«Aray» jurnalyna janadan jú­mysqa túrghan kezim. Bir kýni jurnal qyzmetkerleri kýnshuaqta temeki tartyp túrghan edi.

«Aray» jurnalyna janadan jú­mysqa túrghan kezim. Bir kýni jurnal qyzmetkerleri kýnshuaqta temeki tartyp túrghan edi.
– Qalaysyndar? – degen gýr etken da­uys estildi. Jalt qaraghanbyz. Qiyaq múrt qoyghan, enseli, iyqty jigit aghasy eken. Janymdaghylar japyrlasyp amandasty. Búrynnan tanityn sekildi. «Gýlbayrash osynda ma?» – dedi de, ishke enip ketti. «Ma­ghauiya degen ýlken suretshi, Gýlbayrash apay osy kisining jary» desti, janym­da­ghylar. Odan keyin Maghauiya aghany osy redaksiya qabyrghasynan birneshe ret kórdim. Keyin basqa júmysqa auystym. Son­da jýrip «qazaqtyng mandayyna bit­-­ken ýlken suretshisi iz-týzsiz joghalyp ketip­ti» degendi estidim.... Naghyz kemeline kel­gen shaghynda, naghyz boyyndaghy bardy elin­e berer kezde joghaldy. Amal qansha? Ómir­de óz baghasyn ala almay ketken, da­ryn­dy jannyng biri de biregeyi, qyl­qa­lam sheberi biz әngimege arqau etip otyrghan osy Ma­ghauiya Amanjolov edi. Peshenege jaz­ghany sol boldy ma, daryndy suretshi aidyn-kýn­ning amanynda, sheberhanasy­nan shyq­qan boyda joghalyp ketti. Búl – 1995 jyl­dyng 15 tamyzy edi. Sodan beri ony kórgen eshkim joq. Ýlken talant iyesining oida-joqta jogha­luyna kim kinәli, ne әser etti? Búl – júm­baq. Degenmen boljam jasaugha bolatyn siyaqty. Maghauiya bir emes, birneshe ret memlekettik dengeydegi syilyqqa úsy­nyldy. Birinshisi – Qazaqstan komsomo­ly syilyghy edi. Biraq bәzbireuler­ding ta­rapynan tosqauyl qoyyldy. Syilyq­­qa úsynylghandardyng qatarynan onyng aty-jóni alynyp tastalady. Ekinshisi – Memlekettik syilyq bolatyn. «Dala diy­dary» atty úshtaghany alaman bәigege týsken. Dausyz dýnie edi. Onyng qúdiret­ti suretimen tanystar «syilyq seniki» des­ken. Amal qansha, búl jerde de batyrash­tar men qotyrashtar tabyldy. «Qargha adym jerde túr edi mening baqytym, Ústay almadym, ótkizip alyp uaqytyn. San­syrap, sharshap jýrgende, bireu tap kelip, Qaqty da ketti aiyly myqty, aty tyn...» dep Múqaghaly aitpaqshy, Memlekettik syilyq búghan emes, ózgege búiyrdy... Sekseninshi jyldardyng basynda ataqty «Aqtaban shúbyryndy» kartina­syn jasady. Irgeli dýnie edi. Sonyng jalghasy retinde 86-jyly «Qúiyn» degen suret saldy. Sol tústa keybir kóre al­maytyn, múnyng talantyna qyzghanysh­pen qaraytyndar Maghauiyany «ýsh әrip­tin» adamdaryna ústap beru ýshin, «әbýii­rin qúiyn ashqan jalanash qyzdyng ayaghynyng astyna eki-ýsh soyyl-shoqpardy tastay sal. Qyzyl imperiya soldattary zorlaghan eken degen týsinik beredi. Suretting ma­nyzyn asha týsedi» dep kenes berip, aran­datugha da úmtyldy. Múnday pasyq oily dostardan jany nәzik suretshi kýizelmedi deysing be? Dos kórip, әriptes kórip jýr­genderding aram pighylyn bayqap, jan jýregi