Múhan Isahan, dintanushy:

– Ózinizge de belgili, songhy jyldary qazaq halqynyng túrmys-tirshiliginde ghasyrlar boyy qalyptasqan salt-dәstýrlerge qatysty dau kóbeydi. Kelin týskende sәlem salu salty, kýndelikti ómirde kiyim kii әdebi, Qúran oqyghanda bet sipau әdeti t.b. әdet-ghúryptardan dinge qayshylyq kórgender tabyldy. Shyn mәninde, halyqtyng dәuirler boyy túrmysyna dendep engen salt-sanasy Islam dinining jan-dýniyemizge dendey enip, birjola sinisip ketkenin kórsetpey me? Jetpis jyl boyy kommunistik jýiening tepkisimen dinnen bezgen qoghamda bir-eki úrpaq auysyp ýlgerdi, búrynnan qalyptasqan diny dәstýr ýzildi. Al endi diny ilim qoghamymyzda qayta janghyrudy bastan ótkerip jatqanda, últtyq dәstýr bólek, din bólek siyaqty úghym tuynday bastaghanday?

Múhan Isahan, dintanushy:

– Ózinizge de belgili, songhy jyldary qazaq halqynyng túrmys-tirshiliginde ghasyrlar boyy qalyptasqan salt-dәstýrlerge qatysty dau kóbeydi. Kelin týskende sәlem salu salty, kýndelikti ómirde kiyim kii әdebi, Qúran oqyghanda bet sipau әdeti t.b. әdet-ghúryptardan dinge qayshylyq kórgender tabyldy. Shyn mәninde, halyqtyng dәuirler boyy túrmysyna dendep engen salt-sanasy Islam dinining jan-dýniyemizge dendey enip, birjola sinisip ketkenin kórsetpey me? Jetpis jyl boyy kommunistik jýiening tepkisimen dinnen bezgen qoghamda bir-eki úrpaq auysyp ýlgerdi, búrynnan qalyptasqan diny dәstýr ýzildi. Al endi diny ilim qoghamymyzda qayta janghyrudy bastan ótkerip jatqanda, últtyq dәstýr bólek, din bólek siyaqty úghym tuynday bastaghanday?

– Qazaqtyng Islamgha degen kózqarasyna bagha bergende, eng әueli halqymyzdyng Islamgha deyingi ruhaniyatyna jәne geografiyalyq ornalasuyna mәn bergen jón. Aldymen, nege bizde sharighattyng ereje-qaghidalarymen qatar halyqtyng әdet-ghúryptary da ortaq qúndylyq retinde qarastyrylady?» degen súraqqa jauap berip kórelik. Birinshiden, týrkilerding negizgi deni Islamgha deyin moneteystik senimdegi qauym edi. Bizding búl mәselege qatysty songhy kezdegi ashqan ýlken janalyghymyz, týrkilerge de Ozghan (Oghyz qaghan) atty payghambardyng kelgendigi turaly derekti taptyq (Qaranyz: «Múhan Isahan. Ozghan payghambar jәne Týrki órkeniyeti). Al, Islamgha deyingi salt-jora, jón-josyqtarymyz Ozghan payghambar әkelgen dinning júrnaqtary bolatyn. Ádet-ghúrypty sharighatpen qatar ústaugha Hanafiya mazhabyndaghy «ghurf» qaynar-kózinde rúqsat berilgen. Sonday-aq, Maqriziyding jetkizuine qaraghanda Bibarys Mysyrda Mamlýk memleketin qúrghanda jәne onyng odaqtasy Altyn Orda biyleushisi Berke han da Shynghyshannyng «Úly Iasasynyn» ýsh ústynyn sharighatpen qatar ústanghan. Sonyng negizinde músylman fiykhynda «Siyasy shariya» (sy – ýsh, iasy – Úly Iasaq, yaghni, josyq) degen әdet-ghúryppen ýkim beru tarauy payda boldy. Hanafiya mazhabynda búdan basqa salt-joragha negizdelgen «Hiyle», yaghni, «ayla» әdis-tәsiline de oryn berilgen. Osy sebepten de, kóshpeli Qazaq qauymynda absolutti sharighat ýkimderimen qatar әdet-ghúryp zany da qoghamdyq qatynastardy retteushi negizgi qúndylyq sanaldy. Ekinshiden, Qazaq – Islam әlemining teriskey túsynda, shalghayda jatqan el. Músylman әlemining qaynaghan ortasy men rabad, yaghny shekara boyyn mekendegen elding dindi tútynu dәrejesine birdey bagha beruge bolmaydy. Ýshinshiden, qazaq halqynyng últ bolyp qalyptasuynda Islam dinining roli erekshe ýlken edi. Zamandasym, tarihshy Saghyntay Súnghatay Erenqabyrghadan Edilge deyingi aralyqty mekendeytin qazaq halqynyng mәdeniyetin, túrmys-saltyn zerttep, olardyng kýndelikti túrmystaghy әdet-ghúryptarynyng birdey ekenin jazghan edi. Kezinde múny HIH ghasyrda Radlov ta tamsana jazghan bolatyn. Biraq Radlov alty myng shaqyrymdyq aumaqty mekendegen kóshpendi halyqtyng ruhany birtútastyghynyng syryn asha almay ketti. 

– Sonda últtyq ózek, ruhany birtútastyq qalay qalyptasty?

– Men múny dinning yqpalynan bolghan dep bilem. Qazirgi Sibirdegi altay, oirat, hakas, teleuit, ket halyqtarynyng qúramynda da qypshaq, kerey, nayman, jalayyr, kete t.b. qazaqtyng rulary bar. Osyghan baylanysty mening tújyrymym, Islam dinin qabyldaghan rular «Qazaq» degen últ bolyp úiydy da, al dindi ústanbaghandary «altaylyqtar», «oyrattar» t.b. úlys bolyp syrtta qaldy. Qazaq últy bolyp qalyptasqandar dinning arqasynda birige otyryp, memleket qúrdy. Osy tústa erekshe toqtala ketetin jayt, Qazaq handyghy qúrylghannan keyin Shaybany әuletimen eki arada Syr boyy óniri ýshin elu jylday ýzdiksiz soghys jýrdi. Eki jaq ózara tartysta itjyghys týsip otyrdy. XVI ghasyrdyng basynda Múhammed Shaybany Samarqand pen Búqardyng moldalaryna qazaqtargha qatysty «mýshrik» dep pәtua shyghartyp, ghazauat jariyalamaq bolghan. Bәrimizge belgili bolghanday ghazauat – mýshrikter men dinsizderge qarsy jariyalanatyn qasiyetti joryq. Búl Islam әlemining qoldauyna ie bolu ýshin jasalghan sayasy qulyq edi. Sol kezde Deshti-Qypshaqqa ayaq basqan ghúlamalar halqymyzdyng salt-dәstýrin, túrmys-tirshiligin, ómirlik ústanymyn zerttep, «búlar mýshrik emes, «qaza haq» («haq jolyndaghylar»-red.) degen. Óz basym halqymyzdyng «Qazaq» atauy osydan shyqty ma dep joramaldaymyn.

– Búl joramaldy rastaytyn derek bar ma?

– Mәshhýr Jýsipting enbekterinde keltirilgen foliklorlyq derekterde arabtardyng qazaqtardyng jaz jaylaugha shyghyp, aq shanqan kiyiz ýilerin tigip jatqanyn kórip, aq qazdargha úqsatyp, «Qaz-aq» eken dep ataghandyghy aitylady. Abaydyng «Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqty» degen qara sózinde de osynday mәlimet bar. Ol «Arabtar kelip, qazaqtardy kórip, ózderindegi «huza» taypasyna úqsatyp, «huzaaghi» dep ataghan», – deydi. Abaydyng joramaly basqasha bolghanymen, ol arabtardyng tarapynan qazaqtargha qaratyla «Qaza haq» dep aitylghanyn naqtylap otyr. Búghan deyin tarihshylar aityp jýrgen «Qazaq» degen azat, erkin, derbes, eshkimge baghynbaytyn alamandar derbestigi degen pikir bar. Búl tújyrymdy da joqqa shygharugha bolmaydy. Biraq, halqymyzdyng «Qazaq» atauynyng shyghu tegine qatysty diny versiyanyng bar ekenin eskeru kerek. 

Shyndyghynda, menen búryn búl pikirdi zang ghylymdarynyng doktory Núraly Óserúly men dintanushy ghalym Júmeken Istaev aitqan bolatyn. Olar «Qazaq» degen ataudyng payda boluyn Múhammed Shaybaniyding qazaqtargha qarsy ghazauat jasamaq bolghan oqighasyna baylanysty shyqqandyghyn algha tartady. Áytse de, aghalarymyz Abaydyng «Biraz sóz qazaqtyng qaydan shyqqandyghy turaly» enbegindegi, Qúrbanghaly Halidting «Tauarih hamsasyndaghy», sonday-aq, Mәshhýr Jýsip keltirgen foliklorlyq jinaghyndaghy derekterimen salystyryp taldamaghan. Al Múhammed Shaybaniyding qazaqtargha qarsy ghazauat jariyalamaq bolghandyghy, tipti, ózine qarasty elding mýshriktermen qarym-qatynas jasauyna tyiym salghandyghy turaly derek Ruzbehanidyng «Mihmen-name-yy Buhara» atty enbeginde naqty bayandalghan. 

