ادام وزگەرمەي قوعام وزگەرمەيدى. جوعارعى بيلىكتىڭ وسى ءتامسىلدى بەرىك ۇستانعان جايى بار. بىراق الىسارعا قارا تاپپاعانداي، سول كۇرەستىڭ «باستىق» دەگەن سوزبەن كۇرەستەن باستالعانى قىزىق بولدى. «باستىق» دەگەن ءسوزدى وزگەرتسەك، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلادى ەكەنبىز. مۇنىڭ استارىندا «سەن قۇل ەمەسسىڭ» دەگەن ءسوز جاتىر. جالپاق تىلمەن ايتقاندا وسىلاي. ەگەر سوعان سەنىپ، باسشىلارعا قاراتىپ قارسى ءسوز ايتىپ كورىڭىزشى، نە بولار ەكەن.
بۇل اڭگىمەنىڭ قايتا جاڭعىرعان سەبەبى، اكىم قارالار مەن باسقا دا لاۋازىمدىلار تاپ قازىر، ياعني 3 ساۋىردەن 3 مامىرعا دەيىن «ا» كورپۋسىنا رەزەرۆكە تۇرۋ ءۇشىن قۇجات تاپسىرىپ جاتىر. «ويباي، ءبىزدىڭ اكىم تەست تاپسىرعالى جاتىر ەكەن» دەپ شالا شابۋىلداپ جۇرگەندەر سونى ايتىپ ءجۇر. ولار تەستتەن وتسە ورنىن ساقتاپ قالادى، ال مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، وزدەرى اتقارىپ جۇرگەن جۇمىستان دا جوعارى ورىنتاققا ۇسىنىلۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى، بۇرىنعىداي باستىقپىن دەپ اكىرەڭدەۋ تىيىلىپ، ولار بۇدان بىلاي مەنەدجەرلەر سياقتى جالاڭداپ جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. باستىقپىن دەمەي، قىزمەت ەتەمىن دەۋى كەرەك. سەبەبى، باسشىنى بىلاي قويعاندا، شەنەۋنىك دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى نە زاماننان قىزمەتشى دەگەن ماعىنادا ۇعىنىلاتىن. شەنەۋنىك اتاۋلىنىڭ تۇگەل شانيگەن «باستىق» بولىپ كەتكەنى كەيىننەن عوي.

ادام وزگەرمەي قوعام وزگەرمەيدى. جوعارعى بيلىكتىڭ وسى ءتامسىلدى بەرىك ۇستانعان جايى بار. بىراق الىسارعا قارا تاپپاعانداي، سول كۇرەستىڭ «باستىق» دەگەن سوزبەن كۇرەستەن باستالعانى قىزىق بولدى. «باستىق» دەگەن ءسوزدى وزگەرتسەك، قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلادى ەكەنبىز. مۇنىڭ استارىندا «سەن قۇل ەمەسسىڭ» دەگەن ءسوز جاتىر. جالپاق تىلمەن ايتقاندا وسىلاي. ەگەر سوعان سەنىپ، باسشىلارعا قاراتىپ قارسى ءسوز ايتىپ كورىڭىزشى، نە بولار ەكەن.
بۇل اڭگىمەنىڭ قايتا جاڭعىرعان سەبەبى، اكىم قارالار مەن باسقا دا لاۋازىمدىلار تاپ قازىر، ياعني 3 ساۋىردەن 3 مامىرعا دەيىن «ا» كورپۋسىنا رەزەرۆكە تۇرۋ ءۇشىن قۇجات تاپسىرىپ جاتىر. «ويباي، ءبىزدىڭ اكىم تەست تاپسىرعالى جاتىر ەكەن» دەپ شالا شابۋىلداپ جۇرگەندەر سونى ايتىپ ءجۇر. ولار تەستتەن وتسە ورنىن ساقتاپ قالادى، ال مۇمكىندىك بولىپ جاتسا، وزدەرى اتقارىپ جۇرگەن جۇمىستان دا جوعارى ورىنتاققا ۇسىنىلۋى مۇمكىن. ەڭ باستىسى، بۇرىنعىداي باستىقپىن دەپ اكىرەڭدەۋ تىيىلىپ، ولار بۇدان بىلاي مەنەدجەرلەر سياقتى جالاڭداپ جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. باستىقپىن دەمەي، قىزمەت ەتەمىن دەۋى كەرەك. سەبەبى، باسشىنى بىلاي قويعاندا، شەنەۋنىك دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى نە زاماننان قىزمەتشى دەگەن ماعىنادا ۇعىنىلاتىن. شەنەۋنىك اتاۋلىنىڭ تۇگەل شانيگەن «باستىق» بولىپ كەتكەنى كەيىننەن عوي.