jylady, әriyne. Odan keyin toq­sanynshy jyldardyng basynda «Týrkiya­gha aparyp kórme ótkizemiz» dep birneshe týrik múnyng on bes shaqty kartinasyn kóterip Týrkiyagha alyp ketti. Sodan habar bolmady. Aydyn-kýnning amanynda qan­­sha uaqytyn sarp etip, jýikesin jep, aq ter, kók ter bop salghan bir top tuyn­dysynan aiyrylyp qalghany, suretshige ýlken soqqy boldy. Odan tys, kóre al­maytyndar múnyng kózin ala bere, birne­­she mәrte salyp qoyghan suretterin tilgilep ketti. Múnyng bәri jýikege, jýrekke salmaq týsirdi. Amalsyz, ashy zapyrandy syrtqa tógu ýshin, ashy sumen dos boldy. Júrt «iship ketti» desti... Biraq onyng qúsalyqtan ishkenin kim týsinsin... Sosyn bir kýni joghalyp ketti... Bәlkim, «qadirim­di barymda týsinbegender, joq bolghan song talantymdy baghalar» dep oilaghan­da bolar-au... Kim bilsin? Maghauiya Amanjo­lov 1949 jyly Qarqaraly ónirinde dý­niyege keldi. Ákesi malshy edi. Bәlkim, shetsiz-sheksiz saghymgha oranghan dalagha, kógildir aspangha, kóz úshynda búldyraghan taulargha ghashyq bolu, ony úghynu sol bala kezden, qoy sonynda jýrgen tústa bas­talghan shyghar. Armiyada Leningradta (qazirgi Sankt-Peterbor) boldy. Qoly bosay qalsa, shapqylap Ermitajgha baratyn. Óner әlemimen sonda keninen tanysty. Armiyada jýrip, «Mәskeude oqysam» degen oimen bir top suretin sondaghy suretshiler dayarlaytyn oqu ornyna jibergen. Kóp úzamay «seni oqugha qabyldaymyz» degen hat keldi. Biraq dәm-túz búiyrmady ma, búl Mәskeuge emes, Almatygha attandy. Alataudyng ete­ginde ornalasqan shaharda oqydy, ýilen­di, bala sýidi... Osynda jýrip respublika túrmaq, Odaqqa tanyldy. Qarymdy suretshi eke­nin tanytty. Moyyndatty. «Sheksiz kenistik, shetsiz kenistik, bile túra talay úrysyp, talay keristik. Men de senderdey aqymaq ekem ghoy, múnymyz endi úly kemistik» dep dostaryna, ainalasynda­ghylargha renjigende óstip bir-eki shumaq óleng jazyp qoyatyn edi. Ol taugha gha­shyq boldy. «Taugha toymaymyn» degen kere­met kartinasy bar. Meni ertip, qyzdaryn jetelep ertemen taugha shyghyp ketetin. Kýni boyy suret salady. Ishindegisin býkpesiz aqtaratyn. IYisi qazaqtyng da­nyshpany Abaydy saldy. Jәne qalay saldy deysiz ghoy. Eshkim úqsamady. Sho­qandy da saldy. Kóp izdenetin. Shoqa­n­nyng suretin bir múraghattan tauyp әke­lipti. Dәl sonday etip salghan eshkim joq. Ma­ghauiyanyng qaysy kartinasyn aita­yyn. Kóp qoy. Amal qansha, osynday as­qan da­-ryn iyesi barynda baghalanbady. Qazir­de eske alyp aityp jýrgender shamaly. Alda alpys bes jyldyghy kele jatyr. Qolym­­nan kelse kórmesin úiymdastyrsam, elding esine Maghauiyanyng atyn janghyrtsam dey­min» deydi jary Gýlbayrash Sýley­men­qyzy. Uaqyt jyljyr. Áli-aq keler úrpaq ótkenin býtinder. Sol kezde artyna ólmes mol múra qaldyrghan Maghauiya Amanjo­lovtyng da aty atalar. Ýlken daryn iyesi bolghanyn baghalar.

