«اراي» جۋرنالىنا جاڭادان جۇ­مىسقا تۇرعان كەزىم. ءبىر كۇنى جۋرنال قىزمەتكەرلەرى كۇنشۋاقتا تەمەكى تارتىپ تۇرعان ەدى.

«اراي» جۋرنالىنا جاڭادان جۇ­مىسقا تۇرعان كەزىم. ءبىر كۇنى جۋرنال قىزمەتكەرلەرى كۇنشۋاقتا تەمەكى تارتىپ تۇرعان ەدى.
– قالايسىڭدار؟ – دەگەن گۇر ەتكەن دا­ۋىس ەستىلدى. جالت قاراعانبىز. قياق مۇرت قويعان، ەڭسەلى، يىقتى جىگىت اعاسى ەكەن. جانىمداعىلار جاپىرلاسىپ امانداستى. بۇرىننان تانيتىن سەكىلدى. «گۇلبايراش وسىندا ما؟» – دەدى دە، ىشكە ەنىپ كەتتى. «ما­عاۋيا دەگەن ۇلكەن سۋرەتشى، گۇلبايراش اپاي وسى كىسىنىڭ جارى» دەستى، جانىم­دا­عىلار. ودان كەيىن ماعاۋيا اعانى وسى رەداكتسيا قابىرعاسىنان بىرنەشە رەت كوردىم. كەيىن باسقا جۇمىسقا اۋىستىم. سون­دا ءجۇرىپ «قازاقتىڭ ماڭدايىنا ءبىت­-­كەن ۇلكەن سۋرەتشىسi ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتىپ­تى» دەگەندى ەستىدىم.... ناعىز كەمەلىنە كەل­گەن شاعىندا، ناعىز بويىنداعى باردى ەلىن­ە بەرەر كەزدە جوعالدى. امال قانشا؟ ومىر­دە ءوز باعاسىن الا الماي كەتكەن، دا­رىن­دى جاننىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، قىل­قا­لام شەبەرى ءبىز اڭگىمەگە ارقاۋ ەتىپ وتىرعان وسى ما­عاۋيا امانجولوۆ ەدى. پەشەنەگە جاز­عانى سول بولدى ما، دارىندى سۋرەتشى ايدىڭ-كۇن­نىڭ امانىندا، شەبەرحاناسى­نان شىق­قان بويدا جوعالىپ كەتتى. بۇل – 1995 جىل­دىڭ 15 تامىزى ەدى. سودان بەرى ونى كورگەن ەشكىم جوق. ۇلكەن تالانت يەسىنىڭ ويدا-جوقتا جوعا­لۋىنا كىم كىنالى، نە اسەر ەتتى؟ بۇل – جۇم­باق. دەگەنمەن بولجام جاساۋعا بولاتىن سياقتى. ماعاۋيا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى سىيلىققا ۇسى­نىلدى. ءبىرىنشىسى – قازاقستان كومسومو­لى سىيلىعى ەدى. بىراق بازبىرەۋلەر­دىڭ تا­راپىنان توسقاۋىل قويىلدى. سىيلىق­­قا ۇسىنىلعانداردىڭ قاتارىنان ونىڭ اتى-ءجونى الىنىپ تاستالادى. ەكىنشىسى – مەملەكەتتىك سىيلىق بولاتىن. «دالا دي­دارى» اتتى ۇشتاعانى الامان بايگەگە تۇسكەن. داۋسىز دۇنيە ەدى. ونىڭ قۇدىرەت­تى سۋرەتىمەن تانىستار «سىيلىق سەنىكى» دەس­كەن. امال قانشا، بۇل