– Biraq «Qazaq at ýstinde jýrgen kóshpendi halyq, Tәnirge syiynady, biraq dindi esh uaqytta berik ústanbaghan» degen pikirdi arakidik estiytinimiz jasyryn emes qoy. Múnday pikirler dinning bes paryzyn túraqty oryndaugha shaqyrghandargha qarsy dau esebinde aitylyp qalady.

– «Qazaq qashan Islam dinin qabyldady?» atty enbegimizde búl mәseleni ashyp jazdyq. Qazaqtyng dindi moyyndauy ýsh kezendi qamtidy. Birinshisi – sayasy hәm jaugershilik kezen. Omayattar dinastiyasy dәuirinde 705-714 jyldary qolbasshy Qútayba ibn Muslim bastaghan fath joryghyn jasaushylar Ortalyq Aziyagha basa kóktep kirdi. Týrkesh qaghandary men Qarlúq jabghúlary Islam fathshylarymen qanshama ret qan-maydanda qylyshtasty. Búl sayasiy-jauyngerlik kezeng abbasitterding kezinde de jalghasyn tauyp, 941 jylghy Qaraqan qaghanaty qúrylghangha deyingi uaqytty qamtidy. Ekinshisi – Haq dinning beybit uaghyzdalu kezeni. Yaghni, Seljúq týrikteri men Qaraqan dәuirinde babalarymyz Haq dinmen beybit týrde qauyshyp, súqbattastyq qúrudyng negizinde birtindep Islam dinin qabylday bastady. Ásirese, Qaraqanitter kezeninde tarihshy Ziya Kabakshynyng aituyna qaraghanda Orta Aziya­dan fiykh ilimining 300-ge tarta iri ókilderi shyqqan. Onyng ishinde sol uaqytta ómir sýrip, artynan óshpes bay múra qaldyrghan Dabusi, Marginani, Nasafi, Sarahsy sekildi Hanafiya fiykhynyng iyir bútaqty úly ghúlamalaryn erekshe atap ótuimizge bolady. Jamal Karshiyding aituynsha ahlu sunna doktorinasynyng eki ókilining biri Maturudy da osy dәuirde ghúmyr keshken. Belgili әdebiyet tarihshysy Fuat Kópirúlynyng habarlauynsha, osy kezende Týrkistan ónirinde myndaghan sopylyq oryndar (tekke, zauiya, dargah, asitane, hanaka) bolghan. Osynyng nәtiyjesinde 961 jyly Qaraqan biyleushisi Músa Islam dinin memlekettik din etip jariya­lady. Ásili, Islam dinining taraluynyng osy ekinshi kezenin eki satygha bólip qarastyrugha bolady. Eluy Dashy bastaghan Qara qytay jәne Shynghyshan shapqynshylyghyna deyingi Ghaznauiyler, Seljúqtar, Qaraqandar kezenin bir bólek, Shynghyshan shapqynshylyghynan keyingi onyng úrpaqtary Berke han, Ózbek han, Toghúlyq Temirlerding Islam dinin qabyldap, Haq dinning joqtaushysyna ainalghan kezenin bir bólek qarastyrghan jón. Ýshinshisi dep – Haq dinning Qazaqtyng jýreginen oryn alghan kezeni, yaghni, halqymyzdyng syrtqy bolmysymen birge ishki jan-dýniyesining Haq dinmen bite-qaynasqan uaqytty aitamyz. Jalpy, Islamnyng Qazaqtyng dýniyetanymy men oilau jýiesining temirqazyghyna ainaluyna sopylyq ilim erekshe ekpindi yqpal etken. Óz dәuirinde Súltani-arifiyn, Piriy-Týrkistan atanghan Qúl Qoja Ahmet babamyzdyng kóshpelilerding dýniyetanymyna say Haq dindi nasihattaudyng hal-hikmet metodologiyasy keng masshtabta halyqtyng qoldauyna ie boldy. Onyng izasharlary Zarnúqi, Baqyrghani, Sayd ata, Badyr ata, Sadyr ata, Hasan ata, Zengi baba, Shopan ata, Sypyra jyrau, Asan qayghydan keshegi Patsha ýkimeti men Kenes biyligi ornaghangha deyingi aralyqta ómir sýrgen jyraular, ahundar, ishandar, sal-seriler Haq dindi hal-hikmet әdisimen halyqtyng boyyna sinirip keldi. 

Jalpy, Qazaqtyng Haq dindi tolyq qabyldauy birneshe ghasyrlargha sozyldy. Úzaqqa sozyluynyng bir sebebi, týrkilerding Islamdy qabyldau qarqynyn Qidandar men Shynghyshan jәne Jonghar shapqynshylyghy sayabyrsytty. Ásirese, Shynghyshanmen birge Monghol ýstirtinen Deshti-Qypshaqqa aua kelgen kóptegen týrki taypalary kezen-kezenimen Islam dinine ótip otyrdy. Osy jerde aita ketetin jayt, Sh.Uәlihanovtyng «Qyrdaghy shamandyq» atty maqalasyn algha tartyp nemese býgingi tandaghy uahapshylardyng bazbir iydeologtarynyng «Qazaqstangha 89-90 jyldary tauhid keldi» degen arandatuyna erip, Qazaq shynymen de Islamdy kesh qabyldaghan eken dep tújyrym jasaugha bolmaydy. Jana Qaraqan dәuirinde Ortalyq Aziyada músylmandyq reneseanstyng ornaghanyn aityp óttik. Búl ýderis Shynghyshan shapqynshylyghy kezinde azdap kidirgenimen, Berke han, Ózbek han, Jәnibek han, Toqtamys han, Edige biyding túsynda Altyn Orda әlemning eng alyp imperiyasy ghana bolyp qoymay, Islamnyng eng basty tiregine ainalghan qúdiretti memleket boldy. Múny Ibn әl-Asiyr, Ibn әl-Uasiyl, Ál-Omari, Ibn Kәsiyr, Ibn Batuta, Ál-Qalqashandi, Ál-Asqalani, Ibn Arabshahtyng enbekterinen kóruimizge bolady. Altyn Ordanyng tuy jyghylghan song Qazaq handyghy dәuirinde de halqymyz dindi berik ústanghan. XVI ghasyrda Deshti-Qypshaq jerinde bolghan aghylshyn sayahatshysy Djennikson óz jazbalarynda qazaqtardyng «Múhammed dinin» ústaytynyn aitady. Yaghni, jogharyda keltirgen Shaybanidterding «Qazaqtar mýshrik» degen fәtuasynyng jala ekendigin bayqaymyz. 

– Al halyqtyng túrmys-saltynyng dinmen bite qaynasuynyng qanday dәlelderi bar?

– Islam dini qazaq dalasyna keng taray bastaghannan keyin týrkilerding әdet-ghúryptary eki-ýsh ghasyr boyy sýzgiden ótti. Hanafy mazhabynda qúqyqtyq ýkim jeti qaynar kózge jýgine otyryp shygharylady. Sonyng biri – ghýrf. Onyng maghynasy Islam jana bir ólkege taray bastaghan kezde, sol jerdi mekendegen halyqtyng Islam negizderine qayshy kelmeytin, sol qoghamnyng óz ishindegi qarym-qatynasty dúrys rettep otyratyn әdet-ghúryptary beyne Haq dinning ýkimi tәrizdi sanalady. Anyghynda, Haq Elshisi (s.a.u) de óz zamanynda arabtardyng bir Qúdaylyq senimge qayshy salt-joralaryna ghana tyiym salghan. Osyny negizge alghan Hanafiya mazhabynyng fakiyhteri sahih (dúrys) ghúryptargha qúrmetpen qaraudy ýndegen. Yaghni, Qazaq halqynyng ghasyrlar boyghy salt-dәstýrine berik boluynyng bir syry – osy Hanafy mazhabynyng ghýrf ýkimin negizge alghan. 

Bir mysal keltireyin. Áz Tәuke hannyng túsy – Islam men әdet-ghúryptardyng sintezdelgen kezeni edi. Búl kezde tәnirshildik kezende bolghan qylmystyq jazalar jenildep, islamy qaghidalargha beyimdele bastady. Oghan deyingi kezende kinәlini attyng qúiryghyna baylap óltiru, bútyn bút, qolyn qol etip bútarlap óltiru jazalary birtindep adamnyng ar-újdanyna tiymeytin jaza týrlerimen auysa bastady. Mysaly, «Jeti jarghyda» aitylatyn qún tóleu ýkimi sharighattaghy «diyet» ýkiminen alynghan. Sonday-aq, kuә keltirude bir er adamnyng ornyna eki әiel adam jýredi degen ýkim de sharighatqa negizdelgen. 

