مۇحان يساحان، ءدىنتانۋشى:

– وزىڭىزگە دە بەلگىلى، سوڭعى جىلدارى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەرگە قاتىستى داۋ كوبەيدى. كەلىن تۇسكەندە سالەم سالۋ سالتى، كۇندەلىكتى ومىردە كيىم كيۋ ادەبى، قۇران وقىعاندا بەت سيپاۋ ادەتى ت.ب. ادەت-عۇرىپتاردان دىنگە قايشىلىق كورگەندەر تابىلدى. شىن مانىندە، حالىقتىڭ داۋىرلەر بويى تۇرمىسىنا دەندەپ ەنگەن سالت-ساناسى يسلام ءدىنىنىڭ جان-دۇنيەمىزگە دەندەي ەنىپ، ءبىرجولا ءسىڭىسىپ كەتكەنىن كورسەتپەي مە؟ جەتپىس جىل بويى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تەپكىسىمەن دىننەن بەزگەن قوعامدا ءبىر-ەكى ۇرپاق اۋىسىپ ۇلگەردى، بۇرىننان قالىپتاسقان ءدىني ءداستۇر ءۇزىلدى. ال ەندى ءدىني ءىلىم قوعامىمىزدا قايتا جاڭعىرۋدى باستان وتكەرىپ جاتقاندا، ۇلتتىق ءداستۇر بولەك، ءدىن بولەك سياقتى ۇعىم تۋىنداي باستاعانداي؟

مۇحان يساحان، ءدىنتانۋشى:

– وزىڭىزگە دە بەلگىلى، سوڭعى جىلدارى قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەرگە قاتىستى داۋ كوبەيدى. كەلىن تۇسكەندە سالەم سالۋ سالتى، كۇندەلىكتى ومىردە كيىم كيۋ ادەبى، قۇران وقىعاندا بەت سيپاۋ ادەتى ت.ب. ادەت-عۇرىپتاردان دىنگە قايشىلىق كورگەندەر تابىلدى. شىن مانىندە، حالىقتىڭ داۋىرلەر بويى تۇرمىسىنا دەندەپ ەنگەن سالت-ساناسى يسلام ءدىنىنىڭ جان-دۇنيەمىزگە دەندەي ەنىپ، ءبىرجولا ءسىڭىسىپ كەتكەنىن كورسەتپەي مە؟ جەتپىس جىل بويى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ تەپكىسىمەن دىننەن بەزگەن قوعامدا ءبىر-ەكى ۇرپاق اۋىسىپ ۇلگەردى، بۇرىننان قالىپتاسقان ءدىني ءداستۇر ءۇزىلدى. ال ەندى ءدىني ءىلىم قوعامىمىزدا قايتا جاڭعىرۋدى باستان وتكەرىپ جاتقاندا، ۇلتتىق ءداستۇر بولەك، ءدىن بولەك سياقتى ۇعىم تۋىنداي باستاعانداي؟

