmet istep jatqan ýkimetti kórdik. Halyqtyng maly qolynda, din erkindigi ózinde. Ýkimetten jamandyq kórgemiz joq. Órt dep qarau  - óz kózqarasynyz» degende, Ospan: «Taytalasty qoyyndar, tamaq ishinder», - dep eki jaqtyng sózin toqtatyp qoyady. Ýsh-tórt kýn ótken song barghan adamdardy Ospandykine shaqyryp barady. Ospan-Jәnimhandar aldynghy qatynasqanadamdarymen birge otyryp, Ospan: «Sender ýkimetting bizge jazghan hatyn, aitqan aqyl-núsqauyn jetkizdinder. Biz búryn Shyng Shysay zúlymdyghyna qarsy, Shyghys Týrkistangha qarsy әreket alyp baryp jaulastyq. Jana ýkimet kelgende Barkólge kelip, ýkimet qúryp, kýsh jinap, jana ýkimetke qarsy túrayyq dep kelgemiz joq. Ýkimet bizge qanday kózqaras qoldanady. Búqara qylyp ala ma, jaulyq kózqarasta bola ma? Moyny úzaq jerden bayqayyq dep Barkólge kelip otyrmyz. Biz de albaty ýkimetpen qarsylasyp, ólip-óltirudi qalamaymyz. Bizge de tynyshtyq kerek. Biz ýkimetke sendik, búqara bolamyz. Ólkedegi ýkimet basshylaryna jolyghyp talabymyzdy jetkizip, búqara bolghandyghymyzdy aityp, ýkimetting aqyl-núsqauyn alyp, senim baylaugha - men inim jәne aqylshym Qanatbaydy, Jәnimhan qajy inisi jәne aqylshysy Shaymardandy sendermen birge Ýrimjige jiberemiz. Búl bizding birlikke kelgen aqylymyz. Sender qaytyp barghanda, ýkimet basshylaryna ahualymyzdy tolyq aityndar. Hat ta jazdyq», - deydi. Qanatbay, Shaymardandy ókilderimen birge Ýrimjige jiberedi. Ókilderden ýsh adam Qanatbay, Shaymardandy ertip, ólke basshylaryna jolyqtyrdy. Ólke basshylary olardy jaqsy raymen qabyldap, aqyl-núsqauyn aityp, kóptegen sәlem-sauqat berip, búrynghy barghandardy ýilerine qaytaryp, Zәkishin, Nәzirlerdi (Zәkishing ýkimet әskery ornynda, Nәzir ólkelik baspahananyng orynbasary bolghan) olargha qosyp, Ospan, Jәnimhandardy ornyqtyrugha qayta jiberedi».

Osy jaylar әngime bolghanda Dәlelhan Jәnimhanúly 1949 jyly 15 jeltoqsanda (búl uaqyt turaly jogharyda «1952 jyl, aqpan» dep kórsetilgen - J.Sh.) Qanatbay jәne Shaymardan Ermekúlynan Ýrimjidegi kommunistik partiyanyng bastyghy Uang Enmao, Búrhan Shahidi, Tau Sio jәne general Fing Dehúy atyna arnalyp, bir hat berilgenin aitady. Ol hattyng mazmúny: «Hattarynyzdy aldyq. Qystyng qatty suyq kýnderinde jolgha shygha almadyq jәne Ýrimjige bara almadyq. Solay bolsa da, ornymyzgha uәkil etip eki kisi jiberdik. Sizdermen bet kórisip, jaghdaylarymyzdy týsindirumen birge, bergen núsqaularynyzdy alyp qaytady» (D.Janaltay. «Qily zaman, qiyn kýnder», Almaty, 2000 j., 88-bet).

Mine, osy oqighalargha qaraghanda janadan kelgen qyzyldar Ospangha qarata biri óz jaghyna tartugha tyrysqany, ekinshi jaqtan aldamalay túru sayasatyn qoldanghany bayqalady.