Osy rette qazaqty mýshrik, al onyng ghasyrlar boyy qalyptasqan әdet-ghúrpyn «shirk, biydgha, haram» dep jýrgen toptargha mening aitarym: Imam Ghazaly tauhidting tórt qyrtysy bar dep, onyng mysalyn jemisting syrtqy qabyghy, ishindegi jemisi, jemisting sýiegi jәne onyng ishindegi dәni dep týsindiredi. Biz qazir dinning mәiegine jete almay, onyng syrtqy qabyghyn ghana tyrnalap jýrmiz. Osyghan qaramastan, «Jalghyz deme, tiling Qúdaygha tiyedi, jarly deme, tiling Payghambargha tiyedi» dep kýpirlikten saqtandyrghan ata-babalarymyzgha til tiygizuden qoryqpaymyz. 

– Kenes biyligi ornaghangha deyingi uaqytta qazaqtyng dinge degen kózqarasy, onyng sharttaryn oryndaugha úqyptylyghy qanday edi? «At ýstinde jýrgendikten dinge nemqúrayly qarady» degen pikir dúrys pa?

– Búl pikirge men týbegeyli qarsymyn. Islam dinining shyqqan jeri – Arab týbegi. Ol aimaqtaghy halyqtardyng basym kópshiligi kóshpendi edi. Sondyqtan kóshpeli túrmystyng dindi ústanudaghy úqyptylyqqa qatysy joq. XVIII ghasyrda Ábilqayyr hannyng ordasyna kelip, qazaq dalasynda alty ay jatyp, halyqtyng túrmys-tirshiligimen tanysqan aghylshyn zertteushisi Kestli óz jazbalarynda qazaqtardy naghyz músylman retinde suretteydi. Dindi berik ústanatyndyqtaryn, bes uaqyt namaz oqityndyqtaryn, ózderining Múhammedting ýmmeti ekendikterine shýbә keltirmeytindikterin sipattaydy. Al, dinge beriktik bir kýnde qalyptaspaydy, jyldar, ghasyrlar boyy qangha sinip baryp, saltqa ainalady. 

– Qazaqtyng músylmanshylyghyn synau Abaydyng ózinde kezdesedi ghoy?

– Abay «Qazaq – músylman emes» demeydi. «Dýmshe músylman» dep te synamaydy. Ol qazaqtyng minez-qúlqyn synaghan. Abaydyng zamanynda ómir sýrgen Qúrbanghaly Halid ózining «Tauarih hamsasynda» qazaqtyng dindarlyghyn óte jaqsy surettegen, olardyng arasynan әuliyeler de shyqqan deydi. Al, әuliyelik – dinning biyik shyny. Tipti orys sayahatshy-ghalymdarynyng kópshiligi, meyli ol Tevkelev, Lepshiyn, Grodekov, Grigoriev, Anchikov bolsyn, qazaqtardyng dindi berik ústanghanyn jazyp qaldyrghan. 

– Orys demekshi, patshalyq Resey túsynda qazaq dalasyna halyqty dinnen bezdiru ýshin shala sauatty noghay moldaryn arnayy attandyryp otyrghany jayly múraghat derekteri bar. Qazaq balalaryn dýmshe moldalarda oqytu arqyly moldanyng jaghymsyz beynesin qalyptastyru sayasaty bolghany dausyz. Bәlkim, dinge degen teris týsinik sol kezden bastap qalyptasqan bolar?

– Ghylymy әdebiyetterde qazaq jerine patshalyq Reseyden kelgen moldalardyng noghay emes, tatar ekeni aitylady. Onyng ýstine, olardyng bәri birdey dýmshe boldy dep birjaqty baghalaugha bolmaydy. Olardyng ishinde ilahy senimge shyn adal, bilimdi din iyeleri bolghan. 1789 jyly Patshalyq Reseyding arnayy qarjy bólip Orynbor mýftiyligin qúruy otarlyq sayasattyng bir jospary edi. Patsha ýkimeti qazaq jeri arqyly Islam әlemine ayaq basqaly túrghanyn, eger dinge qarsy sayasat jýrgizetin bolsa, ýlken tosqauylgha tap bolatynyn anyq týsindi. Sondyqtan dinge qarsy soghys ashpaytyndyghyn, kerisinshe, Islam dinin qoldaytyndyghyn bildiruge úmtyldy. Mysaly, Orynbor mýftiyligi júmysynyng bir mysaly, onyng patshalyq Resey men Syrym Datúly bastaghan kóterilisshiler arasynda araaghayyn rolin atqarghany. Kezinde Kishi jýzdegi Biyler kenesining bir mýshesi de osy Orynbor mýftiyligining ókili bolatyn.

Orynbor mýftiyligi nemese Ufadaghy Ghaliya medresesi arqyly qazaq jerine kelgen tatar moldalar qazaqtardyng sanasyna «aq patsha» nemese «patsha aghzam» degen úghymdy engizdi. Shyndyghynda, sharighatqa sәikes basqa dindegi adamnan patsha saylaugha, úlyq kóteruge jol joq. Kezinde ýrkinshilik jәne nәubet jyldary Qytaygha jónkilgen kósh sharighattyng osy talabyna sýiendi. Al tatar moldalar dini bólek Orys patshasyn «aghzam», yaghny patshany «úly» dep úlyqtady. Tipti, ony әdiletti, músylmandardyng qorghaushysy әri qamqorshysy dep sipattady.

– Sonda olar halyqqa dindi ýiretti me? Oghan deyin qazaq dalasynda diny dәstýr bolghan joq pa?

– IYә, tatar moldalary dindi ýiretti jәne dindi ýiretu arqyly otarlyq sayasatqa da qyzmet etti. Búl mәselede myna jaytty eskeru kerek. Búryn Qazaq jerine kelgen moldalar Búqar men Samarqandaghy diny ortalyqtardan bilim alatyn. Olar basqa dindegi biyleushilerge qarsy ghazauat úranyn dәripteytin. Sondyqtan olardyng ýgit-uaghyzy patshalyq Resey sayasatyna qayshy bolghanyn, olardy orys biyleushisin qoldaytyn moldalarmen auystyrugha tyrysqany týsinikti. Al, 1867 jylghy әkimshilik reforma boyynsha әrbir okrugta Qazan men Ufada, Orynborda dayyndalghan ukaznoy moldalar júmys isteytin. Yaghni, búl eki diniy-sayasy mektepting ókilderi zaty músylman bolghanymen, Qazaq jerinde bir-birimen kýreske týsti. Mysaly, Búqardan oqyp kelgen Nauan haziret ómir boyy halyqty patshalyq Reseyge qarsy kýreske ýndep ótti. Syr ónirinde Maral ishan da orys patshasyna qarsy bolyp ótti. 

– Diny dәstýr jayynda aitqanda, Islamnyng qazaq sanasyna etene kirigip ketkenining kóptegen mysalyn tili men dilinen tabamyz. Arab tilinen engen kóp sózderding týbiri islamy týsinikke iye. Mysaly, besik jyryndaghy «Áldiy-әldi» degen sózi «Alla, Alla!» degen sózden shyqqanyn aityp jýrsiz ghoy. Taghy qanday mysaldar bar? 

– Qazaq sózderining etimologiyasynda oghan mysal-dәiekter jeterlik. Mysaly, biz quanghanda «Alaqay» deymiz. Múnyng maghynasy ne? «Hay» – «Tiri» degen Allanyng sipaty. Din adamdy quanyshta da, qayghyda da Allany eske alyp, shýkirshilik etuge tәrbiyeleydi. Qazaqtar qatty quanghanda, bórkin aspangha atyp, «Alla – hay, Alla – tiri!» dep quanyshyn bildiretin bolghan. Adam ómirden ozghanda «qaytys boldy», «qaytty» deymiz. «Hay» tiri degen maghynada bolghanda, «tys» syrt qaldy degen sóz ekeni týsinikti ghoy. «Myna dýniyeden tys qaldy, baqilyq boldy» degen filosofiyalyq maghynagha ie dep oilaymyn. «Álimsaqtan beri músylmanbyz» dep aitamyz. «Almisaq» sózi ruhtar әlemindegi Alla men adamnyng ózara kelisimin bayandaytyn Qúran ayatynan alynghan. «Layym» degen jaqsy sózdi de jii qoldanamyz. «Illa» – Allanyng aty, yaghny «Alla búiyrtsa» degen maghynany beredi. Ádeby tilde «ildebaylap» dep qalyptasqan sózdi ontýstik jaqta «Illalap kórseyshi» dep te qoldanady. «Allagha syiynyp kirissenshi» degen kenesti bildiredi. Óziniz aitqan «Áldi, әldi» degen de «Alla» degen sózden shyghady. Eski til zandylyghynda bir dauyssyz qatang әrip qatar kelse, ekinshisi ózgeriske úshyraytyn bolghan. Mysaly, Allajardy keyde «Aldiyar», «Alla razy bolsyndy» «Alda razy bolsyn» dep aityp jatamyz. Yaghni, «Áldi, әldi» de «Alla, Alla» degen sóz. Ájelerimizding «Hulala, hulala» dep bala júbatatynyn estip óstik. Arabshada «Hu» sózi «Ol», «Tek» degen maghynada. «Qubas» dep qazaqta jalghyz qalghan adamdy aitady Yaghni, «Hu» da – Allanyng sipaty. Sonda, әjelerimiz «Hu – Alla, Hu – Alla» dep zikir salatyn bolghan. «Ýdesinen shyghu» degen sóz bar. Sharighattaghy «iddad» dep talaq etilgen әieldi birden ýiden shygharyp jibermey, ony belgili bir merzim ishinde asyrap-baghady. Osy merzimdi «iddany kýtu merzimi» dep ataydy. Yaghni, «ýdesinen shyghu» da osymen sәikesedi. Tipti «mýdde» sózi de diny úghym sanalady.