ەندىگى جەردە «باستىقتى» «باسشى» دەپ مايموڭكەلەتكەننەن بىرنارسە وزگەرە قويسا جاقسى، ءيا. باسشى جۇرگەن جەردە، قوسشى ءبارىبىر جۇرەدى ويتكەنى. تاريح مۇندايدى تالاي باستان وتكەرگەن. اق پاتشانى قۇلاتىپ، ورنىنا پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن ورناتقان، كەرەك دەسەڭىز. ەندى ادام قاراسىن قويىپ، سوزبەن الىسىپ كەتپەسەك بولدى. شىنداپ كەلگەندە، ديرەكتور دەگەن اتالىم «باستىق» دەگەن اتالىمنان دا ۇرەيلى ەستىلەدى قازىر. «ديرەكتور» دەگەن سوزگە «جەمقور» دەگەن كولەڭكە ىلەسپەيدى دەپ كىم ايتتى، مىسالى. بار ايىرماشىلىعى ءسال تۇسىنىكسىزدەۋ، ايتپەسە ول دا كارلى. وعان قاراعاندا ءوزىمىزدىڭ «باستىعىمىز» «اكەم-اي» عوي. بىراق، بىزدەگى ءبىر جامان ادەت، شەتتەن ەنگەن سوزگە تيىسە المايمىز. ول ءسوز قۇددى سول الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ قازاقستانداعى ارناۋلى وكىلى سياقتى. ديرەكتوردى «دەرەكتىر» دەپ جازىپ جۇرگەن جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى يمانتارازى قايتا.
اقىر وزگەرتكەن ەكەن، «مولدانى» دا قولدانىستان الىپ تاستاسىن دەيسىز، ەرىن ءشۇيىرىپ. كەڭەس زامانىندا سىناي-سىناي، مولدەكەڭنىڭ ساقالىنان تۇك قالدىرمادىق ەمەس پە. بىراق، جانى ءسىرى بۇل ءسوز اينالىستان تۇسپەي-اق قويدى. اۋداندا «يمام» دەسەك تە، اۋىلداعا ەل «مولدەكەسىنەن» ءبارىبىر جازبايدى. سول قۇساعانداي، «باستىقتى» وزگەرتەمىز دەپ، بيلىك باسقا تىلدە، حالىق باسقا تىلدە سويلەپ جۇرمەسە بولدى، ايتەۋىر.
مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ لوگيكاسىنا سالساق، ەندىگى جەردە سۇيكىمسىز اتاۋلاردى انىقتاۋ ءۇشىن لينگۆيستيكالىق كوميسسيا قۇرۋعا دەيىن بارۋىمىز مۇمكىن. سەبەبى، سانادان كەتپەي جۇرگەن ناۋقاندىق تۇسىنىك بويىنشا، قانداي ماسەلە بولسا دا ورتا جولدان توقتاتۋعا بولمايدى. ءبىر بالە ءبىر بالەنىڭ ارتىن ءتۇرتىپ شىعارادى ءتۇبى. «ماسەلەن، قانداي ءسوز، قانداي اتالىم؟» دەرسىز قىزىلكوزدەنىپ. جاس بالادان: «وسكەندە كىم بولاسىڭ؟» دەسەڭ، «سوت، پروكۋرور، باستىق بولام» دەيدى. كوردىڭىز بە، «باستىق» دەگەن ءسوز قانداي قىزمەتتىك اتالىمدارمەن تىركەسىپ تۇر؟ بىراق، سوتتى «ادىلقازى» دەپ اتايىق دەپ ەشكىم ايتپايدى. ەكى ورتادا ەش كىناسى جوق «باستىق» قازاقىلىعىنا بولا مىسالعا الىنىپ، قۇربان بولىپ كەتىپ وتىر.
