قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن العاشقى كۇنىنەن باستاپ ۇستانعان دانا ساياساتى – قازاق دەگەن ۇلتتى بۇتىندەۋ. قيلى زاماندا الەم ەلدەرىنە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قانداستارىمىزدى اتاجۇرتىنا شاقىرىپ، ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى نىعايتۋدى ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنان دا جوعارى قويعانى بەلگىلى. وسى مۇددەدەن تۋىنداعان شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدى اتاجۇرتى قازاقستانعا شاقىرعان ەكس پرەزيدەتتىڭ «اعايىنعا اق تىلەك» حاتىنان باستاۋ العان وتىز جىل ىشىندە بار قازاقتى ءبىر قازاقتىق يدەياعا توپتاستىرۋعا قارا شاڭىراق – دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى ولشەۋسىز ۇلەس قوسقانىن جاقسى بىلەمىز.

الىس-جاقىن شەتەلدەردەگى اعايىنداردىڭ العاشقى لەگى تاريحي وتانىنا ورالىپ، اتامەكەننىڭ توپىراعىن قۇشاقتاپ جىلاپ، ساعىنىشتارىن باسقانى ءالى ەسىمىزدە. بۇل يدەيانى حالىق قولدادى، ەلدىڭ زيالى قاۋىمى يگىلىكتى ىستەر ۇيىمداستىرا ءبىلدى. بۇل جەردە نازارباەۆتان بولەك مەملەكەت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆ، ەڭبەك ءمينيستىرى سايات بەيسەنوۆ، سول كەزدەگى لاۋازىم يەلەرى جازۋشى قالداربەك نايمانباەۆ، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، الىبەك اسقاروۆ، ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، ءبارى تىكەسىنەن تىك تۇرىپ ەدى. تۇنعىش رەت كوشى-قون ماسەلەسەسىن سايات بەيسەنوۆ، پامير كاماليەۆ، بۇگىنگى مارات توقسانباەۆ باستاعان 6 ادامنىڭ قۇرامىندا باستادى، سولاردىڭ كۇشى سول كەزدە وسى ۇلكەن قىرۋار شارۋاعا قالاي جەتىپ تۇرعانىنا مەن ءوز باسىم تاڭ قالام. وسىنداي ۇلتتىق رۋحتى ازاماتتارىمىزدىڭ ەڭبەگى ەرەكشە بولدى. ناتيجەسىندە 1992 جىلى شەتتەگى قازاقتار وتانىنا ورالدى، ولاردىڭ سانى بۇگىندەرى وسىمىمەن 3 ميلليوننىڭ ۇستىندە. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلىپ، بۇگىنگە دەيىن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ بەس مارتە قۇرىلتايىن وتكىزدى. ءار قۇرىلتايدان ايقىنداعان ماقساتتار ناتيجەلى تۇردە جۇزەگە استى. باستى ناتيجە وسى جىلدار اۋقىمىندا شەتەلدەردەن 1,5 ميلليون قانداسىمىز تاريحي وتانىنا ورالىپ، قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا، مادەني-رۋحاني قازىنامىزدى بايتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. الەمدەگى بار قازاقتىڭ ءبىر قازاق بولىپ توپتاسۋىنىڭ نەگىزىن قالادى.