جەردە دە باتىراش­تار مەن قوتىراشتار تابىلدى. «قارعا ادىم جەردە تۇر ەدى مەنىڭ باقىتىم، ۇستاي المادىم، وتكىزىپ الىپ ۋاقىتىن. سان­سىراپ، شارشاپ جۇرگەندە، بىرەۋ تاپ كەلىپ، قاقتى دا كەتتى ايىلى مىقتى، اتى تىڭ...» دەپ مۇقاعالي ايتپاقشى، مەملەكەتتىك سىيلىق بۇعان ەمەس، وزگەگە بۇيىردى... سەكسەنىنشى جىلداردىڭ باسىندا اتاقتى «اقتابان شۇبىرىندى» كارتينا­سىن جاسادى. ىرگەلى دۇنيە ەدى. سونىڭ جالعاسى رەتىندە 86-جىلى «قۇيىن» دەگەن سۋرەت سالدى. سول تۇستا كەيبىر كورە ال­مايتىن، مۇنىڭ تالانتىنا قىزعانىش­پەن قارايتىندار ماعاۋيانى «ءۇش ءارىپ­تىڭ» ادامدارىنا ۇستاپ بەرۋ ءۇشىن، «ءابۇيى­رىن قۇيىن اشقان جالاڭاش قىزدىڭ اياعىنىڭ استىنا ەكى-ءۇش سويىل-شوقپاردى تاستاي سال. قىزىل يمپەريا سولداتتارى زورلاعان ەكەن دەگەن تۇسىنىك بەرەدى. سۋرەتتىڭ ما­ڭىزىن اشا تۇسەدى» دەپ كەڭەس بەرىپ، اران­داتۋعا دا ۇمتىلدى. مۇنداي پاسىق ويلى دوستاردان جانى نازىك سۋرەتشى كۇيزەلمەدى دەيسىڭ بە؟ دوس كورىپ، ارىپتەس كورىپ جۇر­گەندەردىڭ ارام پيعىلىن بايقاپ، جان جۇرەگى جىلادى، ارينە. ودان كەيىن توق­سانىنشى جىلداردىڭ باسىندا «تۇركيا­عا اپارىپ كورمە وتكىزەمىز» دەپ بىرنەشە تۇرىك مۇنىڭ ون بەس شاقتى كارتيناسىن كوتەرىپ تۇركياعا الىپ كەتتى. سودان حابار بولمادى. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا قان­­شا ۋاقىتىن سارپ ەتىپ، جۇيكەسىن جەپ، اق تەر، كوك تەر بوپ سالعان ءبىر توپ تۋىن­دىسىنان ايىرىلىپ قالعانى، سۋرەتشىگە ۇلكەن سوققى بولدى. ودان تىس، كورە ال­مايتىندار مۇنىڭ كوزىن الا بەرە، بىرنە­­شە مارتە سالىپ قويعان سۋرەتتەرىن تىلگىلەپ كەتتى. مۇنىڭ ءبارى جۇيكەگە، جۇرەككە سالماق ءتۇسىردى. امالسىز، اششى زاپىراندى سىرتقا توگۋ ءۇشىن، اششى سۋمەن دوس بولدى. جۇرت «ءىشىپ كەتتى» دەستى... بىراق ونىڭ قۇسالىقتان ىشكەنىن كىم ءتۇسىنسىن... سوسىن ءبىر كۇنى جوعالىپ كەتتى... بالكىم، «قادىرىم­دى بارىمدا تۇسىنبەگەندەر، جوق بولعان سوڭ تالانتىمدى باعالار» دەپ ويلاعان­دا بولار-اۋ... كىم ءبىلسىن؟ ماعاۋيا امانجو­لوۆ 1949 جىلى قارقارالى وڭىرىندە دۇ­نيەگە كەلدى. اكەسى مالشى ەدى. بالكىم، شەتسىز-شەكسىز ساعىمعا ورانعان دالاعا، كوگىلدىر اسپانعا، كوز ۇشىندا بۇلدىراعان تاۋلارعا عاشىق بولۋ، ونى ۇعىنۋ سول بالا كەزدەن، قوي سوڭىندا جۇرگەن تۇستا باس­تالعان شىعار. ارميادا لەنينگرادتا (قازىرگى سانكت-پەتەربور) بولدى. قولى بوساي قالسا، شاپقىلاپ ەرميتاجعا باراتىن. ونەر الەمىمەن سوندا كەڭىنەن تانىستى. ارميادا ءجۇرىپ، «ماسكەۋدە وقىسام» دەگەن ويمەن ءبىر توپ سۋرەتىن سونداعى سۋرەتشىلەر دايارلايتىن وقۋ ورنىنا جىبەرگەن. كوپ ۇزاماي «سەنى وقۋعا قابىلدايمىز» دەگەن حات كەلدى. بىراق ءدام-تۇز بۇيىرمادى ما، بۇل ماسكەۋگە ەمەس، الماتىعا اتتاندى. الاتاۋدىڭ ەتە­گىندە ورنالاسقان شاھاردا وقىدى، ۇيلەن­دى، بالا ءسۇيدى... وسىندا ءجۇرىپ رەسپۋبليكا تۇرماق، وداققا تانىلدى. قارىمدى سۋرەتشى ەكە­نىن تانىتتى. مويىنداتتى. «شەكسىز كەڭىستىك، شەتسىز كەڭىستىك، بىلە تۇرا تالاي ۇرىسىپ، تالاي كەرىستىك. مەن دە سەندەردەي اقىماق ەكەم عوي، مۇنىمىز ەندى ۇلى كەمىستىك» دەپ دوستارىنا، اينالاسىندا­عىلارعا رەنجىگەندە ءوستىپ ءبىر-ەكى شۋماق ولەڭ جازىپ قوياتىن ەدى. ول تاۋعا عا­شىق بولدى. «تاۋعا تويمايمىن» دەگەن كەرە­مەت كارتيناسى بار. مەنى ەرتىپ، قىزدارىن جەتەلەپ ەرتەمەن تاۋعا شىعىپ كەتەتىن. كۇنى بويى سۋرەت سالادى. ىشىندەگىسىن بۇكپەسىز اقتاراتىن. ءيىسى قازاقتىڭ دا­نىشپانى ابايدى سالدى. جانە قالاي سالدى دەيسىز عوي. ەشكىم ۇقسامادى. شو­قاندى دا سالدى. كوپ ىزدەنەتىن. شوقا­ن­نىڭ سۋرەتىن ءبىر مۇراعاتتان تاۋىپ اكە­لىپتى. ءدال سونداي ەتىپ سالعان ەشكىم جوق. ما­عاۋيانىڭ قايسى كارتيناسىن ايتا­يىن. كوپ قوي. امال قانشا، وسىنداي اس­قان دا­-رىن يەسى بارىندا باعالانبادى. قازىر­دە ەسكە الىپ ايتىپ جۇرگەندەر شامالى. الدا الپىس بەس جىلدىعى كەلە جاتىر. قولىم­­نان كەلسە كورمەسىن ۇيىمداستىرسام، ەلدىڭ ەسىنە ماعاۋيانىڭ اتىن جاڭعىرتسام دەي­مىن» دەيدى جارى گۇلبايراش سۇلەي­مەن­قىزى. ۋاقىت جىلجىر. ءالى-اق كەلەر ۇرپاق وتكەنىن بۇتىندەر. سول كەزدە ارتىنا ولمەس مول مۇرا قالدىرعان ماعاۋيا امانجو­لوۆتىڭ دا اتى اتالار. ۇلكەن دارىن يەسى بولعانىن باعالار.