Al janaghy ekinshi barghan uәkilderdin, yaghny Zәkishinning Ospangha: «Biz saghan qyzyldargha sen, senbe dep uәde bere almaymyz. Ózing sheshsen, ókinbeysin», - dep aitqan ekiúshty jauaby da qayta býlinuine sebep boldy deushiler de bar. Qalayda osy ekinshi retki adamdardyng keluimen Ospannyng býlingeni turaly aitushylar kóp. Núrghojay batyr ózining atalghan esteliginde búl jayly Ospannyng Shaymardan men Qanatbaydy Ýrimjige jibergennen keyin, taghy da shaqyrushylar attandyrghan Uang Jynnyn: «Ospan kelsin. Mening kýsh-quatymdy kórsin. Kóp bolsa, janynda myng ýy bar shyghar. Bir ýige bir aeroplannan jiberemin», - dep kýsh  kórsetip qayta shaqyrtqanyn jazady.

Al Ospan bolsa, bir jaghynan, olardyng óz istegenin ózine istep, senim bildiru rayynda bolsa, endi bir jaghynan, «әlipting artyn» baqty. Al ýshinshi jaqtan, ózining eng senimdi degen adamdaryn kórneude kommunisterge baghynyshty qylyp, olarmen әr kýni astyrtyn baylanysta bolyp, qarsy jaghynyng jan dýniyesi men shynayy is-әreketine barlau jasady. Kommunisterding «bәrin jarylqap tastaymyz» deytin tәtti sózining shyn-ótirigin bilgisi keldi.

Osy arada Ospan jayyndaghy taghy bir anyz eske týsedi. Gomindang atalatyn qytaymen úzaq jyl soghysyp, onyng 40-50 myng armiyasyn jayratyp salghan batyr kommunist qyzyldar kelgen kezde mandaylaryndaghy bes júldyzdy belgisin menzep: «Men Gomindanmen on jyl soghysyp, alty júldyzdyng әreng degende bireuin ghana kemitkenim be?!» - dep kýizele kýrsingen kórinedi. Búl, meyli, anyz bolsyn, aqiqat bolsyn, biraq Ospannyng minez-qúlqy men órlik ruhyn asharlyq shyndyqqa jaqyn әngime edi.

Zәkishing bastaghan top jetkizgen Uang Jyn aitty degen songhy sózding Ospangha jasaghan әseri mýlde basqasha boldy. Yaghny «kommunisterge senuge bolmaydy» deytin ishki kýdigin rastaghanday jýregin múzdatyp, janyn týrshiktirdi. Óz tandauyn dúrysqa balap, ensesin qayta kóterdi.

Kommunistermen at kekilin kesisui

Shyn mәninde, qyzyldar men Ospannyng birigip ketui Kenes  Odaghyn quattaytyn toptar men búrynghy «Shyghys Týrkistan respublikasynyn» ornyn iyelep otyrghan «ýsh aimaqshyldardy» qatty alandatty. Kenes  Odaghynyng jol-joryq kórsetuine jәne onyng iydeyasyndaghy sayasiy-әskery toptargha ólerdey qarsy bolghan Ospan batyrdyng qyzyldardyng senimine bólenui «jalghan tónkerisshilderdin» bet-perdesin aiparaday ashyp qana qoymay, olardyng jau sanaghan adamyn tarih sahnasyna qayta kóterip shyghatyn boldy. Syrtta AQSh jәne Kenes  Odaghy óz úpaylaryn týgendeytin kýshterge qoldau kórsetuge jantalassa, ishtegi ymyragha kelmes alauyz toptar da bas paydasyn oilap, baqay qulyqpen arpalysqa týsti. Sóitip, endigi jerde baghynyshty bolghan Shynjandaghy jergilikti toptar ishinde qyzyldargha kim búryn jaqsy kórinip qalar eken degen qyzghanysh pen baqtalastyq qatarynan ómir sýrgen taytalasqan jaghday qalyptasty. Olardyng ishinde jaqsy kórinu niyetindegi jaghatsyghandarmen jaulyq pighyl tanytyp ýrke qaraushylar da bar edi.