– Qazirgi sayasy jurnalistikada jii qoldanylatyn sóz.

– Sharighatta ózining aqysy ýshin qazygha dau-shaghym týsirushini «mudayi» dep ataydy. Yaghni, bizding «mýdde» degenimiz osy úghymnan býr jarghan. Qazir bizding qoldanysymyzdaghy «qúqyq» termiyni sharighattaghy «qaq» sózinen shyqqandyghy belgili. Biraq, qazirgi «qúqyq» pen «qaq» úghymynyng aiyrmashylyghy ýlken. «Qúqyq» – tek individting zang shenberindegi talap-tilegi sanalsa, al, «qaq» dýniyelik hәm aqyrettik talap-tilekti bildiretin ruhany salmaghy zor týsinik. Jalpy, qazaq tilinde islamy týsinikten bastau alatyn sózder óte kóp. Men til mamany bolmasam da, osynday 200-dey sózdi anyqtadym. 

– Qazaq tilindegi kóp sózding týbiri arab, parsy tilderinen shyghatyny belgili jayt qoy. Biraq, meninshe, filologtar sózding týbirin tauyp, onyng býgingi maghynasyn anyqtaghanymen, osy mәseleni qazaqtyng diny tanymy men dәstýri túrghysynan taldamaghan. Sondyqtan da kóp sózding týbiri Islam ghúryptarynan, diny tanymnan kelip shyghatyny – qazaqtyng dinge beriktigin, diny dәstýrding tamyry terende jatqanyn dәleldeytini kóp aityla bermeydi. Mysaly, anasy balasyn eng asyl sózdermen júbatady. Allanyng atyn atap, júbatu әdeti ony Aqiqat dep tanudan qalyptasqan jәne bir kýnde emes, úzaq uaqyt boyy qangha sinisti bolghan dәstýr ghoy. Sanagha sinisti bolghany sonshalyq, qazirgi kezde qazaqsha maghynasyn bilmese de balasyn «Áldi, әldi» dep júbatatyndar da barshylyq. Búl qazaqtyng әlmisaqtan músylman ekenin dәleldeydi.

– Kisi 63 jasyna jetpey ne bir jyl keyin qaytys bolsa, jasy 63-te dep jerleydi. Mysaly, balagha at tandaghanda, diny әdepke say payghambardyng qúrmeti ýshin «Múhammed» degen atty qoya salugha bolmaydy. Balanyzdyng әldebir әntek qylyghyna renjip, atyn atap til tiygizseniz payghambargha da til tiygizuiniz mýmkin. Biraq, «Múhammedtin» aldy-artyna qosymsha júrnaq jalghap qongha rúqsat bar. Qazaqtar osy әdepti qatang saqtaghan: Mahambet, Mәmbet degen kisi attary bar. Taghy bir derek. Kisi 63 jasyna bir jas jetpey ne bir jyl erte qaytys bolsa, ony jasy 63-te dep jerleydi. Búl da payghambardyng ómir jolyna, jasyna degen qúrmetting belgisi. Nemese 96 jasqa kelgenderge tórt jas qosyp, janaza shygharghanda jasy 100-de dep aitylady. Sebebi músylman kýntizbesinde 355 kýn bar, qazirgi kýntizbeden on kýni kem. Osy kýntizbemen eseptegende 96 jyl músylmansha 100 jylgha teng bolady eken. Áli kýnge deyin jasy 90-nan asqandargha mindetti týrde tórt jas qosyp jerleu әdebi saqtalghan. Múnyng ózi qazaqtardyng islamy kýntizbe boyynsha esepke jýirik bolghanyn kórsetedi. Múnday әdet-salt bir kýnde qalyptaspaydy, búl – baghzydan túrmysqa sinisti bolghan ghúryptar. 

– Kenestik mektep oqulyqtarynda sal-seriler әueyi keypinde sipattaldy. Kórkem shygharmalarda olardyng beynesi tragizmmen tyghyz baylanysty, tipti esinen adasqan, ómirden sharshaghan adam keypinde suretteledi. Shyndyghynda, qazaq túrmysyndaghy sal-serilerding tamyry qaydan shyqty?

– Sal-serilerding shyghu tarihyn qauzaytyn bolsaq, terennen әngime qozghau kerek. Onyng shyghu tegin Edige Túrsynov, Nәzira Núrtazina, Dosay Kenjetay syndy ghalymdar zerttedi. Shyndyghynda, «Sopylyqtaghy sayriy-sýluk dәstýri qazaq mәdeniyetine sal-serilik dәstýri retinde transformasiyalandy» degen konseptualdy tújyrym jasaghan osy Dosay Kenjetay bolatyn. Jalpy, «Sayriy-sýluk» degenimiz ne? Adamnyng Allagha bet-týzeuin, Haqty tanugha degen ruhany sayahatyn «Sayriy-sýluk» dep ataymyz. Osy «Sayriy-sýluktin» «sayru-sani-Allah» degen satysyna deyin adam kemeldenu ýshin Yassaui, Shәkәrim siyaqty uaqytsha qoghamnan tysqary túrugha tyryssa, al, «sayru-sani-Allah» dәrejesine jetkeng song kerisinshe Haqty tanytu halyqqa qaray jýredi. Suluk iyesi haqiqatqa kózderin jetkizu ýshin, halyq ortasyna kelip, qarapayym adamdarmen qoyan-qoltyq ómir sýredi. Mysaly, Yassauy babamyzdyng aghashtan týiin týiip, kese-tabaq jasap, halyqpen tyghyz qarym-qatynas jasaghany, Zengi babamyzdyng siyr baqqany, Shopan ata qoy, Qambar ata jylqy baghyp, Nahshbandy bolsa, oy-órnek jasap, naqysh oiyp, halyqqa qyzmet jasaghany siyaqty. 

Halyqqa qyzmet etu ýshin týrli kәsipti iygergen sopylar týrki halyqtarynda búrynnan qalyptasqan jyraulyq ónerdi de óz kәdesine jaratty. Din ýkimderine ólen-jyrdan әdemi týr, óng berip, halyqtyng ózine qaytardy. Arydan aitsaq Jýsip Balasaghún, Ahmet Yassaui, Ahmet Ygýnekiyler, beridegi Asan qayghy, Sypyra jyraular – alghashqy sal-seriler edi. Al siz aitqan XIX ghasyr – Aqan seri men Birjan saldardyng zamany – әlem boyynsha sopylyq dәstýrding azghyndaghan, әuelgi maghynasy súiylghan kezeng edi. Asan qayghylar ónerdi Haqqa qyzmet etu ýshin qúral retinde paydalansa, XIX ghasyrda sal-serilerding nysany – týpki maghynasy ózgerdi. Keyingiler Haqqa ghashyqtyqty ómirdegi súlulyqqa, jaratylystaghy әdemilikke aiyrbastap aldy. Súlu qyz, jýirik at, úshqyr qús pen tazygha qúshtarlyq beleng aldy. Sóitip, «Sayriy-sýluk» dәstýri búzyldy. Keshegi kenestik kezende «Óner – óner ýshin» degen maqsat boldy ghoy. Alghashqy kriyteriylermen qarasanyz, búl da ónerding azghyndaghan kezi bolyp sanalady. 

– Sonda qazaqtyng sal-serileri dindi ústanbaghan deysiz be?

– Olay dep kesip aita almaymyz. Aqan seri de, Birjan sal da kezinde diny medreseden bilim alghan. Birjan saldyng dindi nasihattaghan shygharmalary bar. Biraq alghashqy sayru-suluk jyraularmen salystyrghanda, dindi nasihattau kemshin, ruhany ilimning súiylyp ketkeni bayqalady. 

– Jalpy aqyndar turaly diny ýkimderge qatysty býgingi qoghamda dau bar. 