تالعات ايتبايۇلى، پۋبليتسيست-جازۋشى:
ماعاۋيا ەرتە تانىلدى. كسرو سۋ­رەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە دە قا­تارلاستارىنىڭ الدى بولىپ قابىلدان­دى.ماسكەۋدىڭ كورمەلەرىنە شىعارمالا­رى بىرىنەن كەيىن ءبىرى قويىلدى. ويلارى تو­سىن ونەر ادامىنىڭ ورنەگى دە بولەك بولا­دى ەمەس پە. سوندىقتان ونىڭ اينالا­سىن­دا قىلقالام شەبەرلەرىنەن بولەك – ار­تيست، اقىن-جازۋشى، جۋرناليستەر دە كوپ جۇ­رەتىن. ول ارقايسىسىنىڭ ءتىلىن تاۋىپ، ەمىن-ەركىن سىرلاساتىن. قاي-قايسىسىن دا جان-جاقتىلىعىمەن ءتانتى ەتەتىن. وتكەن جىلى ءبىر باسىلىمدا السەيىت اقپانبەتتىڭ شاعىن اڭگىمەسى جاريالان­دى. وندا گۋ-گۋى باسىلمايتىن، دۋمانى ەلىك­تىرىپ تۇراتىن الماتى سىراحانالا­رى­نىڭ بىرىندەگى وقيعا باياندالادى. ءبىر-بىرىنە دەس بەرمەي وتىرعان جىگىتتەر قىسقا ولەڭگە باق سىناسادى. سوندا ءسوزدى اۋەلى ادەتتەگى­دەي اقىندار الادى. اياق استىنان شىعار­عان شۋماقتارىن جارىسىپ وقيدى. ءبىر كەزدە ارالارىندا وتىرعان سۋرەتشىنىڭ دە دەلەبەسى قوزىپ شىداي الماي كەتەدى دە:
شەكسىز كەڭىستىك، شەتسىز كەڭىستىك،
بىلە تۇرا تالاي ۇرىسىپ، تالاي كەرىستىك.
مەن دە سەندەردەي اقىن ەكەنمىن،
مۇنىمىز ءبىزدىڭ – ۇلى كەڭىستىك! – دەپ سالادى.
مىنە، وسىلايشا اقىنداردان وي وز­دىرعان ازامات كىم دەيسىزدەر مە؟ ول – ماعاۋيا امانجولوۆ!
ماعاۋيا كوز كورگەندەردىڭ ءبارىنىڭ ايتۋىنشا، اقىن جۇرەكتى ازامات ەدى. كە­رىلگەن كەنەپتەگى سۋرەتتەرى قالاي سوي­لەسە، ءتىلى دە ءدال سولاي كۇمبىرلەيتىن. وسى ويى­مىزعا جيىرما ءتورت پاراقتىق وقۋشى­نىڭ كوك داپتەرىنە جازىلعان مىنا ءبىر شۋما­عى ناقتى دالەل:
تۋعان جەر ءوزىڭدى مەن ساعىنعاندا،
ءبىر ادىم جاقىندايمىن اقىندارعا.
بەينەڭدى ويمەن تارتىپ سالعانمەنەن،
مەن بارماسام، ول ماعان جاقىندار ما؟!
ول ەلىن دە، جەرىن دە، قازاعىن دا شى­نايى كوڭىلمەن سۇيە ءبىلدى. سول سەزىمىن اسىرە بوياۋ، وتىرىك ورنەكسىز تاپ-تازا، تۇنبا قال­پىندا، اسقان شەبەرلىكپەن بەينەلەي­دى. وسى ەرەكشەلىگىن بىلايعى جۇرت قانا ەمەس، بەينەلەۋ ونەرىنىڭ مايىن ەزىپ، ءدا­مىن تاتقان حاس شەبەرلەردىڭ وزدەرى دە ايرىق­شا باعالادى. جانە ءبىر باسا ايتاتىن جاي – ارىپ­تەستەرىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ ءداتى جە­تىپ بارا بەرمەيتىن تاقىرىپقا باتىل بار­عاندىعى. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ دەگەنى بولىپ، حالىقتىڭ كەشەگى باستان كەشكەن اۋىر تاعدىرىن ايتتىرماي، اۋىزدىقتاپ وتىرعان جەتپىسىنشى جىلداردىڭ وزىندە «اقتابان شۇبىرىندى» تسيكلىنا ۇن­دەستىرىپ، قازاعىمنىڭ كەلەشەگى قالاي بولادى دەپ اسقان كۇيزەلىسپەن عۇمىر كەشكەن اياۋلى ارىستارىمىز تۋرالى «قۇرىلتاي سەزىنىڭ دەلەگاتتارى ورىن­بورعا بارار جول ۇستىندە» دەگەن پولوتنو جازۋى، ونى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسى قاسىرەتىنە ۇلاستىرىپ «قۇ­يىن­دى» قيۋلاستىرۋى، سولارداعى دىتتەگەن ويىن اسقان نازىكتىكپەن استارلاي جەتكى­زىپ، كوركەمدىك كەڭەس پەن تىمىسكىلەگىش تۇرتپەكشىلەردىڭ اۋىر تەزىنەن ورايىن تاۋىپ وتكىزە ءبىلۋى عاجاپ ەمەس پە؟!