الەمدە تەك قانا بايىرعى ۇلتتان قۇرالعان ءبىر دە ءبىر مەملەكەتتىڭ جوق ەكەنىن، ءوز ۇلتىنان جىراق قالىپ، وزگەنىڭ قول استىندا وكتەمدىك كورىپ جۇرگەن ۇلت بۇگىنگى زاماننىڭ جالپىلاما بەت-بەينەسى ەكەنى ءومىر شىندىعى. مۇنداي ءۇردىستى بۇزىپ، وزگەنىڭ بودانىنداعى قانداستارىنىڭ تاعدىرىنا ەرەكشە نازار ءبولىپ وتىرعان مەملەكەتتەر الەمدە گەرمانيا، يزرايل سياقتى ساناۋلى عانا. ءبىزدىڭ سولاردىڭ قاتارىندا بولۋىمىز ۇلتتىق ماقتانىشىمىز. ءتىپتى سول سانۋلى مەملەكتتىڭ قاي-قايسىسى ىسكە اسىرماعان اۋقىمدى شارانى ءبىزدىڭ ەلىمىز ىسكە اسىردى. بايىرعى وتانىما ورالامىن دەگەن ءار قازاقتىڭ وتباسىن ۇشاقپەن تاسىپ، ءۇي-جايى، مۇكامالىن اۆتوكولىكپەن، پويىزبەن كوشىرىپ اكەلگەن ءبىر دە-ءبىر ەل جوق. ايتالىق، 1991 جىلدان باستاپ وزبەكستان، تۇركىمەنستان، قىرعىزستاننان اتاجۇرتقا قايتقان قازاقتاردىڭ جۇگىن تيەگەن كولىكتەر لەگى تولاستامادى: تاجىكستان قازاقتارى، يرانداعى قازاقتار ءبىر جارىم مىڭ ادام پويىزبەن تۇركىمەنستان-يران شەكارىسى ارقىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا جەتكىزىلدى. ءتىپتى، پويىزعا سىيماعان يراندىق اعايىندار كاسپي تەڭىزى (اقتاۋ) ارقىلى ارنايى كەمەمەن كەلۋى ساۋد ارابياسى، اۋعانستان جانە تۇركيا قازاقتارىنا ارنايى ۇشاقتار جىبەرىلۋى، موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىنان وسكەمەنگە ورالماندار وتىرعان ۇشاقتىڭ كۇنىنە ون ءتورت مارتەگە دەيىن قاتىناۋى – ۇلتىمىزدىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتىپ، الەم حالىقتارىنا ۇلگى بولعان ەدى.

مىنە، وسىنداي يگى ىستەردىڭ ناتيجەسىندە شەتەل قازاقتارى قازاقستانعا اعىلىپ كەلىپ، جىل سايىنعى كوشى-قون كۆوتاسىنىڭ سانى 20 مىڭ وتباسىنا، ياعني، 100 مىڭ ادامعا دەيىن جەتتى. 2012 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن كوش لەگى جىلىنا 40-50 مىڭ ادامنىڭ توڭىرەگىندە بولدى.

بۇل جەردە ەرەكشە ەسكەرەتىن نارسە ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز قوعامدىق ساياسات تۇرعىسىندا ەتنيكالىق، اسىرە ۇلتشىلدىققا بارعان جوق. قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جۇزدەگەن ۇلتتىڭ قۇقىن تەڭ قورعاپ، ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتا وتىرىپ، قازاقستاندىق مۇددەگە توپتاستىرا ءبىلدى. مۇنىڭ ايقىن ايعاعى ورىس ءتىلىنىڭ ورتاق قاتىناس ءتىلى رەتىندە قولدانىلۋى. قازاقستانداعى ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن دامىتۋعا نازار اۋدارىپ، «قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسى» اتتى قوعامدىق ينستيتۋت قۇردى، باسقا دا سان ونداعان شارالار جۇزەگە استى. بىراق تاۋەلسىز قازاقستان اتتى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن دقق-ىنىڭ شوقتىعى مەملەكەتتىك ەمەس باسقا ۇيىمداردان جوعارى تۇرۋى ءتيىس ەدى. ءاربىر ءىستىڭ ءساتتى جۇزەگە اسۋى مەملەكتتىك قولداۋعا، ەڭ باستىسى قارجىعا كەلىپ تىرەلەتىنىن دە جاقسى بىلەمىز. دقق مەملەكتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ باستىسى، بىرەگەيى بولسا دا زاڭ بويىنشا قارجى ماسەلەسىن ءوز كۇشتەرىمەن شەشۋ قاجەتتىگىن دە تۇسىنەمىز. ءدال وسى تۇرعىدا مەملەكەتكە قول جايماي، ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك قور قۇرۋ يدەياسىن دقق-نىڭ بىرنەشە قۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلار ۇنەمى كوتەرۋ ناتجەسىندە بۇل ماسەلە بەسىنشى قۇرىلتايدا شەشىلىپ، «وتانداستار قورى» اتتى ۇيىم ومىرگە كەلدى. ءسويتىپ، قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار مەن قاۋىمداستىق قىزمەتكەرلەرى، بورىكتەرىن اسپانعا اتىپ، الەم قازاقتارىنا ماقتانىشپەن جاريالاپ، قاۋىمداستىقتىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن ءۇمىت ارتقان ەدى. دقق-نىڭ ءىس قىزىمەتىن تۇراقتى جۇرگىزۋ ءۇشىن قور قۇرىپ بەرگەن پرەزيدەنتكە، مەملەكەتكە الەم قازاقتارى راحمەتىن ايتىپ، ريزاشىلدىعىن ءبىلدىردى.

