Búdan bir aiday ilgeride Jazushylardyng kezekti qúryltayy bolatyny habarlandy. Sezd 12 mamyrda ótpek. Qyzyghy, onda qaralatyn mәseleler kýni býginge deyin atap aitylmady. Júrttyng shamalauynsha, jana basshy saylanbaq. Ynghayy búl – aldyn ala jariyalanbaghan kýn tәrtibindegi manyzdy mәsele. Songhy kýnderdegi eleuli janalyq sol – jana merzimde jazushylar odaghyn basqarghysy keletin qalamgerlerding  baghdarlamalary jaryq kórip jatyr. Jariyalanghan baghdarmalarda qúptarlyq mәseleler aityluda.   Búl óte oryndy bastama, oy salarlyq jәit, múnday әdet búryn eshqashan oryn alghan emes.

Degenmen, janasha ómir sýruge beyil, shyn mәninde jazushylar úiymyn jorymaly jana Qazaqstannyng ozyq oily ziyalylar birlestigi retinde kórgisi keletinderding jәne soghan adal qyzmet etudi maqsat etetinderding eng әueli Odaqtyng tәuelsizdik jyldaryndaghy astarly tarihyn bilip, sodan sabaq aludy oilaghandary dúrys sekildi.

Barsha ózgeristing aldynda bolugha, tipti elimizding iygiligin kózdeytin tiyimdi janalyqtardyng lokomotiyvi ispettenuge tiyis ziyalylar úiymynda, ókinishke qaray, totalitarlyq jyldarda kýsheye týsken kóne qúldyq psihologiya tәuelsizdik jariyalanghan 1991 jyly әli de bekem taban tirep túrghan edi. Qalamgerler jana zaman әkelgen jaqsy zangha, beytanystau, biraq tartymdy, bolashaghy zor demokratiyalyq tәrtipke baghynu emes, jana zamannyng qoldaryna biylikti shoghyrlandyrghan dókeylerine, kәdimgi әkimshil-әmirshil kýshke tabynu jәne, әriyne, tiyisinshe, sonday biylik buyndaryndaghy myqtylargha jaghynu jolyna týsti.

Tәuelsizdik әkelgen reforma jazushylardy búrynghy iygiliginen aiyrghan: Odaq respublikalyq budjetten shygharyldy, respublikalyq Ádeby qorgha (SSRO Ádeby qorynyng Qazaq bólimshesine) Mәskeuden týsetin  búrynghy qarjy kózi jabyldy. Mәskeuding istegen jaqsylyghy – Shygharmashylyq ýidi sharuashylyq esepke kóshiru qajettigin aldyn ala, bir jylday uaqyt búryn, Qayta qúru jyldary eskertti (ókinishke qaray, búl rette uaqyt talabyna jauap bere alatynday eshqanday shara respublikada qolgha alynbady). Aqyry, tәuelsizdik qarsanynda, Mәskeu Ádeby qordyng Qazaq bólimshesin  qarjylandyrudy toqtatty da, Shygharmashylyq ýy ghimaratyn óz balansynan shygharyp, Bólimshe balansyna bólip berdi.

Tәuelsiz memleketimizding Qoghamdyq birlestikter turaly Zanyna sәikes,  jazushylar úiymdary – Odaq pen Ádeby qor derbes qoghamdyq úiymdar retinde  Ádilet ministrliginde 1991, 1992 jyldary Jarghylaryn tirketti. Osy jyldardan bastap jazushylar úiymdary men qalamgerler menshigine sýlikshe jabysqan kommersiyalyq mekeme arasynda iyt-yrghyljyng kýres óristedi.

Olardan qútylu ýshin  Ádeby qor óz balansyndaghy, Jazushylar odaghy kommunistik dәuirde qalyptasqan eski әmirshildik әdispen kommersanttardyng paydalanuyna berip jibergen Shygharmashylyq ýidi úzaq sottasu nәtiyjesinde ózine qaytaryp aldy. Sóitip ony jana zaman talaptaryna say paydalanu amaldaryn jasay bastady.

