بۇدان ءبىر ايداي ىلگەرىدە جازۋشىلاردىڭ كەزەكتى قۇرىلتايى بولاتىنى حابارلاندى. سەزد 12 مامىردا وتپەك. قىزىعى، وندا قارالاتىن ماسەلەلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن اتاپ ايتىلمادى. جۇرتتىڭ شامالاۋىنشا، جاڭا باسشى سايلانباق. ىڭعايى بۇل – الدىن الا جاريالانباعان كۇن تارتىبىندەگى ماڭىزدى ماسەلە. سوڭعى كۇندەردەگى ەلەۋلى جاڭالىق سول – جاڭا مەرزىمدە جازۋشىلار وداعىن باسقارعىسى كەلەتىن قالامگەرلەردىڭ  باعدارلامالارى جارىق كورىپ جاتىر. جاريالانعان باعدارمالاردا قۇپتارلىق ماسەلەلەر ايتىلۋدا.   بۇل وتە ورىندى باستاما، وي سالارلىق ءجايت، مۇنداي ادەت بۇرىن ەشقاشان ورىن العان ەمەس.

دەگەنمەن، جاڭاشا ءومىر سۇرۋگە بەيىل، شىن مانىندە جازۋشىلار ۇيىمىن جورىمالى جاڭا قازاقستاننىڭ وزىق ويلى زيالىلار بىرلەستىگى رەتىندە كورگىسى كەلەتىندەردىڭ جانە سوعان ادال قىزمەت ەتۋدى ماقسات ەتەتىندەردىڭ ەڭ اۋەلى وداقتىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى استارلى تاريحىن ءبىلىپ، سودان ساباق الۋدى ويلاعاندارى دۇرىس سەكىلدى.

بارشا وزگەرىستىڭ الدىندا بولۋعا، ءتىپتى ەلىمىزدىڭ يگىلىگىن كوزدەيتىن ءتيىمدى جاڭالىقتاردىڭ لوكوموتيۆى ىسپەتتەنۋگە ءتيىس زيالىلار ۇيىمىندا، وكىنىشكە قاراي، توتاليتارلىق جىلداردا كۇشەيە تۇسكەن كونە قۇلدىق پسيحولوگيا تاۋەلسىزدىك جاريالانعان 1991 جىلى ءالى دە بەكەم تابان تىرەپ تۇرعان ەدى. قالامگەرلەر جاڭا زامان اكەلگەن جاقسى زاڭعا، بەيتانىستاۋ، بىراق تارتىمدى، بولاشاعى زور دەموكراتيالىق تارتىپكە باعىنۋ ەمەس، جاڭا زاماننىڭ قولدارىنا بيلىكتى شوعىرلاندىرعان دوكەيلەرىنە، كادىمگى اكىمشىل-ءامىرشىل كۇشكە تابىنۋ جانە، ارينە، تيىسىنشە، سونداي بيلىك بۋىندارىنداعى مىقتىلارعا جاعىنۋ جولىنا ءتۇستى.

تاۋەلسىزدىك اكەلگەن رەفورما جازۋشىلاردى بۇرىنعى يگىلىگىنەن ايىرعان: وداق رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن شىعارىلدى، رەسپۋبليكالىق ادەبي قورعا (سسرو ادەبي قورىنىڭ قازاق بولىمشەسىنە) ماسكەۋدەن تۇسەتىن  بۇرىنعى قارجى كوزى جابىلدى. ماسكەۋدىڭ ىستەگەن جاقسىلىعى – شىعارماشىلىق ءۇيدى شارۋاشىلىق ەسەپكە كوشىرۋ قاجەتتىگىن الدىن الا، ءبىر جىلداي ۋاقىت بۇرىن، قايتا قۇرۋ جىلدارى ەسكەرتتى (وكىنىشكە قاراي، بۇل رەتتە ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي ەشقانداي شارا رەسپۋبليكادا قولعا الىنبادى). اقىرى، تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا، ماسكەۋ ادەبي قوردىڭ قازاق بولىمشەسىن  قارجىلاندىرۋدى توقتاتتى دا، شىعارماشىلىق ءۇي عيماراتىن ءوز بالانسىنان شىعارىپ، بولىمشە بالانسىنا ءبولىپ بەردى.

تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى زاڭىنا سايكەس،  جازۋشىلار ۇيىمدارى – وداق پەن ادەبي قور دەربەس قوعامدىق ۇيىمدار رەتىندە  ادىلەت مينيسترلىگىندە 1991, 1992 جىلدارى جارعىلارىن تىركەتتى. وسى جىلداردان باستاپ جازۋشىلار ۇيىمدارى مەن قالامگەرلەر مەنشىگىنە سۇلىكشە جابىسقان كوممەرتسيالىق مەكەمە اراسىندا يت-ىرعىلجىڭ كۇرەس ورىستەدى.

ولاردان قۇتىلۋ ءۇشىن  ادەبي قور ءوز بالانسىنداعى، جازۋشىلار وداعى كوممۋنيستىك داۋىردە قالىپتاسقان ەسكى امىرشىلدىك ادىسپەن كوممەرسانتتاردىڭ پايدالانۋىنا بەرىپ جىبەرگەن شىعارماشىلىق ءۇيدى ۇزاق سوتتاسۋ ناتيجەسىندە وزىنە قايتارىپ الدى. ءسويتىپ ونى جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي پايدالانۋ امالدارىن جاساي باستادى.

جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتى مەن ونداعى رەستوران دا كوممەرسانتتار قاراماعىندا ەدى. ونى رەتتەۋ ءۇشىن الدىمەن جازۋشىلار وداعى مەن ادەبي قور اراسىندا قىزمەتتەستىك تۋرالى كەلىسىمشارت جاسالدى. بۇل شارت بويىنشا وداق نەگىزىنەن شىعارماشىلىق جۇمىستارمەن، قوعامدىق-ساياسي شارۋالارمەن اينالىسادى، ول ونىڭ بۇل جۇمىسىن ماتەريالدىق جاعىنان قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ادەبي قور تازا شارۋاشىلىقپەن – شىعارماشىلىق ءۇيدى، وداق عيماراتىن، ادەبيەتشىلەر ءۇيىن، رەستوراندى ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن قاراستىرىپ، ۇيىمداستىرۋمەن، عيمارات بولمەلەرىن جالعا بەرۋدى دۇرىس جولعا  قويۋمەن شۇعىلدانادى دەپ كەلىسىلدى.

بۇل كوزدەلگەن ماقساتتى تولىق جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگىمەن كەلىسىلىپ، مەملەكەتتىك مەنشىك مەكەمەسىنىڭ شەشىمىمەن وداق عيماراتى ادەبي قور بالانسىنا بەرىلدى. ەندىگى ۇلكەن ماسەلە – عيماراتقا ءىس جۇزىندە قوجايىن بوپ وتىرعان كوممەرسانتتاردان  وداق ءۇيىن بوساتىپ الۋ بولاتىن. ال ولار وزدەرىنە جازۋشىلار وداعى وتە كوپ سوما قارىز دەپ سانادى، سول سەبەپتى عيماراتتان كەتۋدى ويىنا دا المادى. سوندا ادەبي قوردىڭ ۇسىنىسىمەن قالالىق پروكۋراتۋرا تاريحي عيماراتتىڭ كوممەرتسيالىق ۇيىمعا بەرىلۋى زاڭسىز ەكەنىن العا ۇستاپ، تالاپكەر رەتىندە سوتتا جەڭىپ شىقتى. ەندى ادەبي قور ءوز بالانسىنا الىنعان ەكى عيماراتتى دا (وداق ءۇيى مەن شىعارماشىلىق ءۇيدى) باسقارۋ قۇقىنا يە بولدى. جازۋشىلار وداعىمەن جاسالعان قىزمەتتەستىك تۋرالى كەلىسىمشارت بويىنشا تولىققاندى جۇمىس ىستەۋدى باستاۋ ادەبي قوردىڭ كۇن تارتىبىنە قويىلدى.