Talghat AYTBAYÚLY, publisist-jazushy:
Maghauiya erte tanyldy. KSRO Su­retshiler odaghynyng mýsheligine de qa­tarlastarynyng aldy bolyp qabyldan­dy.Mәskeuding kórmelerine shygharmala­ry birinen keyin biri qoyyldy. Oilary to­syn óner adamynyng órnegi de bólek bola­dy emes pe. Sondyqtan onyng ainala­syn­da qylqalam sheberlerinen bólek – ar­tist, aqyn-jazushy, jurnalister de kóp jý­retin. Ol әrqaysysynyng tilin tauyp, emin-erkin syrlasatyn. Qay-qaysysyn da jan-jaqtylyghymen tәnti etetin. Ótken jyly bir basylymda Álseyit Aqpanbetting shaghyn әngimesi jariyalan­dy. Onda gu-gui basylmaytyn, dumany elik­tirip túratyn Almaty syrahanala­ry­nyng birindegi oqigha bayandalady. Bir-birine des bermey otyrghan jigitter qysqa ólenge baq synasady. Sonda sózdi әueli әdettegi­dey aqyndar alady. Ayaq astynan shyghar­ghan shumaqtaryn jarysyp oqidy. Bir kezde aralarynda otyrghan suretshining de delebesi qozyp shyday almay ketedi de:
Sheksiz kenistik, shetsiz kenistik,
Bile túra talay úrysyp, talay keristik.
Men de senderdey aqyn ekenmin,
Múnymyz bizding – úly kenistik! – dep salady.
Mine, osylaysha aqyndardan oy oz­dyrghan azamat kim deysizder me? Ol – Maghauiya Amanjolov!
Maghauiya kóz kórgenderding bәrining aituynsha, aqyn jýrekti azamat edi. Ke­rilgen keneptegi suretteri qalay sói­lese, tili de dәl solay kýmbirleytin. Osy oiy­myzgha jiyrma tórt paraqtyq oqushy­nyng kók dәpterine jazylghan myna bir shuma­ghy naqty dәlel:
Tughan jer ózindi men saghynghanda,
Bir adym jaqyndaymyn aqyndargha.
Beynendi oimen tartyp salghanmenen,
Men barmasam, ol maghan jaqyndar ma?!
Ol elin de, jerin de, qazaghyn da shy­nayy kónilmen sýie bildi. Sol sezimin әsire boyau, ótirik órneksiz tap-taza, túnba qal­pynda, asqan sheberlikpen beyneley­di. Osy ereksheligin bylayghy júrt qana emes, beyneleu ónerining mayyn ezip, dә­min tatqan has sheberlerding ózderi de airyq­sha baghalady. Jәne bir basa aitatyn jay – әrip­testerining eshqaysysynyng dәti je­tip bara bermeytin taqyrypqa batyl bar­ghandyghy. Totalitarlyq jýiening degeni bolyp, halyqtyng keshegi bastan keshken auyr taghdyryn aittyrmay, auyzdyqtap otyrghan jetpisinshi jyldardyng ózinde «Aqtaban shúbyryndy» siklyna ýn­destirip, qazaghymnyng keleshegi qalay bolady dep asqan kýizelispen ghúmyr keshken ayauly arystarymyz turaly «Qúryltay sezining delegattary Oryn­borgha barar jol ýstinde» degen polotno jazuy, ony 1986 jyldyng Jeltoqsan kóterilisi qasiretine úlastyryp «Qú­yyn­dy» qiilastyruy, solardaghy dittegen oiyn asqan nәziktikpen astarlay jetki­zip, kórkemdik kenes pen timiskilegish týrtpekshilerding auyr tezinen orayyn tauyp ótkize bilui ghajap emes pe?!
Biraq osy «ghajaptardyn» qay-qay­sysy da jýregine azap jýgi bolyp artyl­ghany kýmәnsiz. Mәselen, әlgi kók dәp­terding bir paraghyna: «Kónildi shaytan qyldy-au, shaytan ómir...» dep jazypty. Sol jazbalary bitetin dәpterding so-nynda:
«Mysyq qashsa tyrnaghyna senip,
Joghary shyghar it jetpeydi dep.
Men nege jogharygha sekirmeymin,
Balaghymnan tister itterdi kórip...» – degen joldaryn oqydyq. Astynda merzimi kórsetilmepti. Ózimizshe, búl shumaq jo­ghalyp keter kezining aldynda keste­lengen oiy bolar dep úqtyq.
– Qayran, Maghauiya! – deymiz biz býgin. – Shenberge syimay tirlik keship, she­berliging әbden shyndalghan, qay taqy­rypqa da iymenbey bara alatyn tәuelsiz uaqyttaghy tanghajayyp dýniyelerin­di kórsete almay armanda ketkenin-ay!..