– Ras, Qúranda «Aqyndardyng sonynan ergenderding adasatyndyghy turaly» aitylghan. Tegi, Qúrannyng ýkimderi keyde mýminderge, bir ýkimi tek mýshrikterge, bir ýkimi tek kitap iyelerine, yaghny hristiandargha qatysty aitylghan. Sol ýshin de Qúran tәpsiri degen ýlken ilim qalyptasty. Qay ayattyng qanday qauymgha, qanday jaghdayda, ne ýshin aitylghanyn zerdeleydi. Aqyndargha qatysty ýkimdi de jalpygha birdey arnalghan desek, qatelesemiz. Aqyndyq ónerge qatysty ýkimdi dúrys týsinu kerek. Haq Elshisining (s.a.u) de Hasan ibn Sәbit atty sýiikti aqyny bolghan. Ol Parasat padishasynyng (s.a.u) joryqtaryn, onyng kórkem minezin surettep, ólen-jyrmen halyqqa nasihattap otyrghan. Endeshe, Alla Elshisining (s.a.u) aqyndyq ónerge tyiym salmaghany anyq. Áytkenmen, jogharyda aitqan әngimemizge qayta oralamyz. Eger ónerdi Haqtan, Alladan joghary qoyatyn bolsaq, onda, sózsiz, shatasamyz. Eger bir adamnyng keremet sipatyn kórip, ony qúdaylyq dәrejege kóterip jibersek, onda sózsiz adasushylyqqa úrynamyz. – Al tabighatty jyrlaytyn nemese ghashyqtyqty ólenge qosqan aqyndar she...

Qúday Taghalanyng jaratqan dýniyesine qúrmetpen qaraudyng esh әbestik joq. Al ghashyqtyq mәselesine arnayy taldau jasau kerek. Payghambarlar padishasy (s.a.u)-nyn: «Sender balalarynnan, mal-mýlikterinnen payghambardan artyq jaqsy kórmeyinshe, kemel músylman bola almaysyndar» degen hadiysi bar. «Mahabbat» degen sózding tórkini arabsha «qabba», yaghni, «dәn» degen sózden shyqqan. Alla Taghala adamdy jaratqan kezde onyng jýregine mahabbat dәnin ekken. Adam es bilip, etek japqannan keyin osy dәnning iyesin izdeydi. Adam balasy albyrtyqpen, jastyqpen súlu qyzgha qúmartuy, mansap quuy, tipti dýnie quyp, әr nәrsege boy aldyruy mýmkin. Biraq qansha alasúrghanymen, ghashyqtyqtyng týp iyesin taba almaydy. Aqyr sonynda qayghy-qasiretke tap bolady. Qazaq әdebiyetindegi ghashyqtyq dastandardy qarasanyz, bәrining sony tragediyamen ayaqtalady. Nege? Sebebi, búl Allanyng «Ghayratullah», yaghni, qyzghanysh sipatyna baylanysty. Adam Haq Taghalanyng jaratqan nәrsesin (súlu qyz, ózgede dýnieuy nәrseler) sol Úly Jaratushydan joghary qoysa, Qahary kýshti Jabbar Haq sol jarytylghan nәrsening týkke túrghysyz ekenin dәleldeu arqyly pendesin jazalaydy. Anyghynda, ghashyqtyqtyng iyesi – esh kinaratsyz, kemshiliksiz, pәk boluy shart. Al súlu qartaymay ma, dýnie ortaymay ma? Yaghni, búl dýniyede kemshiliksiz eshnәrse joq. Sondyqtan da pәktik, tazalyq pen kemeldikti tek Alladan tabamyz, óitkeni shyn ghashyqtyqtyng iyesi – bir Alla. Sәjdege barghanda «Subhany rabby Alla» (Alla kemshiliksiz, pәk) deuimizding syry osynda jatyr. Úly Jaratushy adamnyng boyyna ghashyqtyqtyng dәnin ekkende, kemeldik iyesine ghashyq boluy ýshin ekken. Dýniyening osy júmbaghyn sheshe almaghan adam әlbette ruhany baqytsyz jan. Hakim Abaydyng «Mahabbatsyz dýnie bos» dep jyrlauy osyny menzeydi.

– Suret ónerine qatysty týrli pikir aitylyp jýr. Osy mәselede anyq tújyrym bar ma?

– Islam әleminde әli kýnge kýn tәrtibinen týspey kele jatqan daudyng biri osy suret mәselesi. Shyndyghynda, ýlken ghúlamalar búl óner haqynda pәtua berip qoyghan: suretke týsuge de bolady, suretti salugha da bolady, tek sol sәttegi adamnyng niyeti dúrys boluyn qadaghalau kerek. Suretke tyiym salynghandyghyna qatysty hadister bar. (Keyingi ghalymdardyng búl hadisterdi әlsiz dep tanyghany óz aldyna bólek әngime). Búl mәseleni zertteudi hadis salasynyng mamandaryna qaldyralyq. Degenmen, osy mәselege asa saqtyqpen qaraghanymyz jón. Mysaly, adamnyng beynesin taspagha týsirip, ony qaghazgha basyp shygharu – qazirgi ómirding talaby. Tipti gazet shygharu isinde siz suret arqyly bolghan oqigha turaly shynayy aqparatty jetkize alasyz. Búl qazirgi ómirding sharty, odan qashudyng qajeti joq. Al óner retinde qarastyrsaq, eger ony jaratylystyng sipatyn beru ýshin salsa, onda kýpirlik joq. Al suretshi «Men de bir jaratushymyn, qúdiret iyesimin» degen oigha beriler bolsa, onda suret salu haram bolady. Yaghni, hadiys-sharifte aitylghanynday «Árbir nәrse niyetterimizge tәueldi». 

– Qazir uaghyz aitatyn moldalar dinning syrtqy formasy: bes uaqyt namaz, zeket, oraza jayyn ghana aitady. Shyn mәninde adam diny oryngha basyna әldeqanday auyrtpashylyq týskende, jýregi kýdikke tolghanda aqiqat izdep baratyny týsinikti ghoy. Ishki jan tolqynysyna týsken adamgha dinning syrtqy formasyn qinap kiygizip jatqan siyaqtymyz. Sizding әngimenizden shyghatyn týiin – qazaqtyng bir kezde dindi berik ústanghany, shyn músylman bolghany anyq. Biraq әueli patshalyq, odan keyin sovetting otarlau zamanynda dilin úmytqan bir-eki úrpaq auysty. Endi diny sana qayta janaryp jatqan kezde uaghyz-nasihat qay baghytta jýrgizilui kerek? Býgingi tanda meshitterde aitylyp jýrgen uaghyz-nasihat qanshalyqty ózekti? 

– Qazaq ózin «momynbyz» deydi, yaghny «mýminbiz» degeni. Shyn mәninde, músylman men mýminning arasynda aiyrmashylyq kóp. Músylman – dinning syrtqy formasyn, bes paryzyn oryndaytyn, eshkimge jamandyq qylmaytyn, kerisinshe izgilik jasaugha dayyn adam. Al mýmin – dindi jýrek sýzgisinen ótkizip, ishki jan-dýniyesimen qabyldaghan adam. 

Qazirgi qoghamda, óziniz aitpaqshy, balaqtyng tobyqtan tómen týsu-týspeui, saqaldyng qoyyluy-qoyylmauy nemese shúlyqqa mәsih tartu-tartpau siyaqty úsaq-týiek mәselelerge baylanysty dau kóp. Sharighat ýshin manyzy joghary bolghanymen, ruhany ilim túrghysynan alghanda búl – úsaq-týiek mәseleler. Óitkeni saqal men balaq imannyng artuyna ne kemuine әser etpeydi. Tәlimi minsiz tәlimgerimiz (s.a.u): «Sizderding boylarynyzda bir kesek et bar, ol taza bolmayynsha kemel músylman emessizder» deydi. Ol bir kesek et – jýrek. Al biz namaz oqu tәrtibine baylanysty ónbes dau­dy quyp jýrmiz. Qoghamymyzdyng úsaqtalyp ketkenining bir kórinisi osy ma dep qorqamyn. Áriyne, bir últ – bir mazhab bolyp birlikte boluymyz kerek, biraq dinning tek syrtqy formasyna baylanu onyng mәn-maghynasyn әli tolyq týsinbegenimizdi bayqatady. 

– Halyqtyng diny sauatyn ashuda býgingi moldalardyng yqpaly qanday dep oilaysyz?

– Býgingi moldalargha bagha bergende, uaqyt pen kenistikting rolin joqqa shyghara almaymyz. Biz keshe qanday edik? Kenestik biylik jasaghan ateistik qoghamnyng shekpeninen shyqtyq. Sondyqtan, býgingi moldalardan jappay joghary dengeydegi bilimdi talap etu qisynsyz bolar dep oilaymyn. Qúdaygha shýkir, dinimiz ósip-ónip keledi. Qazaqstan tәuelsizdik alghan kezde elimizde bar-joghy 68 meshit bolghan. Qazir olardyng sany 2300-den asyp jyghylady. Andap bayqasanyz, qoghamdaghy negizgi ólshemder din normalaryna ainalu ýstinde. 