الايدا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءىس قىزىمەتىن جۇرگىزۋگە ارنالىپ قۇرىلعان وزدەرىنىڭ قورلارى وزدەرىنە بۇيىرماي، دەربەس مەكەمە رەتىندە قارجىنىڭ جۇمسالۋى بۇگىندەرى باسقا سيپاتقا يە بولىپ وتىر. ءتىپتى «وتانداستار قورى» قاۋىمداستىقتىڭ وزىنە ءتۇرلى بوگەتتەر جاساپ، قۇرىلتايدان سايلانعان باسشىسىن ءوز بىلەرمەندىكتەرىمەن اۋىستىرۋعا ارەكەتتەنگەن. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەن قاۋىمداستىقتىڭ بىلتىر ءوتۋى ءتيىس قۇرىلتايىن دا وتكىزە الماعان. قازىر قاۋىمداستىقتىڭ جاعدايى اۋىر، وزدەرى «امانات» پارتياسىنىڭ ىشىندە جالعىز بولمەدە تىرلىك ەتەدى، الەم قازاقتارىنىڭ الدىندا، جانە پرەزيدەنتىمىزدىڭ الدىندا نە ايتارىمىزدى بىلمەي وتىرمىز دەيدى. دقق-نىڭ ءىس قىزىمەتىن جۇرگىزۋگە ارنالعان قارجىنى «وتانداستار قورى» دەگەن ۇيىم جوقتان وزگەگە جۇمساپ، مەملەكەت ءوزى اتقارىپ جاتقان كىتاپ جارمەڭكەسى، ونەر بايقاۋى سياقتى ءىس شارالاردى وزدەرى وتكىزگەندەي، نەمەسە وتكىزەتىندەي بوپ جارنامالاپ ءجۇر. الەم قازاقتارى، ولاردىڭ تاعدىرى، كوشى-قونى جايلى تۇيسىگى جوق، بىلەرى از وسى ءبىر ۇيىم تاۋداي بولىپ قۇرىلعان دقق-عىن اقىرى تومارداي ەتتى. قانداستار جۇمىسىنا كەدەرگى كەلتىرىپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىكتى.

بۇل كەلەڭسىزدىكتى ۇعىپ تۇسىنگەن جەكەلەگەن زيالى ادامدار عانا ەمەس، «ۇلتتىق مۇددە» قوعامدىق بىرلەستىگى، «اكەلەر» ورتالىعى، «تاريحي اتا-جۇرت» قوعامدىق بىرلەستىگى، «انالار كەڭەسى» سياقتى قوعامدىق ۇيىمدار دقق-نا جاناشىرلىق تانىتىپ، جۋىقتا باس قوسىپ، وسى ماسەلەنى تالقىلاپ، جاعدايدى پرەزيدەنتىمىزگە شۇعىل جەتكىزۋدى دۇرىس دەپ شەشتى.