1996 jyly jaryq kórgen «Aray» jurnalynyng bir sanynda «Qaydasyn, Maghauiya?» dep izdeu salghan maqala jazyp edim. Áli de sol niyettemin. Sen ólmegendey kórinesin. Olay bolatyny, ólgenindi kórgen, kómilgenindi kórgen pende joq.
Bar bol, Maghauiya!
 
Túnghyshbay Jamanqúlov, Qazaqstannyng halyq artiysi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, akter, rejisser:
– Qaysy bir jyldary QazPIY-de óner­ge jaqyn, teatrdy sýietin student­terding basyn qúrap ýiirme ashyp, qosym­sha júmys jasap jýrdim. Maghauiyamen sol jerde jýrip tanystym. Onyng sózinen, isinen bólek jaratylghan jan ekenin birden tanydym. Onyng sóz saptauy, kózqarasy, jýris-túrysy, azamattyghy únady. Bir-birimizge jaqyn jýrdik. Ol kezde Maghauiya jas. Basyn taugha da, tasqa da úryp, izdeniste jýrgen kezi edi. Ol óz quatyn sezetin. Ara-túra «men tegin adam emespin» dep aityp ta qoyatyn. Ózining stiyli jayynda әngimelegendi únatatyn.Key kezde «Jalyn» jurnalynyng mú­qabalaryna suretteri jariyalanady. Jasyratyn nesi bar, sony birge juyp jýrgen kez de boldy. Ol әrbir jaryq kór­gen tuyndysyna balasha quanushy edi. Áriyne, men Maghauiyamen qatty aralasyp kettim dep aita almaymyn. Onymen jigit, azamat retinen góri, suretker retinde kóp aralastym, kóp aqyldastym.Ýnemi óner jayynda әngimening tiyegin aghytyp qoyyp, otyrushy edik. Men KazPIY-de ne istep jýrmin, onyng sharuasy bolmady. Ónerge degen ortaq bir ýndestik boldy ma, nege ekeni qaydam, әiteuir maghan jaqyn jýru­ge tyrysty. Shenberge syimaytyn talant edi. Ýnemi qaynap jýretin. Izdenisi, úm­tylysy kóp-túghyn. Amal qansha? Qazir endi ótken shaqpen sóilep otyrmyn. Bi­raq ol iz-týzsiz ketti degenge kónilim senbey­di. Alys sapargha ketkendey, qaytyp ke­letindey kórinedi de túrady. Jaman aitu­gha auzym barmaydy. Myna japon elin­de suretkerlerge tәn bir minez deymiz be, dәstýr deymiz be, birdene bar. Kemeline kelip, baryn bergen suretshiler kenet joghalyp ketedi de, basqa atpen, basqa stilimen ekinshi bir jerden jarqyrap kórinedi. Bәlkim, bizding Maghauiya da son­day jolgha týsti me eken? Basqa kenistikke ketip qaldy ma, qúday biledi. Júmys basty bolyp kettik. Árkim ózining tirligimen shapqylap ketken bir zaman boldy. Sóitip jýrgende aragha on-on bes jyl týsip ketti. Úmytpasam, teatrda diyrektor kezim be eken, birde Maghauiya kelip túr. «Portretindi saldym» deydi. «Qalay?» deymin tan­-ghalyp, suretshi keyipkerin sheberhanagha shaqyryp, birneshe saghat otyryp, bayqap, zerttep baryp salushy edi, sen qalay saldyn?» deymin ghoy. «Men sizdi bilemin ghoy» deydi jymiyp. Bardym. Kórdim. Únady. «Jendetter» degen spektaklidegi obrazym eken. Tek keybir jerin jóndeu kerektigin aittym. Biraz uaqyt salyp, taghy shaqyrdy. Tastay qylyp jóndep, salyp qoyypty. Tereng oily, súghyla týisikti, siyrek talant edi. Qazir ortamyzda, Maghauiya joq degenge kónilim senbeydi. Bir kýni jarqyldap kelip qolymdy alyp jatatyn siyaqty bolyp túrady.

Seysen ÁMIRBEKÚLY

"Ayqyn" gazeti