Ras, qazir qayda barsanyz da, dinning әngimesin estiysiz. Búl – Islamgha degen halyqtyng yqylasyn, qoghamnyng súranysyn kórsetedi. «Músylman bolu әste-әste» demekshi, birtindep shynayy músylman bolugha bet aldyq. Biraq «syn týzelmey, minning týzelmeytinin» de eskeruimiz kerek. Kóptegen moldalardyng týsiniginde din – jamaghaty meshitterde shu shygharmay, bes uaqyt namazyn tynysh oqysa, zeket-sadaqasyn berse, imamgha minsiz úiysa, ólikting janazasy shygharylsa, balanyng qúlaghyna azan shaqyrylyp, at qoyylsa degen syqyldy әdettegi ritualdardan túrady. Al aqiqat túrghysynan qaraytyn bolsaq, Haq dindi osylay baghalaugha bola ma? Qazirgi kezdegi eng ýlken qatelik – dinning formasyna ýniluimiz. Biraq moldalardy jazghyra beruding de reti joq. Bizding ómir sýrip otyrghan kenistigimizde songhy jýz jylda dindi tereng taldap, týsindiretin mektepter bolghan joq. Kenes zamanynda Búqar, Samarqand pen Tashkentte diny medreseler boldy. Biraq búl mektepter qadymshyldyq sarqynshaqtaryn berik ústanudy ghana ýiretti. Osynyng әserinen biz dinning týpki mәninen alshaq kettik. Sondyqtan, din iyelerin tәrbiyeleytin oqu ordalary, mektepter bolmaghannan keyin qazirgi moldalargha dindi dúrys nasihattamaydy dep kinә artuymyz qisynsyz. Alla búiyrtsa, birtindep búl kemshilikti de joyamyz dep oilaymyn. 

– Býgingi moldalardyng qoghamdaghy statusyna, әleumettik jaghdayyna da mәn beru kerek shyghar. Audan meshitining bas imamy sol din ordasynyng otyn-suy ýshin elden jylu jinap, ózi sol jerding ishki-syrtqy júmystaryn istep, qym-quyt tirshilikpen arpalysyp jýrgende, ruhany nәrmen susyndap, bilim terendetuge qajyr-qayrat pen uaqyt taba ma? Onyng ýstine, bizdegi moldalardyng jalaqysy meshitterde jinalatyn qayyr-sadaqadan qúralatyny jasyryn emes. Ol jalaqynyng kólemi eldegi ortasha jalaqy kóleminen әldeqayda tómen. Bәlkim, Ózbekstandaghy nemese Týrkiyadaghy ýlgimen moldalargha arnayy qordan layyqty jalaqy taghayyndap, olargha túrmys jaghdayyn dúrystap, halyqqa qyzmet etuleri ýshin jaghday jasau kerek bolar? 

– Áriyne, imamdardyng әleumettik statu­synyng tómen boluy jalpy diny ahualgha teris әser etetini ras. Biraq, bir moldanyng ne bir din iyesining qylyghyna, is әreketine qarap dindi baghalau әste dúrys emes. Búl jerde «Búlaqtyng qaynar kózinde otyrghan adam taza su ishe me? Álde ol búlaqtyng ayaq jaghyndaghy adam taza su ishe me?» degen mәseleni eskeru kerek. Yaghni, dinnen taghylym alghymyz kelse, onyng qaynar kózi – kәlәmullah – Qúran-Kәrim, adamzattyng ardaqtysy – payghambarymyz (s.a.u), onyng ýzengiles serikteri – sahabalar, tabighinder, keyingi dәuirlerdegi әuliyeler jәne mәzhabtar negizin qalaghan túlghalardyng ónegesine qarauymyz kerek.

Moldalardyng din nasihatshysy bolu kerektigi dausyz aqiqat. Biraq, ókinishke qaray, bizding diny tirekterimiz әli myqty emes. Jiyrma jylda dinimiz endi-endi ayaqqa túryp keledi. Imamdardy oqytatyn segiz medrese janadan ashyldy. Ár medreseni jylyna kóp degende 25-30 adam ghana bitirip shyghady eken. Diny bilim beretin uniyversiytet «Núr» Islam uniyversiyteti osy uaqytqa deyin 300-dey ghana imamdy oqytyp shyghardy. Búl uniyversiytetti bitirgen azamattar endi ghana qyzmetke kirisip jatyr. Jalpy, eldegi 2300 meshitte 10 000-nan astam qyzmetker bar eken. Onyng ishinde moldasy, azanshysy t.b. qyzmetkerler bar. Múnyng kópshiligining jogharghy bilimi joq. Sondyqtan, meshitterimizdi bilikti diny kadrlarmen qamtamasyz etu ýshin әli talay uaqyt jyl kerek. 

Diny bilim beru isinde Týrkiya men Mysyrdan ýlgi alugha bolady. Mysaly, Týrkiyada «imam hatiyb» degen mektepter bar. Oghan 9-ynshy synypty bitirgen balalar týse alady. Kolledj mәrtebesindegi búl bilim ordasyn tәmamdaghan bala odan әri diny uniyversiytetke týse me, joq odan әri dýniyelik bilim alugha sheshim qabylday ma – tandaudy ózi jasaydy. Týrkiyanyng qazirgi preziydenti de, premier-ministri de – osy «imam hatiyb» medresesin tәmamdaghan. Yaghni, búl mektepti bitirgenderding imam boluy mindetti emes, esesine diny bilimning negizin alyp shyghady. Búl da memleketting diny sayasatynyng bir kórinisi. 

Sonday-aq Mysyrdyng bilim beru jýie­sinde ataqty әl-Azhar uniyversiytetine týsu ýshin әueli onyng mektebinde oqyp, sosyn kolledjin bitiru shart. Al bizde mektepten keyin uniyversiytetke baly jetpey qalghan jastardyng amalsyz diny oqugha kelip jatatynyn kórip jýrmiz. Osy sebepten de bizde diny kadrlar dayyndau mәselesinde әli yjdaghatty júmys isteu kerek siyaqty. Ol ýshin әlbette, búl salagha memleketting qamqorlyghy boluy tiyis. 

 Memleketting qamqorlyq jasau mәse­lesine keler bolsaq, men on bes jyldan beri memleket pen dinning ara-qatynasyn retteu taqyrybyn zerttep jýrmin. Biz týbi memleket pen dinning araqatynasyn retteushi klerikaldy formagha ótuimiz kerek degendi búrynnan aityp kelemin. Klerikaldy jýie dep – memleketting óz halqynyng basym kópshiligi ústanatyn dindi qamqorlyqqa aluyn aitamyz. Oghan qarjylyq túrghydan, aqparattyq túrghydan, qauipsizdik túrghysynan qoldau kórsetedi. 

– Sonda búl zayyrlylyqtan bas tartu ma?

– Joq, zayyrlylyqtyng kóptegen týrleri bar. Onyng ishinde klerikaldy jýiege jaqyn, konkordato jýiesine jaqyn formasy jәne klassikalyq formasy (dindi memleketten bólek qarastyratyn) bar. Biz osy zayyrlylyqtyng klerikaldyqqa jaqyn formasyn ústanuymyzgha әbden bolady. Mysaly, Týrkiya әlemdegi músylman elderding ishinde Aljirden keyingi zayyrlylyqty qabyldghan ekinshi memleket bolyp sanalady. Al Týrkiyada Islam dinine degen qamqorlyq jaqsy jolgha qoyylghan. Olarda Islam dinin qoldaytyn Din isteri ministrligi bar. 

– Qazaqstan kópdindi sayasatty ústana­dy. Odan klerikaldy jýiege ótuding joly qanday?

– Konkordato jýiesi arqyly birtindep keluge bolady. Al, konkordato degenimiz ne? Memleketting din mәselesin sol din salasynyng mamandarymen aqyldasa otyryp, retteuin konkordatolyq túrpat deymiz. Qazir әlemdik tәjiriybede búl jýie Italiyada, Portugaliya­da bar. Yaghni, biz bilikti din mamandaryn әzirleumen konkordato baspaldaghy arqyly klerikaldy jýiege óte alamyz.

Al konkordatogha ótuding jolyn oilasaq, din salasyndaghy ghylymnyng bedelin arttyruymyz qajet. Bizde «Islamtanu» mamandyghy boyynsha shifrding bekitilgenine eki-aq jyl boldy. Búl mamandyq boyynsha doktorantura byltyr ashyldy. Ásili, memleketting qamqorlyghynsyz din ghylymyn damytu әste mýmkin emes. Keleshekte elimizden din mәselelerin jan-jaqty, tereng týsinetin tabandy qayratkerler shyghuy ýshin osy kýnnen dinge qoldau kórsetuimiz shart. Onsyz, bir últ – bir din – bir mәzhabty qoldaytyn klerikaldy jýiege óte almaymyz. 