Jazushylar odaghynyng ghimaraty men ondaghy restoran da kommersanttar qaramaghynda edi. Ony retteu ýshin aldymen Jazushylar odaghy men Ádeby qor arasynda Qyzmettestik turaly kelisimshart jasaldy. Búl shart boyynsha Odaq negizinen shygharmashylyq júmystarmen, qoghamdyq-sayasy sharualarmen ainalysady, ol onyng búl júmysyn materialdyq jaghynan qamtamasyz etu ýshin Ádeby qor taza sharuashylyqpen – Shygharmashylyq ýidi, Odaq ghimaratyn, Ádebiyetshiler ýiin, restorandy tiyimdi paydalanu joldaryn qarastyryp, úiymdastyrumen, ghimarat bólmelerin jalgha berudi dúrys jolgha  qoimen shúghyldanady dep kelisildi.

Búl kózdelgen maqsatty tolyq jýzege asyru ýshin Preziydent әkimshiligimen kelisilip, Memlekettik menshik mekemesining sheshimimen Odaq ghimaraty Ádeby qor balansyna berildi. Endigi ýlken mәsele – ghimaratqa is jýzinde qojayyn bop otyrghan kommersanttardan  Odaq ýiin bosatyp alu bolatyn. Al olar ózderine Jazushylar odaghy óte kóp soma qaryz dep sanady, sol sebepti ghimarattan ketudi oiyna da almady. Sonda Ádeby qordyng úsynysymen qalalyq prokuratura tarihy ghimarattyng kommersiyalyq úiymgha berilui zansyz ekenin algha ústap, talapker retinde sotta jenip shyqty. Endi Ádeby qor óz balansyna alynghan eki ghimaratty da (Odaq ýii men Shygharmashylyq ýidi) basqaru qúqyna ie boldy. Jazushylar odaghymen jasalghan Qyzmettestik turaly kelisimshart boyynsha tolyqqandy júmys isteudi bastau Ádeby qordyng kýn tәrtibine qoyyldy.

Alayda 1996 jylghy sezden keyin Odaqqa kelgen jana basshylyq  Qyzmettestik turaly kelisimshartty moyyndamady, biyliktegi barsha tanystary men tilektesterin salyp, sotqa jýgindi. Sóitip Jogharghy sot sudiyasy ózi núsqau alghan әmirshisine senip, zandy ozbyr týrde belden basty da, zandylyq túrghysynan sauatsyz sheshim shygharyp, Ádeby qordy joydy. Ádeby qordyng ótinishi boyynsha QR Jogharghy sotynyng Sharuashylyq ister jónindegi alqasy qatardaghy JS sudiyasy qabyldaghan sheshimdi tekserdi de, onyng «Ádeby qordy qúrghanda týzetiluge jatpaytyn kemshilikterge jol berilgen» degen úigharymyn joqqa shyghardy. Ádeby qordyng bólmeleri men mýlikterin basyp alghan Jazushylar odaghynyng әreketteri ózbetterinshe jasalghan, zangha jәne qabyldanghan sot sheshimderine qayshy degen sheshimin Jazushylar odaghy men Ádeby qorgha 1997 jylghy 22 qantarda № 8-2-7 hatpen habarlady.  Biraq jogharydaghy sýieushilerine senip, zangha baghynudy oiyna da almaghan әdeby kósemder oghan pysqyrghan da joq.

Esesine, Odaq ghimaratynda otyrghan kommersanttar ózderining basty jauy Ádeby qor joyylghan son, qaytadan kýshine endi. Aqyry, bitip túrghan isti sәtimen jalghastyryp, paydagha asyrudyng ornyna, Odaq kommersanttarmen jana shart jasaugha mәjbýr boldy. Sóitip,  ózderining qúqyqtyq túrghyda sauatsyz әreketteri saldarynan, qaytadan  kommersanttargha qarjylyq tәueldilik túzaghyna týsti. Sodan jyldar boyy sottasyp jýrip, ghimarattardy olardan әzer qaytaryp aldy. Biraq óz kemshilikterin moyyndaudyng ornyna, bar pәleni 1996 jylgha deyin istegen basshylyqqa jauyp, ózderin ghalamat qaharman etip kórsetuge tyrysty, belgili dәrejede, jogharyda aitylghan jappay qúldyq psihologiya shyrmauynan jazushylardyng kóbi әli de  arylmaghandyqtan, solay ete aldy da.

