Adam ózgermey qogham ózgermeydi. Jogharghy biylikting osy tәmsildi berik ústanghan jayy bar. Biraq alysargha qara tappaghanday, sol kýresting «bastyq» degen sózben kýresten bastalghany qyzyq boldy. «Bastyq» degen sózdi ózgertsek, qúldyq psihologiyadan arylady ekenbiz. Múnyng astarynda «sen qúl emessin» degen sóz jatyr. Jalpaq tilmen aitqanda osylay. Eger soghan senip, basshylargha qaratyp qarsy sóz aityp kórinizshi, ne bolar eken.
Búl әngimening qayta janghyrghan sebebi, әkim qaralar men basqa da lauazymdylar tap qazir, yaghny 3 sәuirden 3 mamyrgha deyin «A» korpusyna rezervke túru ýshin qújat tapsyryp jatyr. «Oybay, bizding әkim test tapsyrghaly jatyr eken» dep shala shabuyldap jýrgender sony aityp jýr. Olar testten ótse ornyn saqtap qalady, al mýmkindik bolyp jatsa, ózderi atqaryp jýrgen júmystan da joghary oryntaqqa úsynyluy mýmkin. Eng bastysy, búrynghyday bastyqpyn dep әkirendeu tyiylyp, olar búdan bylay menedjerler siyaqty jalandap júmys isteuge tiyis. Bastyqpyn demey, qyzmet etemin deui kerek. Sebebi, basshyny bylay qoyghanda, sheneunik degeninizding ózi ne zamannan qyzmetshi degen maghynada úghynylatyn. Sheneunik ataulynyng týgel shәniygen «bastyq» bolyp ketkeni keyinnen ghoy.

Adam ózgermey qogham ózgermeydi. Jogharghy biylikting osy tәmsildi berik ústanghan jayy bar. Biraq alysargha qara tappaghanday, sol kýresting «bastyq» degen sózben kýresten bastalghany qyzyq boldy. «Bastyq» degen sózdi ózgertsek, qúldyq psihologiyadan arylady ekenbiz. Múnyng astarynda «sen qúl emessin» degen sóz jatyr. Jalpaq tilmen aitqanda osylay. Eger soghan senip, basshylargha qaratyp qarsy sóz aityp kórinizshi, ne bolar eken.
Búl әngimening qayta janghyrghan sebebi, әkim qaralar men basqa da lauazymdylar tap qazir, yaghny 3 sәuirden 3 mamyrgha deyin «A» korpusyna rezervke túru ýshin qújat tapsyryp jatyr. «Oybay, bizding әkim test tapsyrghaly jatyr eken» dep shala shabuyldap jýrgender sony aityp jýr. Olar testten ótse ornyn saqtap qalady, al mýmkindik bolyp jatsa, ózderi atqaryp jýrgen júmystan da joghary oryntaqqa úsynyluy mýmkin. Eng bastysy, búrynghyday bastyqpyn dep әkirendeu tyiylyp, olar búdan bylay menedjerler siyaqty jalandap júmys isteuge tiyis. Bastyqpyn demey, qyzmet etemin deui kerek. Sebebi, basshyny bylay qoyghanda, sheneunik degeninizding ózi ne zamannan qyzmetshi degen maghynada úghynylatyn. Sheneunik ataulynyng týgel shәniygen «bastyq» bolyp ketkeni keyinnen ghoy.
Endigi jerde «bastyqty» «basshy» dep mәimónkeletkennen birnәrse ózgere qoysa jaqsy, iyә. Basshy jýrgen jerde, qosshy bәribir jýredi óitkeni. Tarih múndaydy talay bastan ótkergen. Aq patshany qúlatyp, ornyna proletariat diktaturasyn ornatqan, kerek deseniz. Endi adam qarasyn qoyyp, sózben alysyp ketpesek boldy. Shyndap kelgende, diyrektor degen atalym «bastyq» degen atalymnan da ýreyli estiledi qazir. «Diyrektor» degen sózge «jemqor» degen kólenke ilespeydi dep kim aitty, mysaly. Bar aiyrmashylyghy sәl týsiniksizdeu, әitpese ol da kәrli. Oghan qaraghanda ózimizding «bastyghymyz» «әkem-ay» ghoy. Biraq, bizdegi bir jaman әdet, shetten engen sózge tiyise almaymyz. Ol sóz qúddy sol alpauyt memleketterding Qazaqstandaghy arnauly ókili siyaqty. Diyrektordy «derektir» dep jazyp jýrgen jazushy Beksúltan Núrjekeúly imantarazy qayta.
