Qazaqstan memleketining tәuelsizdikke qol jetkizgen alghashqy kýninen bastap ústanghan dana sayasaty – Qazaq degen últty býtindeu. Qily zamanda әlem elderine taryday shashylyp ketken qandastarymyzdy atajúrtyna shaqyryp, últtyq birligimizdi nyghaytudy elding ekonomikalyq damuynan da joghary qoyghany belgili. Osy mýddeden tuyndaghan shetelderdegi qazaq diasporasynda ómir sýrip jatqan qandastarymyzdy atajúrty Qazaqstangha shaqyrghan eks Preziydetting «Aghayyngha aq tilek» hatynan bastau alghan otyz jyl ishinde bar qazaqty bir qazaqtyq iydeyagha toptastyrugha qara shanyraq – Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy ólsheusiz ýles qosqanyn jaqsy bilemiz.

Alys-jaqyn shetelderdegi aghayyndardyng alghashqy legi tarihy Otanyna oralyp, atamekenning topyraghyn qúshaqtap jylap, saghynyshtaryn basqany әli esimizde. Búl iydeyany halyq qoldady, elding ziyaly qauymy iygilikti ister úiymdastyra bildi. Búl jerde Nazarbaevtan bólek memleket qayratkeri Ózbekәli Jәnibekov, Enbek ministiri Sayat Beysenov, sol kezdegi lauazym iyeleri jazushy Qaldarbek Naymanbaev, Myrzatay Joldasbekov, Álibek Asqarov, Sauytbek Abdrahmanov, bәri tikesinen tik túryp edi. Túnghysh ret kóshi-qon mәselesesin Sayat Beysenov, Pamir Kamaliyev, býgingi Marat Toqsanbaev bastaghan 6 adamnyng qúramynda bastady, solardyng kýshi sol kezde osy ýlken qyruar sharuagha qalay jetip túrghanyna men óz basym tang qalam. Osynday últtyq ruhty azamattarymyzdyng enbegi erekshe boldy. Nәtiyjesinde 1992 jyly shettegi qazaqtar Otanyna oraldy, olardyng sany býginderi ósimimen 3 millionnyng ýstinde. Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy qúrylyp, býginge deyin Dýniyejýzi qazaqtarynyng bes mәrte Qúryltayyn ótkizdi. Ár qúryltaydan aiqyndaghan maqsattar nәtiyjeli týrde jýzege asty. Basty nәtiyje osy jyldar auqymynda shetelderden 1,5 million qandasymyz tarihy Otanyna oralyp, Qazaqstannyng ekonomikasyn nyghaytugha, mәdeniy-ruhany qazynamyzdy baytugha ólsheusiz ýles qosty. Álemdegi bar qazaqtyng bir qazaq bolyp toptasuynyng negizin qalady.

Álemde tek qana bayyrghy últtan qúralghan bir de bir memleketting joq ekenin, óz últynan jyraq qalyp, ózgening qol astynda óktemdik kórip jýrgen últ býgingi zamannyng jalpylama bet-beynesi ekeni ómir shyndyghy. Múnday ýrdisti búzyp, ózgening bodanyndaghy qandastarynyng taghdyryna erekshe nazar bólip otyrghan memleketter әlemde Germaniya, Izraili siyaqty sanauly ghana. Bizding solardyng qatarynda boluymyz últtyq maqtanyshymyz. Tipti sol sanuly memlektting qay-qaysysy iske asyrmaghan auqymdy sharany bizding elimiz iske asyrdy. Bayyrghy Otanyma oralamyn degen әr qazaqtyng otbasyn úshaqpen tasyp, ýi-jayy, mýkәmalyn avtokólikpen, poyyzben kóshirip әkelgen bir de-bir el joq. Aytalyq, 1991 jyldan bastap Ózbekstan, Týrkimenstan, Qyrghyzstannan atajúrtqa qaytqan qazaqtardyng jýgin tiyegen kólikter legi tolastamady: Tәjikstan qazaqtary, Irandaghy qazaqtar bir jarym myng adam poyyzben Týrkimenstan-Iran shekarysy arqyly Ontýstik Qazaqstan oblysyna jetkizildi. Tipti, poyyzgha syimaghan irandyq aghayyndar Kaspiy tenizi (Aqtau) arqyly arnayy kememen kelui Saud Arabiyasy, Aughanstan jәne Týrkiya qazaqtaryna arnayy úshaqtar jiberilui, Mongholiyanyng Bayan-ólgiy aimaghynan Óskemenge oralmandar otyrghan úshaqtyng kýnine on tórt mәrtege deyin qatynauy – últymyzdyng mereyin ýstem etip, әlem halyqtaryna ýlgi bolghan edi.