Endi asa manyzdy mәsele jayynda birer sóz. 1996 jylghy sezde әsire belsendi, astam top jana jarghy qabyldatty. Negizinen, zang jolymen kelgende, búl qúryltay jana jarghy qabylday almaytyn edi, óitkeni tәuelsizdikting alghashqy jyly tirkelgen   Jazushylar odaghynyng jarghysy bar, endi tek oghan týzetuler men tolyqtyrular engizu ghana zangha syiymdy, kónilge qonymdy-tyn. Condyqtan da olardyng aldyn-ala talqylanbaghan, sezding ýstinde habardar etip qabyldana salghan jarghysyn, әriyne, tirkeushi organ esepke alghan joq. Odaq basshylyghy búl qateligin jazushylardan jasyryp, júmysyn alghashqy jarghymen jýrgize beruge mәjbýr boldy. Sodan bergi jyldarda oghan sezding qarauynsyz  talay ózgeris engizdi, olardy tirketip te alghan siyaqty, biraq osy uaqytqa deyin bәri qúpiya saqtalyp keldi, ózgerister eshqashan sezge bayandalyp, jazushylardyng jogharghy organynyng bekituine úsynylghan emes. Qyzmet barysynda tuyndaghan súraqtargha oray kórsetuin talap etken Odaq mýshelerine Jarghy berilmeytin de, kórsetilmeytin de. Sheksiz biylikke jarmasyp-jabysqan az ghana top bekem ústanghan sonday qúpiyalylyq saldarynan úzaq jyldar boyy jazushylar úiymyna mýldem jat әdet – ózinshe bir jeke basqa tabynushylyq oryn aldy. Búghan deyingi barsha narazylyq sodan tuyndaghan.

Alayda  Jazushylar odaghynyng Jarghysyn  – jazushylardyng ishki odaqtyq tynys-tirshiligining ýilesimdi de útymdy boluyn, demokratiyalyq qúndylyqtargha say óristeuin qamtamasyz etetin  «Negizgi zany» dep bilgen jón. Sondyqtan da kele jatqan sezde bar mәseleni sony dúrystap aludan bastau kerek. Búl taban astynda jasalatyn sharua emes. Kýn tәrtibi habarlanghan joq, jarghygha úsynylatyn tolyqtyrular, týzetuler jasalghan joq, demek jarghyny qayta qarau búl qúryltayda kózdelmegeni aidan anyq.

Endeshe,  12 mamyrda ashylmaq qúryltayda taza әdebiyet mәselelerin talqylau óz aldyna, jazushylar úiymy júmysynyng búdan bylay zaman talabyna jauap bere alatynday dәrejede jolgha qoyyluy ýshin, onyng «Negizgi zanyn» – Jarghyny qayta qaraudy qolgha alu lәzim. Búl ýshin úiymnyng maqsaty men mindetin naqtylap, onyng shygharmashylyq ýderis tamyryn ústap, baqylap, der kezinde baghalap, baghyt-baghdar berip otyrugha qabiletti qúrylymyn, basshylardy saylau tәrtibin retteuden bastap qarjylandyrylu kózderin jan-jaqty eskerip-qamtityn Jarghy jobasyn jasaytyn  arnayy Komissiya qúrghan dúrys bolar edi.

Komissiyagha osy isti belgili bir merzimde (aytalyq, ýsh ay ishinde) dúrystap, tiyanaqtap dayyndaudy, dayyndalghan jarghynyng barlyq filialdarda talqylanuyn úiymdastyrudy, ony qabyldap-bekitu ýshin (barsha jazushyny jii shart emes, әr bes, әlde on jazushydan bir delegattan saylatyp) arnayy tótenshe qúryltay shaqyrudy tapsyru kerek. (Tótenshe qúryltaygha deyin Komissiya tóraghasy uaqytsha Odaq basshysy mindetin atqarady dep belgileu oryndy bolmaq).

Qúryltayda osynday jolmen bayandy bolashaqqa jol ashu ýshin kýresuge jazushylar tәuekel ete alar me eken?!

Beybit Qoyshybaev

Abai.kz