Aqyr ózgertken eken, «moldany» da qoldanystan alyp tastasyn deysiz, erin shýiirip. Kenes zamanynda synay-synay, moldekenning saqalynan týk qaldyrmadyq emes pe. Biraq, jany siri búl sóz ainalystan týspey-aq qoydy. Audanda «imam» desek te, auyldagha el «moldekesinen» bәribir jazbaydy. Sol qúsaghanday, «bastyqty» ózgertemiz dep, biylik basqa tilde, halyq basqa tilde sóilep jýrmese boldy, әiteuir.
Memlekettik qyzmet isteri agenttigining logikasyna salsaq, endigi jerde sýikimsiz ataulardy anyqtau ýshin lingvistikalyq komissiya qúrugha deyin baruymyz mýmkin. Sebebi, sanadan ketpey jýrgen nauqandyq týsinik boyynsha, qanday mәsele bolsa da orta joldan toqtatugha bolmaydy. Bir bәle bir bәlening artyn týrtip shygharady týbi. «Mәselen, qanday sóz, qanday atalym?» dersiz qyzylkózdenip. Jas baladan: «Óskende kim bolasyn?» desen, «sot, prokuror, bastyq bolam» deydi. Kórdiniz be, «bastyq» degen sóz qanday qyzmettik atalymdarmen tirkesip túr? Biraq, sotty «әdilqazy» dep atayyq dep eshkim aitpaydy. Eki ortada esh kinәsi joq «bastyq» qazaqylyghyna bola mysalgha alynyp, qúrban bolyp ketip otyr.
Qazir «alypsatar, saudager» degen sózder jaghymdy sipat aldy. «Bazarda sauda jasaymyn» dep kósiletinder bar. Biraq ol qaghaz jýzinde «shaghyn kәsipkerlik» dep atalady. Dese de әlgi «saudager» men «alypsatar» tegine tartpay túrmaydy. Soghan bola búl ataulargha qatysty әldeqanday bir ýkim shygharyp jatsaq, el kýlmey me? Búl eshqanday da kekeu, múqau emes.Tek «bastyq» degen atalymdy auystyrghany jón-aq, biraq jaghymsyz renk alyp ketti dep týsinikteme berip, odan úpay jinaudyng qajeti ne?
Mysal kerek bolsa, aitayyq. Býgingi kýnderi «әkim» degen sóz jaghymdy sipat alyp túr dep, senimdi týrde aita alasyz ba?  «Ákim» degen atau, kerek deseniz, naghyz satiranyng obiektisine ainaldy. Ákki «әkim» qaharyn tókkende, anqau «bastyghynyz» dalada qalady. Soghan bola endi «әkim» degen ataudy auystyryp jatsaq, ne bolghanymyz? Odan da mazmúnyn, mәnin ózgertu ýshin kýrespeymiz be?
Eger esimizde bolsa, «bastyq» degendi «baseke» dep, qyljaqqa ainaldyrghan әu basta orystildiler bolatyn. «Vremya» gazeti ótken jyldary basty bir betin tútastay «basekeletip», әbden abyroyymyzdy shashqan. Odan song teledidardan qyltyndap týspeytin «Nasha kazashanyz» da «basekendi» mysqylgha ainaldyryp bitti. Ayyrqalpaq pen alashapan sóitip әbden mazaqqa úshyrady. Aytysty mazaq qylyp, auzyn qisaytyp jýrgen orystildiler qanshama? Bәlkim, Baymenovke sonday sózder ótip ketken shyghar. Dombyram mazaq boldy dep dombyradan, shapan mazaq boldy dep shapannan bezemiz be endi?