قازىر «الىپساتار، ساۋداگەر» دەگەن سوزدەر جاعىمدى سيپات الدى. «بازاردا ساۋدا جاسايمىن» دەپ كوسىلەتىندەر بار. بىراق ول قاعاز جۇزىندە «شاعىن كاسىپكەرلىك» دەپ اتالادى. دەسە دە الگى «ساۋداگەر» مەن «الىپساتار» تەگىنە تارتپاي تۇرمايدى. سوعان بولا بۇل اتاۋلارعا قاتىستى الدەقانداي ءبىر ۇكىم شىعارىپ جاتساق، ەل كۇلمەي مە؟ بۇل ەشقانداي دا كەكەۋ، مۇقاۋ ەمەس.تەك «باستىق» دەگەن اتالىمدى اۋىستىرعانى ءجون-اق، بىراق جاعىمسىز رەڭك الىپ كەتتى دەپ تۇسىنىكتەمە بەرىپ، ودان ۇپاي جيناۋدىڭ قاجەتى نە؟
مىسال كەرەك بولسا، ايتايىق. بۇگىنگى كۇندەرى «اكىم» دەگەن ءسوز جاعىمدى سيپات الىپ تۇر دەپ، سەنىمدى تۇردە ايتا الاسىز با؟  «اكىم» دەگەن اتاۋ، كەرەك دەسەڭىز، ناعىز ساتيرانىڭ وبەكتىسىنە اينالدى. اككى «اكىم» قاھارىن توككەندە، اڭقاۋ «باستىعىڭىز» دالادا قالادى. سوعان بولا ەندى «اكىم» دەگەن اتاۋدى اۋىستىرىپ جاتساق، نە بولعانىمىز؟ ودان دا مازمۇنىن، ءمانىن وزگەرتۋ ءۇشىن كۇرەسپەيمىز بە؟
ەگەر ەسىمىزدە بولسا، «باستىق» دەگەندى «باسەكە» دەپ، قىلجاققا اينالدىرعان ءاۋ باستا ورىستىلدىلەر بولاتىن. «ۆرەميا» گازەتى وتكەن جىلدارى باستى ءبىر بەتىن تۇتاستاي «باسەكەلەتىپ»، ابدەن ابىرويىمىزدى شاشقان. ودان سوڭ تەلەديداردان قىلتىڭداپ تۇسپەيتىن «ناشا كازاشاڭىز» دا «باسەكەڭدى» مىسقىلعا اينالدىرىپ ءبىتتى. ايىرقالپاق پەن الاشاپان ءسويتىپ ابدەن مازاققا ۇشىرادى. ايتىستى مازاق قىلىپ، اۋزىن قيسايتىپ جۇرگەن ورىستىلدىلەر قانشاما؟ بالكىم، بايمەنوۆكە سونداي سوزدەر ءوتىپ كەتكەن شىعار. دومبىرام مازاق بولدى دەپ دومبىرادان، شاپان مازاق بولدى دەپ شاپاننان بەزەمىز بە ەندى؟
راس، بيلىكتىڭ قۇقىق قورعاۋ سالالارىنان باستاپ، اكىم قارالارعا دەيىن سىناقتان وتكىزىپ جاتقانىنا قاراپ، «ەشتەن كەش جاقسى» دەيمىز عوي. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سوڭعى كەزدەرى اۋدان اكىمدەرى «سىناقتان وتە الماي قالامىز با؟» دەپ، ساسىپ-پىسىپ ءجۇر. دوبالداي اكىمنىڭ دىرىلدەپ-قالتىراپ تەست تاپسىرىپ جاتقانى ءبىرتۇرلى كورىنەدى. بىراق، بيلىكتىڭ جوعارعى، تومەنگى زۆەنوسىن تازارتۋدىڭ باسقا جولى قالماي تۇر. ارادا سەنىمسىزدىك ورناسا دا، بۇل حالىق قولدايتىن ءىس نەگىزى. تەك سىناقتان وتە الماي قالعان اۋدان اكىمىن ول ورىنعا كىم تاعايىندادى ەكەن، ماسەلە سوندا. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەمەكشى، ولاردىڭ دا جاۋاپكەرشىلىكتى قوسا ارقالاعانى ءجون شىعار.