بىراق وسى «عاجاپتاردىڭ» قاي-قاي­سىسى دا جۇرەگىنە ازاپ جۇگى بولىپ ارتىل­عانى كۇمانسىز. ماسەلەن، الگى كوك داپ­تەردىڭ ءبىر پاراعىنا: «كوڭىلدى شايتان قىلدى-اۋ، شايتان ءومىر...» دەپ جازىپتى. سول جازبالارى بىتەتىن داپتەردىڭ سو-ڭىندا:
«مىسىق قاشسا تىرناعىنا سەنىپ،
جوعارى شىعار يت جەتپەيدى دەپ.
مەن نەگە جوعارىعا سەكىرمەيمىن،
بالاعىمنان تىستەر يتتەردى كورىپ...» – دەگەن جولدارىن وقىدىق. استىندا مەرزىمى كورسەتىلمەپتى. وزىمىزشە، بۇل شۋماق جو­عالىپ كەتەر كەزىنىڭ الدىندا كەستە­لەنگەن ويى بولار دەپ ۇقتىق.
– قايران، ماعاۋيا! – دەيمىز ءبىز بۇگىن. – شەڭبەرگە سىيماي تىرلىك كەشىپ، شە­بەرلىگىڭ ابدەن شىڭدالعان، قاي تاقى­رىپقا دا يمەنبەي بارا الاتىن تاۋەلسىز ۋاقىتتاعى تاڭعاجايىپ دۇنيەلەرىڭ­دى كورسەتە الماي ارماندا كەتكەنىڭ-اي!..
1996 جىلى جارىق كورگەن «اراي» جۋرنالىنىڭ ءبىر سانىندا «قايداسىڭ، ماعاۋيا؟» دەپ ىزدەۋ سالعان ماقالا جازىپ ەدىم. ءالى دە سول نيەتتەمىن. سەن ولمەگەندەي كورىنەسىڭ. ولاي بولاتىنى، ولگەنىڭدى كورگەن، كومىلگەنىڭدى كورگەن پەندە جوق.
بار بول، ماعاۋيا!
 
تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، اكتەر، رەجيسسەر:
– قايسى ءبىر جىلدارى قازپي-دە ونەر­گە جاقىن، تەاتردى سۇيەتىن ستۋدەنت­تەردىڭ باسىن قۇراپ ۇيىرمە اشىپ، قوسىم­شا جۇمىس جاساپ ءجۇردىم. ماعاۋيامەن سول جەردە ءجۇرىپ تانىستىم. ونىڭ سوزىنەن، ىسىنەن بولەك جاراتىلعان جان ەكەنىن بىردەن تانىدىم. ونىڭ ءسوز ساپتاۋى، كوزقاراسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، ازاماتتىعى ۇنادى. ءبىر-بىرىمىزگە جاقىن جۇردىك. ول كەزدە ماعاۋيا جاس. باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ، ىزدەنىستە جۇرگەن كەزى ەدى. ول ءوز قۋاتىن سەزەتىن. ارا-تۇرا «مەن تەگىن ادام ەمەسپىن» دەپ ايتىپ تا قوياتىن. ءوزىنىڭ ءستيلى جايىندا اڭگىمەلەگەندى ۇناتاتىن.كەي كەزدە «جالىن» جۋرنالىنىڭ مۇ­قابالارىنا سۋرەتتەرى جاريالانادى. جاسىراتىن نەسى بار، سونى بىرگە جۋىپ جۇرگەن كەز دە بولدى. ول ءاربىر جارىق كور­گەن تۋىندىسىنا بالاشا قۋانۋشى ەدى. ارينە، مەن ماعاۋيامەن قاتتى ارالاسىپ كەتتىم دەپ ايتا المايمىن. ونىمەن جىگىت، ازامات رەتىنەن گورى، سۋرەتكەر رەتىندە كوپ ارالاستىم، كوپ اقىلداستىم.