الايدا 1996 جىلعى سەزدەن كەيىن وداققا كەلگەن جاڭا باسشىلىق  قىزمەتتەستىك تۋرالى كەلىسىمشارتتى مويىندامادى، بيلىكتەگى بارشا تانىستارى مەن تىلەكتەستەرىن سالىپ، سوتقا جۇگىندى. ءسويتىپ جوعارعى سوت سۋدياسى ءوزى نۇسقاۋ العان امىرشىسىنە سەنىپ، زاڭدى وزبىر تۇردە بەلدەن باستى دا، زاڭدىلىق تۇرعىسىنان ساۋاتسىز شەشىم شىعارىپ، ادەبي قوردى جويدى. ادەبي قوردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قر جوعارعى سوتىنىڭ شارۋاشىلىق ىستەر جونىندەگى القاسى قاتارداعى جس سۋدياسى قابىلداعان شەشىمدى تەكسەردى دە، ونىڭ «ادەبي قوردى قۇرعاندا تۇزەتىلۋگە جاتپايتىن كەمشىلىكتەرگە جول بەرىلگەن» دەگەن ۇيعارىمىن جوققا شىعاردى. ادەبي قوردىڭ بولمەلەرى مەن مۇلىكتەرىن باسىپ العان جازۋشىلار وداعىنىڭ ارەكەتتەرى وزبەتتەرىنشە جاسالعان، زاڭعا جانە قابىلدانعان سوت شەشىمدەرىنە قايشى دەگەن شەشىمىن جازۋشىلار وداعى مەن ادەبي قورعا 1997 جىلعى 22 قاڭتاردا № 8-2-7 حاتپەن حابارلادى.  بىراق جوعارىداعى سۇيەۋشىلەرىنە سەنىپ، زاڭعا باعىنۋدى ويىنا دا الماعان ادەبي كوسەمدەر وعان پىسقىرعان دا جوق.

ەسەسىنە، وداق عيماراتىندا وتىرعان كوممەرسانتتار وزدەرىنىڭ باستى جاۋى ادەبي قور جويىلعان سوڭ، قايتادان كۇشىنە ەندى. اقىرى، ءبىتىپ تۇرعان ءىستى ساتىمەن جالعاستىرىپ، پايداعا اسىرۋدىڭ ورنىنا، وداق كوممەرسانتتارمەن جاڭا شارت جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. ءسويتىپ،  وزدەرىنىڭ قۇقىقتىق تۇرعىدا ساۋاتسىز ارەكەتتەرى سالدارىنان، قايتادان  كوممەرسانتتارعا قارجىلىق تاۋەلدىلىك تۇزاعىنا ءتۇستى. سودان جىلدار بويى سوتتاسىپ ءجۇرىپ، عيماراتتاردى ولاردان ازەر قايتارىپ الدى. بىراق ءوز كەمشىلىكتەرىن مويىنداۋدىڭ ورنىنا، بار پالەنى 1996 جىلعا دەيىن ىستەگەن باسشىلىققا جاۋىپ، وزدەرىن عالامات قاھارمان ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى، بەلگىلى دارەجەدە، جوعارىدا ايتىلعان جاپپاي قۇلدىق پسيحولوگيا شىرماۋىنان جازۋشىلاردىڭ كوبى ءالى دە  ارىلماعاندىقتان، سولاي ەتە الدى دا.

ەندى اسا ماڭىزدى ماسەلە جايىندا بىرەر ءسوز. 1996 جىلعى سەزدە اسىرە بەلسەندى، استام توپ جاڭا جارعى قابىلداتتى. نەگىزىنەن، زاڭ جولىمەن كەلگەندە، بۇل قۇرىلتاي جاڭا جارعى قابىلداي المايتىن ەدى، ويتكەنى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلى تىركەلگەن   جازۋشىلار وداعىنىڭ جارعىسى بار، ەندى تەك وعان تۇزەتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ عانا زاڭعا سىيىمدى، كوڭىلگە قونىمدى-تىن. Cوندىقتان دا ولاردىڭ الدىن-الا تالقىلانباعان، سەزدىڭ ۇستىندە حاباردار ەتىپ قابىلدانا سالعان جارعىسىن، ارينە، تىركەۋشى ورگان ەسەپكە العان جوق. وداق باسشىلىعى بۇل قاتەلىگىن جازۋشىلاردان جاسىرىپ، جۇمىسىن العاشقى جارعىمەن جۇرگىزە بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سودان بەرگى جىلداردا وعان سەزدىڭ قاراۋىنسىز  تالاي وزگەرىس ەنگىزدى، ولاردى تىركەتىپ تە العان سياقتى، بىراق وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبارى قۇپيا ساقتالىپ كەلدى، وزگەرىستەر ەشقاشان سەزگە باياندالىپ، جازۋشىلاردىڭ جوعارعى ورگانىنىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنىلعان ەمەس. قىزمەت بارىسىندا تۋىنداعان سۇراقتارعا وراي كورسەتۋىن تالاپ ەتكەن وداق مۇشەلەرىنە جارعى بەرىلمەيتىن دە، كورسەتىلمەيتىن دە. شەكسىز بيلىككە جارماسىپ-جابىسقان از عانا توپ بەكەم ۇستانعان سونداي قۇپيالىلىق سالدارىنان ۇزاق جىلدار بويى جازۋشىلار ۇيىمىنا مۇلدەم جات ادەت – وزىنشە ءبىر جەكە باسقا تابىنۋشىلىق ورىن الدى. بۇعان دەيىنگى بارشا نارازىلىق سودان تۋىنداعان.