Al býgingi kópdindilik sayasaty uaqytsha amal, belgili bir qauipterding aldyn alu sharalary dep týsingen jón. Týpting týbinde, myzghymas әri myqty memleketke ainalu ýshin tútas últ bolyp bir dindi berik ústanuymyz kerek. Memleket jәne qúqyq teoriyasy ghylymynda da memleketterdi adamdar siyaqty «tuylady, damidy, sharyqtau shegine jetip, kemeline tolady, sonynda tuy jyghylyp óledi» degen teoriyalar bar. Memleketting tәuelsizdigi qay kezde ómirsheng bolady? Qoghamnyng birizdiligi saqtalghan kezde ghana. Al qoghamdyq birizdilik – bir tilde sóilessek, ruhany birtútastyq ornatsaq, sonday-aq, sayasy mәselelerde ortaq ústanymda bolsaq ghana saqtalady. Al, tili men dini birneshe týrge jiktelgen memleketter kýnderding kýninde tәuelsizdiginen aiyrylyp tynady. Búl dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. Marqúm Rahmanqúl Berdibay aghamyz 2000-shy jyldary «Hazariya qasireti» degen maqala jazdy. VI-IX ghasyrlarda teriskey Kavkaz ónirinde Hazariya atty ýlken imperiya boldy. Sol memleket óz jerinde birneshe dinning tamyr jangyna jol bergendikten, aqyr sonynda qúryp tyndy. Týrli din iyeleri Hazariyanyng birtútastyghy ýshin emes, óz dinining qamy ýshin kýresti. Osynday bytyranqylyqtyng nәtiyjesinde alyp imperiya orys knәzdikterining bir soqysynan shydamay, qausap qaldy. Jalpy, qazir әlemde bolyp jatqan sayasy oqighalardyn, týrli dýrbelenderding sebebine oy jýgirtseniz, onyng týp-tórkininde týrli dinderding arasyndaghy taytalastyng jatqanyn andamau mýmkin emes. Eger týbi klerikaldy jýiege ótpesek, bizde de osynday dýrbeleng tuyndau qaupi bar. Ruhany birtútastyq – memleket tәuelsizdigining saqtaluynyn, onyng ómirshendigining kepili. Al bilim beru jýiesinde din iyelerine degen qamqorlyq tanytpasaq, sonday-aq, halyqtyng bayyrdan tútynyp kele jatqan dinine qoldau kórsetpesek, ruhany tútastyqty tolyqtay qamtamasyz ete almaymyz.

– Zayyrlylyqtyng siz aitqan formasynda, bir memleket – bir din sayasatyn ústanuda basqa dinderding ózdiginen damuyna kedergi bar ma?

– Joq, esh kedergi joq. Mysaly, Angliya – qúqyqtyq túrghydan qaraghanda klerikaldy memleket. Onyng Parlament ghimaratynda shirkeu ornalasqan. Zang shygharu organynda protestant ókilderine arnayy bólingen mandattar bar. Aghylshyn shirkeui memlekettik tarapynan qarjylanady. Norvegiya da klerikaldy memleket bolyp sanalady. Búl elderde «basqa dinderge qysym jasalynypty nemese ózge dindegilerdi qudalap jatyr» degendi estidiniz be? Joq. Bizding de aityp otyrghanymyz osy. Ózge dinderge qysym jasau emes, óz dinimizge kónil bólu, onyng damuyna memlekettik túrghyda jaghday jasau. 

– Qoghamda alypqashty pikirlerge ie bolghan «hidjab dauy» turaly ne aitasyz?

– Qazir arabsha terminderden at ýrketin zaman boldy. Hijab degenshe, qazaqshalap oramal ne jaulyq deyikshi. Áyel adamnyng basyna shәlish saluy – Allanyng ýkimi. Din boyynsha oghan tyiym salugha jol joq. Biraq, zayyrly qoghamda oramal salmaymyn degen adamgha da qysym kórsetuge bolmaydy. «Dinde zorlyq joq» degen ýkimdi aitqan biz emes, Qúranda solay jazylghan. Jalpygha birdey jaulyq salugha asyqqandar men jalpy jaulyq ataulygha jany qas adamdar búl mәselening eki jaghyn da eskerse deymin. Diny memleket bolmaghandyqtan, bizde oramal salmaymyn degen kisilerge erik tandaudy ózine qaldyru kerek, al jaulyq salghan әielderge qoghamdyq qatynastarda (júmysqa túru, memlekettik mekemelerde qyzmet etu nemese qyzmetin paydalanu t.b.) esh kedergi bolmauy tiyis. Áriyne, biz keybir Islam memleketterindegidey kózin ghana ashyq qaldyratyn nemese betine shilteri taghatyn ghúrypty aityp otyrghan joqpyz, múnday kiyim zamannyng talabyna say emes. 

– Qoghamdaghy dinning birligi turaly aitatyn bolsaq, mәzhabtardyng ishindegi ashyq talas-tartysty ainalyp ótu qiyn. Islam әlemindegi ydyrau qaupining Qazaqstangha әseri bar ma? Onyng aldyn alu ýshin ne isteu kerek?

– Din ishindegi alauyzdyq tek Qazaqstanda bolyp jatqan joq. Soghys órti qaulaghan Siriyadaghy berekesizdikting bir úshy diny alauyzdyqqa baryp tireledi. Búl elde diny azshylyq top ókilderi – shiyttik alauidter biylik basynda otyr. Al sýnnitter at tóbelindey az alauiyterding biylep-tósteuine narazy. Osynday diny alauyzdyq barlyq músylman elderinde ishinara bolsa da bar. 

Qazaqstanda diny alauyzdyq qaydan tuyndap otyr? Biz myndaghan jyldardan beri Hanafy mazhabyn ústanyp kele jatyrmyz deymiz. Biraq qazaq jerinde tek Hanafy mazhaby ghana emes, Islam tarihyn egjey-tegjeyli zerttesek, Ortalyq Aziyada shiytter, karmaitler, mutazalitter, ismaylitter, shafiyler de bolghan. Búdan ózge, qanshama sopylyq tariqattar ómir sýrgen. Biz osylardyng ishinnen qazaqtyng dýniyetanymyna, ómirlik ústanymyna jaqyn Hanafy mazhabyn tandadyq. 

Orta ghasyrlarda mazhabtar arasynda «ahliyat» (bauyrmashyldyq) degen týsinik oryn alghan. Bir mazhabtyng ókili basqa mazhab kenistigine ótkende, týsinispeushilik tudyrmas ýshin sol mazhabtyng erejesine say qúlshylyq jasaytyn bolghan. Mysaly, Shafighy mazhabynyng negizin qalaghan imam Shafighy Basra qalasyna kelgende, Hanafy mazhaby boyynsha namaz oqyghany jayly derek bar.

Qazirgi músylmandar arasyndaghy qayshylyq tek namaz oqudyng tәrtip-erejelerinde emes. Aqidada birin-biri kәpir deuge baratyn diny toptar boy kórsetip otyr. Qazirgi sәlәfpiz dep jýrgenderding arghy babasy sanalatyn Soltýstik Afrikada X-XI ghasyrlarda Zahiriya degen mazhab ómir sýrdi. Zahriyler dinning syrtqy pishinine qatty mәn berip, ýkimdi sodan shygharugha qúmbyl edi. Býgingi uahapshylyq qozghalystyng ókilderinde sol Zahiriylerding sarqynshaqtary әli de saqtalyp otyr. Mәselen, namazdaghy Fatiha sýresinen keyin «Ámindi» dauystap aitu kerek pe, әlde ishten aitu kerek pe degen mәselede Hanafy mazhaby «Ámindi» ishten aitudy qúptaydy. Al janaghy zahiriylerding izbasarlary ony qatty dauystap aitqandy únatady. Al, imam namazdan búryn «Áminnin» ishten aitylu kerektigin eskertedi. Qúlshylyq jasaushy namazgha úiyghanda «imamyma úiydym» dep niyet etedi. Sóite túra, sәlәf bauyrlarymyz namazynda «imamyma úiydymdy» tәrk ete salady. Búl jerde sәlәftar namazdyng shartyn ghana búzyp otyrghan joq, baghzydan kele jatqan «ahiliyat» kelisimin de búzyp, músylmandar arasyndaghy bauyrmaldyq sezimge selkeu týsirude. 

– Dindegi osynday teke-tiresterding songhy jyldary kýsheyip ketkeni alandatady. Osy orayda, biraz jyldan beri aitylyp jýrgen qauip – keleshekte Ortalyq Aziyada әldebir halifattyng qúryluy mýmkin be? 

– Biz qazir búryn jýrip ótken islamdyq jolymyzdy saqtasaq, tól islamdyq dәstýrimizdi ústanyp, býgingi tәuelsizdigimizdi, memleketimizdi kýsheytsek, nyghaytsaq degen jantalas ýstindemiz. Osynday pikirdegi músylman bauyrlardyng qatary artsa, býkil el, halyq bolyp hanafiylik mazhabtaghy, matrudiylik senimdegi ruhany ilimdi berik ústana alsaq, tatulyqty, birlikti saqtay alamyz. Osy rette ghana hanafiylik faktor Ortalyq Aziyada sheshushi roli atqaratyn bolady. Biraq eger biz tek әldeqanday oqys jaghday bolghanda ghana qimyl-әreket jasap, basqa kezde el ishinde jat mýddeli toptardyng kýshengine kóz júmyp otyratyn bolsaq, onda airanday úiyghan elimizding kýni erteng berekesi qashuy ghajap emes. 