قازىر دقق-عى مەملەكتتىك ەمەس ۇيىمدار ىشىندە ەڭ ماڭىزدى رول اتقارماق تۇگىل، ءبىرىنشى باسشىسى جوق، باسقارۋسىز، ەلەۋسىز ۇيىمعا اينالدى. ال قۇرىلتاي شەشىمىمەن قۇرىلعان دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءىس قىزمەتىن جۇرگىزۋگە ارنالعان قورعا ەڭ الدىمەن اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى كىرىستى، اقىرى ءبىر ازعانا سىبايلاستار ءوز ارا قول جيناپ، بۇل قوردى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە وتكىزىپ ۇلگەردى. سونىمەن قورىن قۇرىپ، ەندى عانا ءىس-قىزىمەت جۇرگىزۋ مۇمكىندىكە يە بولعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى دالادا قالدى. جانىاشىماستار «بۇل قور مەملەكەت قارجىسىمەن قۇرىلعان، سوندىقتان ونى كىمنىڭ قاراۋىنا بەرۋدى قۇزىرەتتى ورگاندار عانا ناقتىلاپ، شەشىم قابىلداي الادى، ال دقق-عى مەملەكەتتىك ۇيىمعا جاتپايدى» دەپ ءۋاج ايتىپ، اۋىز جاباتىن كورىنەدى. ەگەر شىندىعىمەن سولاي بولسا، «زاڭدىق مارتەبەسى دقق-عىمەن بىردەي «امانات» پارتياسىنا، قازاقستان حالىقتار اسسامبلەياسىنا، تاعى سول سياقتى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا نەگە مەمەلەكەت اقشاسىن ءۇيىپ-توگىپ بەرىپ وتىر؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى. وسىنىڭ سالدارىنان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى اتتى بەدەلدى ۇيىم بۇل كۇندەرى ءوزىنىڭ ميسسياسىن تولىق اتقارا المايتىن قالگە جەتتى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس. قاۋىمداستىقتىڭ كەشەگى استاناعا كوشكەنگە دەيىنگى الماتىداعى بەدەلى، ماتەريالدىق قارجىلىق قاۋقارى، وتىرعان ورنى، الەم قازاقتارى الدىندا حالىقارالىق بەدەلى قانداي ەدى؟.. ال بۇگىنگى وزگەگە كىرىپتار بولىپ، قاۋقارسىز جاعدايى ءار قازاقتىڭ اياۋشىلىعىن تۋعىزادى. بۇل رەتتە دقق-نىڭ قازىرگى ءبىرىنشى ورىنباسارى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ مىرزانىڭ قانداستارىمىزدىڭ كوپتەپ كوشىپ كەلۋىنە جاعداي تۋعىزۋ ءۇشىن بىرنەشە ۇتىمدى جوبا ازىرلەپ، يگىلىكتى ىسكە ۇمتىلىپ جاقانىن جوققا شىعارمايمىز. بىراق قاي قوعامدا بولماسىن ءىستىڭ ىلگەرى بولۋى قارجىعا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن بىلەمىز. قارجىسىز ۇيىمنىڭ قولىنان نە كەلمەك؟ الدە بۇل ۇيىم ءوز ميسسياسىن تولىق ورىنداپ، قوعامعا قاجەتسىز بولىپ قالدى ما؟

دقق-عى بۇگىنگى تاڭدا ۇلتتىق بىرلىكتى قامتاماسىز ەتۋ اتتى ءوز ميسسياسىن تولىعىمەن اياقتاپ، قوعامعا قاجەتسىز بولىپ قالعان ۇيىم ەمەستىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءبىزدىڭ ەلىمىز وسىنداي قيىن قىستاۋ كەزەڭدە تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى نىعايتۋ، بار قازاق ءبىر قازاق بولىپ توپتاسۋ كەرەك ەكەندىگى بەلگىلى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: «وتانداستار قورى» دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن، ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى نىعايتۋعا وسى ۇيمنىڭ بەلسەندى ۇلەس قوسۋىنا ارنالىپ قۇرىلعان قور ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، قوردىڭ جارعىسىن، قۇرىلتايشىلارىن قايتا قاراۋ ماڭىزدى جانە قاۋىمداستىق ءۇشىن قۇرىلعان قوردى باستاپقى ماقساتقا ساي ءوز مىندەتىن اتقارتۋ ادىلەتتىلىك بولار ەدى. قاۋىمداستىقتىڭ ابىرويى ءبىزدىڭ ەكس پرەزيدەنتىمىز نازارباەۆتىڭ تۇسىنداعى بەدەلىنە يە بولۋى كەرەك. قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىن شەشەتىن وسى ۇيىمنىڭ تىزگىنىن الدا پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوز قولىنا الۋىن الەم قازاقتارى ارمانداپ، اسىعا كۇتىپ وتىر.

وركەن ناسىپبەكۇلى

Abai.kz