ۇنەمى ونەر جايىندا اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتىپ قويىپ، وتىرۋشى ەدىك. مەن كازپي-دە نە ىستەپ ءجۇرمىن، ونىڭ شارۋاسى بولمادى. ونەرگە دەگەن ورتاق ءبىر ۇندەستىك بولدى ما، نەگە ەكەنى قايدام، ايتەۋىر ماعان جاقىن جۇرۋ­گە تىرىستى. شەڭبەرگە سىيمايتىن تالانت ەدى. ۇنەمى قايناپ جۇرەتىن. ىزدەنىسى، ۇم­تىلىسى كوپ-تۇعىن. امال قانشا؟ قازىر ەندى وتكەن شاقپەن سويلەپ وتىرمىن. بى­راق ول ءىز-ءتۇزسىز كەتتى دەگەنگە كوڭىلىم سەنبەي­دى. الىس ساپارعا كەتكەندەي، قايتىپ كە­لەتىندەي كورىنەدى دە تۇرادى. جامان ايتۋ­عا اۋزىم بارمايدى. مىنا جاپون ەلىن­دە سۋرەتكەرلەرگە ءتان ءبىر مىنەز دەيمىز بە، ءداستۇر دەيمىز بە، بىردەڭە بار. كەمەلىنە كەلىپ، بارىن بەرگەن سۋرەتشىلەر كەنەت جوعالىپ كەتەدى دە، باسقا اتپەن، باسقا ستيلمەن ەكىنشى ءبىر جەردەن جارقىراپ كورىنەدى. بالكىم، ءبىزدىڭ ماعاۋيا دا سون­داي جولعا ءتۇستى مە ەكەن؟ باسقا كەڭىستىككە كەتىپ قالدى ما، قۇداي بىلەدى. جۇمىس باستى بولىپ كەتتىك. اركىم ءوزىنىڭ تىرلىگىمەن شاپقىلاپ كەتكەن ءبىر زامان بولدى. ءسويتىپ جۇرگەندە اراعا ون-ون بەس جىل ءتۇسىپ كەتتى. ۇمىتپاسام، تەاتردا ديرەكتور كەزىم بە ەكەن، بىردە ماعاۋيا كەلىپ تۇر. «پورترەتىڭدى سالدىم» دەيدى. «قالاي؟» دەيمىن تاڭ­-عالىپ، سۋرەتشى كەيىپكەرىن شەبەرحاناعا شاقىرىپ، بىرنەشە ساعات وتىرىپ، بايقاپ، زەرتتەپ بارىپ سالۋشى ەدى، سەن قالاي سالدىڭ؟» دەيمىن عوي. «مەن ءسىزدى بىلەمىن عوي» دەيدى جىميىپ. باردىم. كوردىم. ۇنادى. «جەندەتتەر» دەگەن سپەكتاكلدەگى وبرازىم ەكەن. تەك كەيبىر جەرىن جوندەۋ كەرەكتىگىن ايتتىم. ءبىراز ۋاقىت سالىپ، تاعى شاقىردى. تاستاي قىلىپ جوندەپ، سالىپ قويىپتى. تەرەڭ ويلى، سۇعىلا تۇيسىكتى، سيرەك تالانت ەدى. قازىر ورتامىزدا، ماعاۋيا جوق دەگەنگە كوڭىلىم سەنبەيدى. ءبىر كۇنى جارقىلداپ كەلىپ قولىمدى الىپ جاتاتىن سياقتى بولىپ تۇرادى.

سەيسەن امىربەكۇلى

"ايقىن" گازەتى