Qazir bizding janymyzdy kýidirip otyrghan jayt – uahapshyldyq qozghalystyng keng taraluy bolyp otyr. Eger, tyiym bolmay, uahapshyldyq qozghalys osylaysha damy beretin bolsa, onda qazaqtyng últtyq qúndylyqtary týgel teriske shygharylatyn bolady. Múnday toptardyng yqpylana kónetin bolsaq, onda týrimiz qazaq, bolmysymyz araby sipattaghy elge ainaluymyz әbden mýmkin. Halyqtyng dәstýri, salt-sanasy haram ne shirk bolyp sanalghan aghymda últtyq bolmystyng saqtaluy neghaybyl. Kelin týsirudegi betashargha – shirk, al kisi qaytqanda onyng jetisin, qyrqyn, asyn berudi, tipti balanyng besik toyyn, túsau keser toyyna – biydghat dep ýkim shygharghandardan últqa ne qayyr? Qazir olardyng ishinde últtyq qúndylyqtardy aityp, úrandap jýrgender de barshylyq. Biraq múny sayasy oiyn dep týsinemin. Olardy dinde «taqiyashylar» deydi, yaghny «uaqytsha býrkeme jamylghandar, kózboyaushylar» degen sóz. Olar kózdegen maqsatyna әbden qol jetkizgenge deyin shynayy maqsatyn býrkemelep, jasyryn ústaydy.

Al din negizderinde halifat qúrudyng birneshe sharttary bar. Birinshisi – biyat. Ol halyqtyng basym kópshiligi osy jýieni qoldauy, qazirgi tilmen aitqanda jalpyhalyqtyq referendumda qoldap dauys berui kerek. Ekinshi sharty – diny bilimdi dýniyelik ilimdermen qatar iygeru. Basqasha aitqanda, әrbir ghylymy janalyq din negizderimen astasyp jatuy tiyis. Eger, qoghamdaghy bir qúbylysqa din tarapynan bagha berilmegen bolsa, onda ol memleketting diny sipatyna nemese dinning qúdirettiligine kólenke týsiredi. Sondyqtan, qoghamdaghy әrbir mәsele din túrghysynan baghalanuy qajet. Ýshinshisi – qoghamdyq qatynastardy retteude diny ýkimderdi qoldanu. Búl sharttarsyz din memleketine ainalu mýmkin emes. Mysaly, Sheshenstan basshylyghy 1998 jyly halifat jýiesine ótemiz dep sheshim qabyldady. Alghashqy eki shartyn attap ótip, yaghni, halyqtyng basym kópshiligining kelisimi joq әri diny jәne dýniyelik bilimi tómen elge birden sharighat ýkimderin qoldanghysy keldi. Aqyr-sony ne boldy? Sheshenstan Orta ghasyrlargha qaray kilt keri búrylyp, mineki, sonyng saldaryn әli tartyp keledi.

 Iran Respublikasyndaghy 1979 jyly Islam tónkerisi kezinde de, onyng jergilikti halqy europalyq mәdeniyetke boy aldyrghan bolatyn. Áskerding kýshimen ornaghan islamdyq jýie parsynyng jalang bas, qysqa etek kóilek kiygen qyzyna kýshpen parandja japty. Parsynyng sharap iship, esirtki tartyp, qyzara bórtip jýrgen jigitin «araq ishsen, qyryq dýre soghamyz» dep qorqytyp, araghyn qoyghyzdy. Búl elde de diny memleket qúrugha adamdardyng ruhany dayyndyghy bolghan joq. Iran Islam respublikasy diny tónkeristen keyin alghashqy jyldary ýlken toqyraulardy bastan ótkerdi. Onyng sebebi halifat qúrugha dayyndyqsyz keluinde dep oilaymyn. Yaghni, osynday tarihy derekterderdi oy sýzgisinen ótkizer bolsaq, Ortalyq Aziyada jaqyn bolashaqta halifat qúrylady dep oilamaymyn. 

Shyndyghynda, ortodoksaldy (dini-uasiyt) islam boyynsha sharighat ýkimining oryndaluyn qamtamasyz etetin memleket «darul islam» (islam memleketi) dep atalady. Al, din negizderin teristeytin nemese diny rәsimderding oryndaluyna qúqyqtyq túrghydan bóget qoyatyn memleket – «darul harb» (kәpir memleketi) dep qarastyrylady. Búdan ózge joghary sayasy úiymnyng ústyndary dinge negizdelmegenimen, biraq diny rәsimderding oryndaluyna rúqsat beretin memleketti «dәrul sulh» nemese «darul ahd» (dinge kelisim beru) dep ataymyz. Qazirgi bizding zayyrly elimizdi osy «dәrul sulh» dәrejesindegi memleket qataryna jatqyzugha bolady. «Dәrul sulh» instituty diny rәsimderding jýzege asuyna rúqsat bergendikten, Hanafiya mazhabynyng ghúlamalary múnday memleketting qabyldaghan zandaryna moyynsúnudy mindetti dep esepteydi. Demek, diny rәsimderding qoghamdyq qúndylyqqa ainaluyna mýmkindik berip otyrghan Qazaqstan kәpirstan emes

– Býgingi bala tәrbiyesine qatysty. Mektepterde zayyrly qoghamnyng talabyna say tәrbie berilse, jas úrpaqqa diny tәrbie beru ata-atanyng jauapkershiligindegi is bolyp qaldy. Jiyrma jyldyq ruhany vakkuumde tútas bir úrpaq ósip jetildi. Keyingi jyldary jasóspirimder arasyndaghy jantýrshigerlik qylmystardyng órshuin osydan kórmeske laj joq. Mysaly, 14-16 jastaghy ómirden esh jamandyq kórmegen, Qúday týgili, ózin tanyp bolmaghan kókórim nelikten ózine qol júmsaydy? Diny túrghydaghy bala tәrbiyesindegi aqaulardy qalay joyamyz?

– Týrkiya zayyrly memleket bola túra, búl elde diny túrghydaghy bala tәrbiyesine óte jaqsy kónil bólingen. Imam hatiby mektepterinen bólek Týrkiya uniyversiytetterinde alpys bes «teologiya» fakuliteti bar eken. Olardan basqa, jazghy demalysta balalargha mausymdyq diny kurstar ashylady. Týrkiya halqynyng 70 payyzy jazda balalaryn osy diny kurstargha oqytugha jiberedi desem, asyra aitqandyq bolmas. Jetkinshekter múnda Qúran ýirenip, islamy tәrbiyeni boyyna siniredi. Onda jas úrpaqtyng boyyna ýlkenge qúrmet, kishige izet, ata-anany qúrmetteu, bylaysha aitqanda adamgershilik dәnin egedi. Búl kurstar bir qarasanyz kenestik kezendegi pioner lagerilerine úqsaydy. Bir kezderi bizdegi oktyabryat, pionerler lagerilerining tәrbiyelik roli óte joghary boldy. Biraq qogham ateistik kózqarasta bolghandyqtan, olar diny túrghydan ong tәrbie bere almady. Qazir de Qazaqstanda jazghy mausymdyq demalys lagerileri bar. Áytse de, búl ortalyqtar ruhany emes, fizikalyq damu mәselesine kóbirek kónil bóledi. 

Qazirgi tanda biz diny tәrbie berude belgili bir jýie qalyptastyra almay otyrmyz. Elimizde 27 mynnan astam qoghamdyq jәne ýkimettik emes úiymdar bar eken. Ashyghyn aitqanda, Ýkimettik emes úiymdar memlekettik biylikting pәrmeni jýrmeytin qoghamdyq qatynastardaghy olqylyqtardyng ornyn toltyruy tiyis edi. Mysaly, diny sauyqtyru sharalary qoghamdyq úiymdar tarapynan sheshilui tiyis. Bizdegi ýkimettik emes úiymdardyng sany bar da, sapasy joq. Biz Qazaqstan boyynsha barlyq aimaqta ókildigi bar bala tәrbiyesi mәselelerimen ainalysatyn bedeldi ýkimettik emes úiymdy bilesiz be? Joq. Mysaly, Qazaqstanda әldebir diny sektadan zardap shekken adamdardy qamqorlyqqa alatyn birneshe sauyqtyru orny bar eken. Ýkimettik emes úiymdardyng enshisindegi osy oryndar halyq iygiligi ýshin tiyimdi júmys istep otyr ma? Álbette, senimnen góri, kónilge kóbirek kýmәn úyalaydy. Al osynday sauyqtyru júmystaryna budjetten kóp qarajat bólinip jatyr. Qazaqtyng sanaly da sauatty azamattary osynday qaltarystaghy, asa ózekti mәselelerden beygham qalyp otyr. Al, búl mәselede bizding atqarar sharuamyz jetip artylady. Sonday-aq, zayyrly qoghamnyng bir ereksheligi, meshit qyzmetkerleri mektepterge baryp, balalargha uaghyz aita almaydy. Oghan zang boyynsha jol joq. Osy sebepten de balalaryn meshitterge aparyp, imandylyq sabaqtaryna qatystyru ata-ananyng missiyasy bolyp qalyp otyr. Qazir kez kelgen meshitterde týrli әleumettik toptargha arnalghan kýndizgi, keshkilik kurstar bar. Ata-analar osy kurstargha jazylyp, eng aldymen ózderi diny bilimin jetildirse jәne dәstýrli dinimizding negizinde úrpaq tәrbiyesine dúrys kónil bólse, núr ýstine núr.

Abai.kz