Erlikpen bastalyp, órlikpen jalghasqan últ azattyq qozghalysyn «býlikke» balaghan «Ýsh aimaq» Ospangha búdan búryn da shoshyna qaraytyn edi. Búl turaly «Shynjannyng Ýsh aimaq tónkerisi tarihy» («Últtar» baspasy, 2000 jyl) atty kitaptyng 340-betinde: «Ospan, Qaliybek, Jaujap (monghol) býligi art-artynan tuylghandyqtan, ýsh aimaqtyng jaghdayy kýnnen-kýnge ushyghyp, mýshkil halge kiriptar boldy. Últtyq armiya әskery kýshining jetkiliksizdigi tútas ýsh aimaq ýkimetine auyr qater tóndirdi», - dep jazady. Múndaghy aitylyp otyrghan «Ýsh aimaq» Kenes Odaghynyng oiynshyghyna ainalghan jalghan Shyghys Týrkistanshylar edi. Ospannyng armandaghany dini, tili taza naghyz týrkilik el bolu bolatyn. Sondyqtanda óz iydeyasyna nemese halyqtyng shynayy taghdyryn qorghaushylardy joghaltudy maqsat etken «ýsh aimaqshylargha» qater tóndiruin joqqa shygharugha bolmaydy.

1949 jyly 14 tamyzda QKP óz ókili Dyng Lichúndy Mәskeudegi saparynan Almaty arqyly Qúljagha jiberdi. Ol «Ýsh aimaqtaghy» qyzyl qytayshyl toppen tyghyz qarym-qatynasta bolyp, azghana uaqyt ishinde Shynjang jaghdayy jóninde QKP ortalyghyna 85 telegramma joldaghan eken. Demek, dәl osy kezde Kenes  Odaghy men Qytay qyzyl partiyasynyng mýlde qúpiya, ishki ymyragha kele otyryp, «Shynjang mәselesin» birjola sheshkenin anyq angharugha bolady. Osy jyly 27 tamyzda «Ýsh aimaq» basshylarynyng Kenes  Odaghynyng úshaghyna otyryp, Irkutsk qalasynan ótip, Baykal kóli manyna barghanda órtenip, kýlge ainaluy - sonyng bir mysaly. Ári oqighadan 3-4 kýn óte sala, yaghny 2 qyrkýiek kýni, Ýrimjidegi Kenes  elshisining orynbasary shúghyl týrde Qúljagha baryp,  Dyng Lichúndy Ýrimjige attandyryp, Búrhan Shahidiymen birlikte júmys atqarugha shaqyryp, kóndiredi. Demek, búl «ýsh aimaqshylardyn» Ahmetjan, Ysqaqbek, Abbasov, Dәlelhan sekildi «kóne» basshylarynyng kózi qúrtylghannan keyingi ish pen syrttyng sәikese otyryp, Shynjang mәselesin dereu qolgha ala bastaghan alghashqy әreketi edi. (Búl turaly mәlimetterdi «Shynjannyng ýsh aimaq tónkerisi tarihy» atty kitaptyng 419-420-betterinen tabasyz). Al  úshaqtan qúlaghandardyng ólimi Shynjang mәselesi bir jaghyna shyqqansha  jasyryn ústalyp, qazannyng ishinde ghana júrtqa jariya boldy. Olardyng «sýiegi» atalghantanyghysyz mýrdeler 1950 jyldyng 15 nauryzynda ghana Qúljagha jetkizildi. Endigi jerde kenestikterding kenesin búzbaytyn, Qytay biyligine basy baylauly «qyp-qyzyl», jana «ýsh aimaqshylar» tarih sahnasyna kóterildi. Sóitip, qyrkýiekting basynda «Ýsh aimaq» jaq QKP ortalyq komiytetining jol-joryq kórsetuine negizdelip, Shynjang mәselesin sheshuding kóp týrli joldaryn qarastyryp, QKP-gha jauap hat jazdy. Atalghan hattyng 6-tarmaghynda: «...Jәnimhan, Qaduan, Ospan, Qaliybek, t.b. kóp sayasy jәne әskery qylmystylardy jazalap, mal-mýlkine deyin mýsәdralaudy» súrady. («Júngo Shynjannyng tarihy jәne qazirgi jaghdayy», Ýrimji: «Shynjang halyq baspasy», 2006 j. 313-314-better).

Osy arada qytayshyl nemese kenestik qyzyl toptaghylardyng atalghan túlghalardyng kýsh biriktirip birlikke keluinen qatty alandaghanyn da bayqaymyz.

(Jalghasy bar)

Abai.kz