Ras, biylikting qúqyq qorghau salalarynan bastap, әkim qaralargha deyin synaqtan ótkizip jatqanyna qarap, «eshten kesh jaqsy» deymiz ghoy. Jogharyda aitqanymyzday, songhy kezderi audan әkimderi «synaqtan óte almay qalamyz ba?» dep, sasyp-pysyp jýr. Dobalday әkimning dirildep-qaltyrap test tapsyryp jatqany birtýrli kórinedi. Biraq, biylikting jogharghy, tómengi zvenosyn tazartudyng basqa joly qalmay túr. Arada senimsizdik ornasa da, búl halyq qoldaytyn is negizi. Tek synaqtan óte almay qalghan audan әkimin ol oryngha kim taghayyndady eken, mәsele sonda. «Sudyng da súrauy bar» demekshi, olardyng da jauapkershilikti qosa arqalaghany jón shyghar.
Al negizgi aitayyn degenimiz mynau: Jaqynda Resey Dumasynda Zuganov Medvedevting aldynda: «Auylsharuashylyghy mәselesine keletin bolsaq, ministrding 7 orynbasary bar. Olardyng bireui de ýlken sharuashylyq salasynda júmys istep kórmegen. 14 departamenti bar, onyng ekeuinde ghana kәsiby maman otyr. Múnday adamdar qanday problemalardy sheshpekshi», - dep saldy. Sondaghy orynbasarlarynyng ekeui zanger, ekeui ekonomist, bireui marketingti oqyghan, bireui injener-mehaniyk, bireui ekonomist-zanger, bireui injener-irist eken. Sol aitqanday, «A» tobyna rezervke túru ýshin test tapsyratyn adam: «Eger biliktilik talaptaryna say bolsa zannamany bilu dengeyin, logikalyq oy dengeyin anyqtaudan, basqaru qúzyryn aiqyndaudan, sonday-aq, memlekettik til bilu dengeyi boyynsha testileuden ótedi». Osynyng ishinde memlekettik tildi biluding jayy janymyzgha mayday jaqqanmen, qalghany búldyrlau, keybiri týsiniksizdeu, júmbaqtau kórindi. Sýrindiremin dese, kez kelgen jerden sýrindirip jiberui ghajap emes. Sebebi, qazir estuimizshe, bizdegi biylikte de óndiristin, sharuashylyqtyng adamdary azdau desedi. Kerisinshe, audan dengeyindegi әkimderding basym kópshiligi óndiris pen sharuashylyqtan shar bolattay shyndalyp shyqqandar bolsa kerek. Solar móndi-móndi bolyp, júmsaq kreslodan basqa eshtene kórmegenderding aldynda jattaghan jauaptaryn úmytyp qalyp, púshayman bolyp otyrmasa eken degimiz keledi. Zamanynda artta qalghan talay sharuashylyqty kóterip, biraq ózi zannan qatelesip isti bolyp ketken Núrmolda Aldabergenovter osyndayda eriksiz eske týsedi de túrady.
IYә, neghylsa da nauqan bastalyp ketti, endi shynynda da toqtau joq. Búl qaraket basyna týsken qiynshylyqtyng bәrin bastyqtardan kóretin halyqqa da únap otyr. Alayda ótken jylghy qúqyq qorghau salasyndaghy attestasiyanyng kezinde qosaq arasynda ketkender de bar kórinedi. Mәselen, Almaty qalasyndaghy MAY basqarmasynyng múnyng aldyndaghy bastyghy isker adam bolatyn desedi biletin júrt. Iship-jep qoymasa, qyzmet barysynda sondaylyq dәrejege jetken adamnyng bir-aq kýnde «әi, kәpir» atanuy aqylgha bir syiyp, bir syimaytyny ras endi. Endeshe neshe jyldan beri audan basqaryp jýrip, bir-aq kýnde abyroydan júrday bolmayyq dep әbigerge týsuding jayy aitpasa da týsinikti. Aty ózgergenmen, mәni ózgermeytin nәrsege bola shala shabylyp qalmayyq, әiteuir. Mal tóldep, kóktemgi egis nauqany bastalyp, jyldaghyday janar-jagharmay qymbattap jatqan kezde test tapsyrugha attanatyn әkim qaralargha sәttilik tileymiz, qysqasy!
Baljan MÚRATQYZY

"Halyq sózi" gazeti