الايدا  جازۋشىلار وداعىنىڭ جارعىسىن  – جازۋشىلاردىڭ ىشكى وداقتىق تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ۇيلەسىمدى دە ۇتىمدى بولۋىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ساي ورىستەۋىن قامتاماسىز ەتەتىن  «نەگىزگى زاڭى» دەپ بىلگەن ءجون. سوندىقتان دا كەلە جاتقان سەزدە بار ماسەلەنى سونى دۇرىستاپ الۋدان باستاۋ كەرەك. بۇل تابان استىندا جاسالاتىن شارۋا ەمەس. كۇن ءتارتىبى حابارلانعان جوق، جارعىعا ۇسىنىلاتىن تولىقتىرۋلار، تۇزەتۋلەر جاسالعان جوق، دەمەك جارعىنى قايتا قاراۋ بۇل قۇرىلتايدا كوزدەلمەگەنى ايدان انىق.

ەندەشە،  12 مامىردا اشىلماق قۇرىلتايدا تازا ادەبيەت ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ ءوز الدىنا، جازۋشىلار ۇيىمى جۇمىسىنىڭ بۇدان بىلاي زامان تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي دارەجەدە جولعا قويىلۋى ءۇشىن، ونىڭ «نەگىزگى زاڭىن» – جارعىنى قايتا قاراۋدى قولعا الۋ ءلازىم. بۇل ءۇشىن ۇيىمنىڭ ماقساتى مەن مىندەتىن ناقتىلاپ، ونىڭ شىعارماشىلىق ۇدەرىس تامىرىن ۇستاپ، باقىلاپ، دەر كەزىندە باعالاپ، باعىت-باعدار بەرىپ وتىرۋعا قابىلەتتى قۇرىلىمىن، باسشىلاردى سايلاۋ ءتارتىبىن رەتتەۋدەن باستاپ قارجىلاندىرىلۋ كوزدەرىن جان-جاقتى ەسكەرىپ-قامتيتىن جارعى جوباسىن جاسايتىن  ارنايى كوميسسيا قۇرعان دۇرىس بولار ەدى.

كوميسسياعا وسى ءىستى بەلگىلى ءبىر مەرزىمدە (ايتالىق، ءۇش اي ىشىندە) دۇرىستاپ، تياناقتاپ دايىنداۋدى، دايىندالعان جارعىنىڭ بارلىق فيليالداردا تالقىلانۋىن ۇيىمداستىرۋدى، ونى قابىلداپ-بەكىتۋ ءۇشىن (بارشا جازۋشىنى جيۋ شارت ەمەس، ءار بەس، الدە ون جازۋشىدان ءبىر دەلەگاتتان سايلاتىپ) ارنايى توتەنشە قۇرىلتاي شاقىرۋدى تاپسىرۋ كەرەك. (توتەنشە قۇرىلتايعا دەيىن كوميسسيا توراعاسى ۋاقىتشا وداق باسشىسى مىندەتىن اتقارادى دەپ بەلگىلەۋ ورىندى بولماق).

قۇرىلتايدا وسىنداي جولمەن باياندى بولاشاققا جول اشۋ ءۇشىن كۇرەسۋگە جازۋشىلار تاۋەكەل ەتە الار مە ەكەن؟!

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz