Ashyghyn aitsaq, olar ózderining qatar ótkizgen otyz jylghy ghúmyrynda bir-birimen til tabysugha úmtylypty. Sonyng bir kepili - aralaryna salqyndyq týsken kezde ózara jazysqan hattary. Hat jazushy - Sәbiyt. Barlyq hatty Sәbit Mәskeuden joldaghan.

Sonyng ishindegi eng manyzdysy - 1932 jyly Múhtar týrmeden shyqqannan keyingi Sәbitting joldaghan dostyq sәlemi. Ózge-ózge, búl izgi tilek Múhtardy erekshe quantyp, serpiltkeni anyq.

Óitkeni, sol kezde Múhtargha auyr soqqan jaydyng biri - úzaq jyldar boyy ómirding ashy-túshysyn tatqan dostarynan, pikirlesterinen kóz jazyp qaluy edi. Onyng ýstine Ahmet Baytúrsynov siyaqty ruhany ústazy, Jýsipbek pen Maghjan ispetti abzal jandardyng orynyn kim basa alsyn. Degenmen de, ózge jazushylardyng barlyghy ony syrtqa tepti desek - shyndyqqa qayshy keledi. Sonyng ishinde on jylday gazet betterindegi maqalalary arqyly aitysyp kelgen Múhtar týrmeden shyqqannan keyin oghan Sәbit Múqanovtyng ózi jәrdem qolyn sozdy.

Ashyghyn aitsaq, olar ózderining qatar ótkizgen otyz jylghy ghúmyrynda bir-birimen til tabysugha úmtylypty. Sonyng bir kepili - aralaryna salqyndyq týsken kezde ózara jazysqan hattary. Hat jazushy - Sәbiyt. Barlyq hatty Sәbit Mәskeuden joldaghan.

Sonyng ishindegi eng manyzdysy - 1932 jyly Múhtar týrmeden shyqqannan keyingi Sәbitting joldaghan dostyq sәlemi. Ózge-ózge, búl izgi tilek Múhtardy erekshe quantyp, serpiltkeni anyq.

Óitkeni, sol kezde Múhtargha auyr soqqan jaydyng biri - úzaq jyldar boyy ómirding ashy-túshysyn tatqan dostarynan, pikirlesterinen kóz jazyp qaluy edi. Onyng ýstine Ahmet Baytúrsynov siyaqty ruhany ústazy, Jýsipbek pen Maghjan ispetti abzal jandardyng orynyn kim basa alsyn. Degenmen de, ózge jazushylardyng barlyghy ony syrtqa tepti desek - shyndyqqa qayshy keledi. Sonyng ishinde on jylday gazet betterindegi maqalalary arqyly aitysyp kelgen Múhtar týrmeden shyqqannan keyin oghan Sәbit Múqanovtyng ózi jәrdem qolyn sozdy.

Sәbit ol kezde Mәskeude oquda bolatyn. Sonda jýrip Múhtargha hat jazdy. Ózge emes, tura Sәbit Múqanovtyng dostyq kónil bóluining manyzy erekshe bolatyn. Óitkeni, Qaz APP-tyng kósemi bolghan Sәbitting bedeli ýlken jәne onyng pikirimen ókimet te, óner iyeleri de sanasatyn. Áriyne, uaqyt talaby, ónerge degen kózqaras ózgerdi. Múhtar da, Sәbit te «et qyzuymen» aitylghan pikirlerinen qaytyp, qatelikterin moyyndady. Sәbiyt, Abaydyng qaralaushysynan - nasihattaushysyna, zertteushisine ainaldy. Maghjandy da, Múhtardy da moyyndady. Oghan 1933 jyly 21-aqpanda Múhtargha, 1934 jyly qarashanyng ekisi kýni Maghjangha jazghan hattary dәlel. Eki hatta da Sәbit pikir talastyra otyryp oiyn ashyq aitady. Biz osy kezdegi sayasy jәne әdeby ortanyng jay-kýiin tolyq bildiru maqsatymen hatty qysqartpay, sol qalpynda keltiremiz. Jәne Múhtargha taghylghan aiyptardyng birazy osynda qamtylghan. Sonday-aq, eki alyptyng qarym-qatynasy jóninde oryndy-orynsyz, dәleldi-dәlelsiz aitylyp jýrgen qauesetti anyqtau ýshin de kerek. Sәbit óz ómirinde ýsh ret Múhtargha hat jazypty. Sonyng eng birinshisi 1933 jyly 21 aqpanda Moskvadan joldaghan hat:

«21 fevrali, 1933 j. Moskva.

Múhtar!

Búdan birer jyl búryn biz ekeumiz eki taptyng jyrshysy ek. Marksizm obekti men subektini birinen birin aiyrmaydy. Obektivno tap tartysynda bir-birimizben maydandasqan adam bolghandyqtan, seni bilmeymin, mening óz qara basymdy alsaq, seni subektivno da únatpaytyn em. Sóitken saghan mening osy hatty jazuymnyng ózi kóldeneng qaraghan adamgha úqpaytyn nәrse syqyldy kórinui mýmkin. Óitkeni tap tartysy biz maydandasatyn kezde kýsheymese kemigen joq. Taptar bitkenmen, tap ókilderining tatulyghy bolu mәselesi әli erte. Jәne qarsy tappen biz tatulasyp jaqyndaspaymyz, joyamyz.

Sening gazetterge jazghan hatyndy, Jazushy úiymynyng jinalysynda aitqan sózindi oqyghan adam, marksizmge tanys adam, әriyne, búl hattaghy jazylghangha tandanbaydy. Búl zandy hat. Adam tas emes. Adamnyng dýnie tanuy túnghan su emes. Býgin dúrys dep sanaghan pikir erteng qata boluy, qata pikirden adamnyng qaytyp, jana, dúrys pikirge kóshui adamdyq qasiyetine syiymdy nәrse. Marksizmning iydealizmnen, dókir (grubyi) materializmnen aiyrmasy: әr nәrseni qozghalys retinde (v dviyjenii) alady, oi-sanany túrmysqa, materialdy ómirge tireydi. Adam balasynyng ómir tanuy retinde ózgermeytin eng songhy (ghylym) - ghylymy marksizm bolatyn sebebi de osy. Marksizm ómirdi tanudyng dúrys әdisi (metod). Sondyqtan ol: barlyq ómirding órkendeuin dialektikalyq materializm kózimen tanyghany siyaqty, ózining órkendeuin de osylay tanidy. Marksizmdi leninizm órkendetui, leninizmdi Stalinning ilgeriletui osy dúrys әdis, dúrys ghylymnan tughan nәrse.

Olay bolsa, sening hatyndy, sózindi kórip marksshil adam tandanbaydy. Búl zandy, tabighy nәrse dep tabady. Bir taptyng joqshysy bop jýrip, ekinshi tapqa kóshu, tarihta birinshi ret bolghan nәrse emes. Áriyne, múnday kóshuding eki týri bar:

1.Ustryalovshyldyq1. Búnday әdis bizde - Jýsipbekte, taghy basqalarda boldy.

2. Shyn yqylasymen, eski jolynyng qateligin tanyp, jana jolgha aiqyn týsinip kelgender.

Biz seni qas (dúshpan - T.J.) kýninde de baghalaytyn ek. Óitkeni Maghjan men sen kenes ýkimetine qastyqtaryndy ashyp aitatyn edinder. Sondyqtan sening proletariat tilegine keluindi de adal kelu dep oilaymyn. Búl sening kónilindi kóteru emes, shynym. Bireuler sening jazagha tartylghanyna baylanystyruy mýmkin. Oghan povod bar da. Óitkeni Dostoevskiy jazagha tartqannan keyin, tónkeris pikirinen pyshaq keskendey aiyrylyp, baryp túrghan reaksioner bolghany mәlim. Kýshke kónetin kisi de, kónbeytin kisi de bolady. Eski pikirinde shyn qatqan túraqty adam, jazanyng auyry - ólimge bara alady. Mening de óz qara basym seni qorqudan emes, úyattan kelgen adam (ne pered strahom, a sovestiu) dep oylaymyn. Olay bolsa, kýdikting orny bolmaugha tiyis. Jәne bolugha mýmkin de emes. Óitkeni әrbir adamgershilik sanasy bar adamnyng negizgi oiy - bireudi qúldanbauda, adam balasy tendes ósude bolu kerek. Búghan sóz jýzinde: Kautskiy de, Chemberlen de qarsy emes. Kәtte, «Puankare - voyna» atyn alghan Puankare de qarsy emes. Liga nasiyany Puankare qúrghan. Liga sózde qaru tastaudy kenes qylghaly qansha boldy? Biraq, әngime sózde emes, iste. Marksizm is pen sózdi qatar alady. Olay bolsa, is jýzinde adamdy adammen tendestiruge qanday jol dúrys apara alady? Qay top ony isteuge әli keledi?

«Óndiris qúraly jeke menshikte túrghanda, bireudi bireu qúldanu qalmaydy», - degen Marks. Búl marksizmning negizgi jolynyng myqty bir bútaghy. Adam - qoghamdas maqúlyq. Jәne adam ózin-ózi eshuaqytta asyray almaydy. Qogham mýshesi birine biri kómektesip, birining joghyn biri tabady. Olay bolsa, olardyng birlesip júmsaytyn qúraly ortaq jәne óndirushining óz erikterinde boluy kerek. Proletariatqa sheyingi tap, bireudi bireu qúldanu negizinde qúralghan tap bolghandyqtan, búny iste jýzege asyra almaydy. Jýzege asyrsa ózin-ózi joy kerek. Ózin-ózi joy olardyng qolynan kelmeydi.

Marks nege proletariatty basqa taptan tandap aldy? Qara sharuanyng da birazy enbek iyeleri, olardy nege almady?

Markstyng proletariatty tandauy - olardyng ózgeshe bop jaralghandyghy emes, olar da adam balasy. Olardyng ózge taptan ózgesheligi - jekeshildik baghyt, menshik joq. Olarda enbek ortaq. Olar - ortaq túrmysqa ýirengen, sondyqtan olardyng ortaq qogham jasaugha әli keledi. Engelis: «Kapitalizmning paydasy, óndiris qúralyna ortaq, menshiksiz adamdardy óndiriske jiyp, ortaq qogham jasaugha sposobnyy proletariat jasap berdi», - deydi. Marks adamgha qarsy emes. Ol - adamshyl. Ol adamdy adam jeuge qarsy. Ol qanaushyny joygha úran tastaushy. Osy shyn maghynasyndaghy adamshylyq ómir jasaugha әli keletin tap - proletariat. Oghan proletariattyng túrmysy kuә. Markstyng proletariatqa sýienui, marksizmning proletariat iydeologiyasy ekendigi osynda.

Markstyng enbekshil qara sharuagha sýienbegeni - onda jekeshildik baghyt kýshti. Qara sharua, proletariatpen odaqtasqan kýnde ghana sosializmge bara alady. Is jýzinde adamdy tendestiru, proletariattyng qolynan ghana kelse, kimde-kim proletariatqa qarsy bolsa, sózinde pәlenmin degenmen, ol adamgershilikke qarsy. Múny týsingen adam sóz joq, proletariat tilegine kóshedi. Marksizm adam balasynyn milliondaghan jyldar jasaghan kýresinin, órkendeuining eng jogharghy múnarasy. Kimde-kim osy múnaragha shyqpasa, biyik múnarasy - kommunizmdi kóre almaydy. Sondyqtan, sen syqyldy adamdardyng marksizmge kelui, eng aldymen, adamgershiligin ótegendigi.

Sening búdan bylayghy әdebiyet - shygharma júmystarynda biraz qiyndyqtar boluy mýmkin, óitkeni sen proletariat tilegine qarsy bolghan adamsyn, sondyqtan proletariat saghan birazgha deyin sene almaydy. Sen «qatelesem be» dep birazgha sheyin jaltaqtyq isteuing mýmkin, «jasasyn» jaghyn basynqyrauyn mýmkin. Proletariat, әriyne, senen ony tilemeydi jәne onday shart qoymaydy. Proletariat - syndy, ózara syndy jaqsy kóretin tap. Kemshiligin jasyrmaytyn tap. Ol kemshilikti ashudy tileydi. Biraq qalay ashady? Mәsele sonda. Bizding túrmystyng jaryq jaghymen qatar kýngirt jaghy da bar. Ol kýngirt proletariatqa zakonomernyy emes, ol eski taptan qalghan múralar. Olardy ashu (joly) - sosialistik realizm. Biraq ashqanda proletariatsha ashu kerek.

Qazaqstannyng byltyrdan bergi jaghdayynda peregip arqyly biraz qiyndyqtar boldy. Búl qiyndyq, proletariattyng taptyq tileginen tughan qiyndyq emes, jeke adamdardyng dúrys basqara almaghanynan tughan qiyndyq. Osy qiyndyq biraz adamdardin ishine kýdik saluy: «Marksizm úsaq últtardyng jýrer joly bola almaydy»,- degen oigha kelui mýmkin. Áriyne, ol marksizm ghylymyna pispegen adamnyng oiy. Marksizm dúghalyq emes, isting qúraly. Tónkerisshil proletariat tómen qalghan últtardy sosializmge apara alady. Ol bizding odaqta dәleldendi de. Al Qazaqstan jayynda bolghan peregipterge, marksshyl adam syn kózimen qaraumen birge, peregipti joigha jәrdemdesedi. Marksizm tónkerisshildikti is jýzinde synaydy.

Búl sózder, әriyne, ýgit emes, (sen syqyldy pikiri erjetken adamdy ýgitteuding ózi bir jaghynan qaraghanda balalyq bolar edi) marksizmning negizin aitqandyq.

Men ózim partiyagha ótirik kirgen adam emespin. Biraq basynda aqylmen emes, jýrekpen kirgen adammyn. (Búl demagogiya emes). Óitkeni men partiyagha kirgende marksizm ghylymynyng negizin shala biletin adam edim. Biraq partiyagha kirdim. Sonyng ózi stranno kórinui mýmkin. Biraq onda týk tandanu joq. Búl marksizmning qúrghaq teoriya emestigine, marksizmning tamyry enbekshi halyqtyng ishinde ósetindigine dәlel. Marksti bilmegen enbekshiler tolyp jatyr. Marksizm solardyng ishinen ósken. Bireuler shen ýshin partiyagha kiredi. Bireuler kýn kóriske kiredi. Maqtanuyn ishine ala sóilegende, mende múnyng biri de bolghan joq. Bilim kemdiginen bolghan qatalyqty bylay qoyghanda, men óz qara basymdy taza, proletariattyng isine berilgen adammyn dep sanaymyn. Kýngirt jaqtarym boldy. Biraq men qogham isine qatynasqaly, bir jolda kelem dep tarih aldynda maqtana alam. Keleshek óz aldyna.

Ósken sayyn (oy ósuin aitam) adam, әriyne, obektivno bola bastaydy. Men óz qara basym túrmysqa obektivno qaray alghanym syqyldy (osy kýnde), Qazaqstan jaghdayynyng qazirgi kýiine obektivno qaray alam. Qazaqstandaghy qazirgi enbekshi taptyng peregipten kórgen qiyndyghyna ishi auyrmaghan adam - kommunist emes. Olar - baqqúmar, aramtamaqtar. Biraq qúr ishi auyryp qoi, kýresten qol tartu bolar edi. Onyng arty kenes ýkimetinen, sosialdy iydeyadan qaytu bolar edi. Oghan óz basym bara almaymyn. Partiyanyng búl peregipti týzeuge әli keluine senem. Qúr senim de eshnәrse bolmaydy. Bizding maqsat - peregipti týzetuge kómektesu. Kómekke әrkimning mamandanghan qúraly bar. Bizding qúral - kórkem әdebiyet. Sondyqtan bizding maqsat kórkem әdebiyetpen qazaq enbekshilerining túrmysyn týzesuge jәrdemdesu, partiyanyng kәsipke, kolhozgha ústap otyrghan jolyn týsindiru.

Biz Alma-Atada kóriskende jóndi sóilese alghamyz joq. Bizding senimen sóileskendegi maqsatymyz, seni ýgitteu emes, týzelem dep alghan betine joldastyq kómek kórsetu. Sol kómek, kenes retinde osy hatty jazugha tura keldi. Hatta tolyq pikirdi aitu mýmkin emes, birinshi - sózine sengendigimdi bildiru, ekinshi - pikirimdi aitu.

Eger sen búrynghy Múhtar bolsan, «qanjyghada kórisermizben» aiday berer ek. Qazir ol pikirden, әriyne, aulaqpyz. Týzeluine bizden kerekti jәrdem bolsa qoldan ayanbaymyz. Sening mindetin - bizding aldymyzda emes, proletariattyng aldynda (biz de sonyng ishindemiz ghoy) sózindi is jýzinde aitu.

Joldastyqpen: Sәbit Múqanúly».

Sayasiy-taptyq qarsylasyn bauyryna tartqan Sәbitting osy qadamyn azamattyq qasiyet retinde baghalaugha tolyq negiz bar. Áriyne, olardyng araz bop, aitysyp jýrgen kezderi de boldy. Biraq, oghan әli talay jyl bar edi. Eng bastysy - Múhtardyng basyna kýn týskende Sәbitting janynan tabyluy.

Múnyng ózi Múhtargha dәl uaqytynda, dilgir shaghynda bildirilgen tilek edi.

Biz jazushynyng tanym joly qanshama kýrdeli oqighagha toly bolghanyn kórsetu ýshin ghana búl týsinikterdi qayyra bayandap otyrmyz. Eger de jazushynyng ómirindegi ýlken týiin bop kelgen dәl osy mezet aiqyn ashylmasa, onda Múhtar men Sәbitting býkil ómir joldaryna úlasqan yrghasudyng sebepterin tolyq týsinu mýmkin emes.

Áriyne, Sәbitting haty kiltipansyz emes, «subektivno únatpaghandyq» ta angharylady. Onyng da ózindik ókpeleytindey saldary bar. Mysaly, Múhtar Áuezovting «Eskilik kólenkesinde» atty jinaghyna jazghan alghysózi onyng partiyadan shygharyluyna «septigin tiygizdi». Ózge-ózge, býkil sanaly ómirin proletariatqa qyzmet etuge júmsaghan Sәbit ýshin odan artyq jaza joq edi. Sonday qasiretti qarbalastan aman shyqqan eki túlgha aragha eki jyl salyp baryp qyrghy qabaq kýige kóshken. Oghan ne sebep boldy? Ekeui de bir kýngi erkindikti kóre almady ma? Mýmkin.

(Jalghasy bar)

Abai.kz

1 Nikolay Vasilievich Ustryalov - Kadet partiyasynyng mýshesi, professor, jurnalist, 1918-20 jyldary Qiyr shyghysta, odan keyin 1921-22 jyldary Parijde shyqqan "Smene veh" («Nysanalardy auystyru») jurnalynyng redaktory. Onyng teoriyasy boyynsha azamat soghysynda jenip shyqqan kenes ókimetin syrttan qúlata alatyn kýsh joq. Ony qúlatugha mýmkindigi bar jalghyz jol - kenes qyzmetkeri bolu, sóitip kenesti de, partiyany da ishten shirituge tyrysu. Búl «teoriya» keyin «Ustryalovshina» («Ustryalovshyldyq») nemese «nysana ózgertushilik» («Smenovehovshina») atalyp ketti. Kenes ókimeti Qazaqstanda ornay bastaghan shaqtaghy qazaqtyng kommunist partiya (qataryndaghy) bay-últshyldary osy «Ustryalovshyldyqtyn» bir bútaghy (S. Múqanovtyng týsinigi - T. J.).