ال نەگىزگى ايتايىن دەگەنىمىز مىناۋ: جاقىندا رەسەي دۋماسىندا زيۋگانوۆ مەدۆەدەۆتىڭ الدىندا: «اۋىلشارۋاشىلىعى ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، ءمينيستردىڭ 7 ورىنباسارى بار. ولاردىڭ بىرەۋى دە ۇلكەن شارۋاشىلىق سالاسىندا جۇمىس ىستەپ كورمەگەن. 14 دەپارتامەنتى بار، ونىڭ ەكەۋىندە عانا كاسىبي مامان وتىر. مۇنداي ادامدار قانداي پروبلەمالاردى شەشپەكشى»، - دەپ سالدى. سونداعى ورىنباسارلارىنىڭ ەكەۋى زاڭگەر، ەكەۋى ەكونوميست، بىرەۋى ماركەتينگتى وقىعان، بىرەۋى ينجەنەر-مەحانيك، بىرەۋى ەكونوميست-زاڭگەر، بىرەۋى ينجەنەر-يۋريست ەكەن. سول ايتقانداي، «ا» توبىنا رەزەرۆكە تۇرۋ ءۇشىن تەست تاپسىراتىن ادام: «ەگەر بىلىكتىلىك تالاپتارىنا ساي بولسا زاڭنامانى ءبىلۋ دەڭگەيىن، لوگيكالىق وي دەڭگەيىن انىقتاۋدان، باسقارۋ قۇزىرىن ايقىنداۋدان، سونداي-اق، مەملەكەتتىك ءتىل ءبىلۋ دەڭگەيى بويىنشا تەستىلەۋدەن وتەدى». وسىنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدىڭ جايى جانىمىزعا مايداي جاققانمەن، قالعانى بۇلدىرلاۋ، كەيبىرى تۇسىنىكسىزدەۋ، جۇمباقتاۋ كورىندى. سۇرىندىرەمىن دەسە، كەز كەلگەن جەردەن ءسۇرىندىرىپ جىبەرۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى، قازىر ەستۋىمىزشە، بىزدەگى بيلىكتە دە ءوندىرىستىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ ادامدارى ازداۋ دەسەدى. كەرىسىنشە، اۋدان دەڭگەيىندەگى اكىمدەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءوندىرىس پەن شارۋاشىلىقتان شار بولاتتاي شىڭدالىپ شىققاندار بولسا كەرەك. سولار ءموندى-ءموندى بولىپ، جۇمساق كرەسلودان باسقا ەشتەڭە كورمەگەندەردىڭ الدىندا جاتتاعان جاۋاپتارىن ۇمىتىپ قالىپ، پۇشايمان بولىپ وتىرماسا ەكەن دەگىمىز كەلەدى. زامانىندا ارتتا قالعان تالاي شارۋاشىلىقتى كوتەرىپ، بىراق ءوزى زاڭنان قاتەلەسىپ ءىستى بولىپ كەتكەن نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتەر وسىندايدا ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى دە تۇرادى.
ءيا، نەعىلسا دا ناۋقان باستالىپ كەتتى، ەندى شىنىندا دا توقتاۋ جوق. بۇل قاراكەت باسىنا تۇسكەن قيىنشىلىقتىڭ ءبارىن باستىقتاردان كورەتىن حالىققا دا ۇناپ وتىر. الايدا وتكەن جىلعى قۇقىق قورعاۋ سالاسىنداعى اتتەستاتسيانىڭ كەزىندە قوساق اراسىندا كەتكەندەر دە بار كورىنەدى. ماسەلەن، الماتى قالاسىنداعى ماي باسقارماسىنىڭ مۇنىڭ الدىنداعى باستىعى ىسكەر ادام بولاتىن دەسەدى بىلەتىن جۇرت. ءىشىپ-جەپ قويماسا، قىزمەت بارىسىندا سوندايلىق دارەجەگە جەتكەن ادامنىڭ ءبىر-اق كۇندە «ءاي، كاپىر» اتانۋى اقىلعا ءبىر سىيىپ، ءبىر سىيمايتىنى راس ەندى. ەندەشە نەشە جىلدان بەرى اۋدان باسقارىپ ءجۇرىپ، ءبىر-اق كۇندە ابىرويدان جۇرداي بولمايىق دەپ ابىگەرگە ءتۇسۋدىڭ جايى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اتى وزگەرگەنمەن، ءمانى وزگەرمەيتىن نارسەگە بولا شالا شابىلىپ قالمايىق، ايتەۋىر. مال تولدەپ، كوكتەمگى ەگىس ناۋقانى باستالىپ، جىلداعىداي جانار-جاعارماي قىمباتتاپ جاتقان كەزدە تەست تاپسىرۋعا اتتاناتىن اكىم قارالارعا ساتتىلىك تىلەيمىز، قىسقاسى!
بالجان مۇراتقىزى

"حالىق ءسوزى" گازەتى