Mine, osynday iygi isterding nәtiyjesinde shetel qazaqtary Qazaqstangha aghylyp kelip, jyl sayynghy kóshi-qon kvotasynyng sany 20 myng otbasyna, yaghni, 100 myng adamgha deyin jetti. 2012 jyldardyng ortasyna deyin kósh legi jylyna 40-50 myng adamnyng tónireginde boldy.

Búl jerde erekshe eskeretin nәrse bizding memleketimiz qoghamdyq sayasat túrghysynda etnikalyq, әsire últshyldyqqa barghan joq. Qazaqstanda ómir sýrip jatqan jýzdegen últtyng qúqyn teng qorghap, tilin, mәdeniyetin damyta otyryp, Qazaqstandyq mýddege toptastyra bildi. Múnyng aiqyn aighaghy orys tilining ortaq qatynas tili retinde qoldanyluy. Qazaqstandaghy últtar men úlystardyng tilin, mәdeniyetin damytugha nazar audaryp, «Qazaqstan halyqtary assambleyasy» atty qoghamdyq institut qúrdy, basqa da san ondaghan sharalar jýzege asty. Biraq Tәuelsiz Qazaqstan atty últtyq memleket qúru ýshin DQQ-ynyng shoqtyghy memlekettik emes basqa úiymdardan joghary túruy tiyis edi. Árbir isting sәtti jýzege asuy memlekttik qoldaugha, eng bastysy qarjygha kelip tireletinin de jaqsy bilemiz. DQQ memlekttik emes úiymdardyng bastysy, biregeyi bolsa da zang boyynsha qarjy mәselesin óz kýshterimen sheshu qajettigin de týsinemiz. Dәl osy túrghyda memleketke qol jaymay, ózin-ózi qarjylandyru ýshin memlekettik qor qúru iydeyasyn DQQ-nyng birneshe qúryltayyna qatysushylar ýnemi kóteru nәtjesinde búl mәsele besinshi qúryltayda sheshilip, «Otandastar qory» atty úiym ómirge keldi. Sóitip, Qúryltaygha qatysushylar men qauymdastyq qyzmetkerleri, bórikterin aspangha atyp, әlem qazaqtaryna maqtanyshpen jariyalap, qauymdastyqtyng bolashaghyna ýlken ýmit artqan edi. DQQ-nyng is qyzymetin túraqty jýrgizu ýshin qor qúryp bergen Preziydentke, Memleketke Álem qazaqtary rahmetin aityp, rizashyldyghyn bildirdi.

Alayda Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng is qyzymetin jýrgizuge arnalyp qúrylghan ózderining qorlary ózderine búiyrmay, derbes mekeme retinde qarjynyng júmsaluy býginderi basqa sipatqa ie bolyp otyr. Tipti «Otandastar qory» Qauymdastyqtyng ózine týrli bógetter jasap, qúryltaydan saylanghan basshysyn óz bilermendikterimen auystyrugha әrekettengen. Osynday kelensizdikten Qauymdastyqtyng byltyr ótui tiyis Qúryltayyn da ótkize almaghan. Qazir Qauymdastyqtyng jaghdayy auyr, ózderi «Amanat» Partiyasynyng ishinde jalghyz bólmede tirlik etedi, әlem qazaqtarynyng aldynda, jәne Preziydentimizding aldynda ne aitarymyzdy bilmey otyrmyz deydi. DQQ-nyng is qyzymetin jýrgizuge arnalghan qarjyny «Otandastar qory» degen úiym joqtan ózgege júmsap, memleket ózi atqaryp jatqan kitap jәrmenkesi, óner bayqauy siyaqty is sharalardy ózderi ótkizgendey, nemese ótkizetindey bop jarnamalap jýr. Álem qazaqtary, olardyng taghdyry, kóshi-qony jayly týisigi joq, bileri az osy bir úiym tauday bolyp qúrylghan DQQ-ghyn aqyry tomarday etti. Qandastar júmysyna kedergi keltirip, ýy ishinen ýy tikti.

Búl kelensizdikti úghyp týsingen jekelegen ziyaly adamdar ghana emes, «Últtyq mýdde» qoghamdyq birlestigi, «Ákeler» ortalyghy, «Tarihy Ata-Júrt» qoghamdyq birlestigi, «Analar kenesi» siyaqty qoghamdyq úiymdar DQQ-na janashyrlyq tanytyp, juyqta bas qosyp, osy mәseleni talqylap, jaghdaydy Preziydentimizge shúghyl jetkizudi dúrys dep sheshti.

Qazir DQQ-ghy memlekttik emes úiymdar ishinde eng manyzdy roli atqarmaq týgil, birinshi basshysy joq, basqarusyz, eleusiz úiymgha ainaldy. Al Qúryltay sheshimimen qúrylghan Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng is qyzmetin jýrgizuge arnalghan qorgha eng aldymen Aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligi kiristi, aqyry bir azghana sybaylastar óz ara qol jinap, búl qordy Syrtqy Ister ministrligine ótkizip ýlgerdi. Sonymen qoryn qúryp, endi ghana is-qyzymet jýrgizu mýmkindike ie bolghan Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy dalada qaldy. Janyashymastar «Búl qor memleket qarjysymen qúrylghan, sondyqtan ony kimning qarauyna berudi qúziretti organdar ghana naqtylap, sheshim qabylday alady, al DQQ-ghy memlekettik úiymgha jatpaydy» dep uәj aityp, auyz jabatyn kórinedi. Eger shyndyghymen solay bolsa, «zandyq mәrtebesi DQQ-ghymen birdey «Amanat» Partiyasyna, Qazaqstan Halyqtar Assambleyasyna, taghy sol siyaqty ýkimettik emes úiymdargha nege memeleket aqshasyn ýiip-tógip berip otyr?» degen súraq tuyndaydy. Osynyng saldarynan Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy atty bedeldi úiym búl kýnderi ózining missiyasyn tolyq atqara almaytyn qalge jetti desek, artyq aitqandyq emes. Qauymdastyqtyng keshegi Astanagha kóshkenge deyingi Almatydaghy bedeli, materialdyq qarjylyq qauqary, otyrghan orny, әlem qazaqtary aldynda halyqaralyq bedeli qanday edi?.. Al býgingi ózgege kiriptar bolyp, qauqarsyz jaghdayy әr qazaqtyng ayaushylyghyn tughyzady. Búl rette DQQ-nyng qazirgi birinshi orynbasary Zauytbek Túrysbekov myrzanyng qandastarymyzdyng kóptep kóship keluine jaghday tughyzu ýshin birneshe útymdy joba әzirlep, iygilikti iske úmtylyp jaqanyn joqqa shygharmaymyz. Biraq qay qoghamda bolmasyn isting ilgeri boluy qarjygha tikeley baylanysty ekenin bilemiz. Qarjysyz úiymnyng qolynan ne kelmek? Álde búl úiym óz missiyasyn tolyq oryndap, qoghamgha qajetsiz bolyp qaldy ma?

DQQ-ghy býgingi tanda últtyq birlikti qamtamasyz etu atty óz missiyasyn tolyghymen ayaqtap, qoghamgha qajetsiz bolyp qalghan úiym emestigi aitpasa da týsinikti. Bizding elimiz osynday qiyn qystau kezende tәuelsiz memleketimizdi saqtap qalu ýshin eng әueli últtyq birligimizdi nyghaytu, bar qazaq bir qazaq bolyp toptasu kerek ekendigi belgili.

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini: «Otandastar qory» Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng mýddesi ýshin, últtyq birligimizdi nyghaytugha osy úimnyng belsendi ýles qosuyna arnalyp qúrylghan qor ekenin eskere otyryp, qordyng jarghysyn, qúryltayshylaryn qayta qarau manyzdy jәne qauymdastyq ýshin qúrylghan qordy bastapqy maqsatqa say óz mindetin atqartu әdilettilik bolar edi. Qauymdastyqtyng abyroyy bizding eks Preziydentimiz Nazarbaevtyng túsyndaghy bedeline ie boluy kerek. Qazaq elining taghdyryn sheshetin osy úiymnyng tizginin alda Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaev óz qolyna aluyn әlem qazaqtary armandap, asygha kýtip otyr.

Órken Nәsipbekúly

Abai.kz