– قازاقتىڭ يسلامعا دەگەن كوزقاراسىنا باعا بەرگەندە، ەڭ اۋەلى حالقىمىزدىڭ يسلامعا دەيىنگى رۋحانياتىنا جانە گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا ءمان بەرگەن ءجون. الدىمەن، نەگە بىزدە شاريعاتتىڭ ەرەجە-قاعيدالارىمەن قاتار حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى دا ورتاق قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرىلادى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، تۇركىلەردىڭ نەگىزگى دەنى يسلامعا دەيىن مونەتەيستىك سەنىمدەگى قاۋىم ەدى. ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىستى سوڭعى كەزدەگى اشقان ۇلكەن جاڭالىعىمىز، تۇركىلەرگە دە وزعان (وعىز قاعان) اتتى پايعامباردىڭ كەلگەندىگى تۋرالى دەرەكتى تاپتىق (قاراڭىز: «مۇحان يساحان. وزعان پايعامبار جانە تۇركى وركەنيەتى). ال، يسلامعا دەيىنگى سالت-جورا، ءجون-جوسىقتارىمىز وزعان پايعامبار اكەلگەن ءدىننىڭ جۇرناقتارى بولاتىن. ادەت-عۇرىپتى شاريعاتپەن قاتار ۇستاۋعا حانافيا مازحابىنداعى «عۋرف» قاينار-كوزىندە رۇقسات بەرىلگەن. سونداي-اق، ماقريزيدىڭ جەتكىزۋىنە قاراعاندا بيبارىس مىسىردا ماملۇك مەملەكەتىن قۇرعاندا جانە ونىڭ وداقتاسى التىن وردا بيلەۋشىسى بەركە حان دا شىڭعىسحاننىڭ «ۇلى ياساسىنىڭ» ءۇش ۇستىنىن شاريعاتپەن قاتار ۇستانعان. سونىڭ نەگىزىندە مۇسىلمان فيكھىندا «سياسي شاريا» (سي – ءۇش، ياسي – ۇلى ياساق، ياعني، جوسىق) دەگەن ادەت-عۇرىپپەن ۇكىم بەرۋ تاراۋى پايدا بولدى. حانافيا مازحابىندا بۇدان باسقا سالت-جوراعا نەگىزدەلگەن «حيلە»، ياعني، «ايلا» ءادىس-تاسىلىنە دە ورىن بەرىلگەن. وسى سەبەپتەن دە، كوشپەلى قازاق قاۋىمىندا ءابسوليۋتتى شاريعات ۇكىمدەرىمەن قاتار ادەت-عۇرىپ زاڭى دا قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋشى نەگىزگى قۇندىلىق سانالدى. ەكىنشىدەن، قازاق – يسلام الەمىنىڭ تەرىسكەي تۇسىندا، شالعايدا جاتقان ەل. مۇسىلمان الەمىنىڭ قايناعان ورتاسى مەن راباد، ياعني شەكارا بويىن مەكەندەگەن ەلدىڭ ءدىندى تۇتىنۋ دارەجەسىنە بىردەي باعا بەرۋگە بولمايدى. ۇشىنشىدەن، قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىندا يسلام ءدىنىنىڭ ءرولى ەرەكشە ۇلكەن ەدى. زامانداسىم، تاريحشى ساعىنتاي سۇڭعاتاي ەرەنقابىرعادان ەدىلگە دەيىنگى ارالىقتى مەكەندەيتىن قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن، تۇرمىس-سالتىن زەرتتەپ، ولاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ادەت-عۇرىپتارىنىڭ بىردەي ەكەنىن جازعان ەدى. كەزىندە مۇنى ءحىح عاسىردا رادلوۆ تا تامسانا جازعان بولاتىن. بىراق رادلوۆ التى مىڭ شاقىرىمدىق اۋماقتى مەكەندەگەن كوشپەندى حالىقتىڭ رۋحاني بىرتۇتاستىعىنىڭ سىرىن اشا الماي كەتتى. 

– سوندا ۇلتتىق وزەك، رۋحاني بىرتۇتاستىق قالاي قالىپتاستى؟

– مەن مۇنى ءدىننىڭ ىقپالىنان بولعان دەپ بىلەم. قازىرگى سىبىردەگى التاي، ويرات، حاكاس، تەلەۋىت، كەت حالىقتارىنىڭ قۇرامىندا دا قىپشاق، كەرەي، نايمان، جالايىر، كەتە ت.ب. قازاقتىڭ رۋلارى بار. وسىعان بايلانىستى مەنىڭ تۇجىرىمىم، يسلام ءدىنىن قابىلداعان رۋلار «قازاق» دەگەن ۇلت بولىپ ۇيىدى دا، ال ءدىندى ۇستانباعاندارى «التايلىقتار»، «ويراتتار» ت.ب. ۇلىس بولىپ سىرتتا قالدى. قازاق ۇلتى بولىپ قالىپتاسقاندار ءدىننىڭ ارقاسىندا بىرىگە وتىرىپ، مەملەكەت قۇردى. وسى تۇستا ەرەكشە توقتالا كەتەتىن جايت، قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن شايباني اۋلەتىمەن ەكى ارادا سىر بويى ءوڭىرى ءۇشىن ەلۋ جىلداي ۇزدىكسىز سوعىس ءجۇردى. ەكى جاق ءوزارا تارتىستا يتجىعىس ءتۇسىپ وتىردى. XVI عاسىردىڭ باسىندا مۇحاممەد شايباني سامارقاند پەن بۇقاردىڭ مولدالارىنا قازاقتارعا قاتىستى «مۇشرىك» دەپ ءپاتۋا شىعارتىپ، عازاۋات جاريالاماق بولعان. بارىمىزگە بەلگىلى بولعانداي عازاۋات – مۇشرىكتەر مەن دىنسىزدەرگە قارسى جاريالاناتىن قاسيەتتى جورىق. بۇل يسلام الەمىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ ءۇشىن جاسالعان ساياسي قۋلىق ەدى. سول كەزدە دەشتى-قىپشاققا اياق باسقان عۇلامالار حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ومىرلىك ۇستانىمىن زەرتتەپ، «بۇلار مۇشرىك ەمەس، «قازا حاق» («حاق جولىنداعىلار»-رەد.) دەگەن. ءوز باسىم حالقىمىزدىڭ «قازاق» اتاۋى وسىدان شىقتى ما دەپ جورامالدايمىن.

– بۇل جورامالدى راستايتىن دەرەك بار ما؟

– ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەلتىرىلگەن فولكلورلىق دەرەكتەردە ارابتاردىڭ قازاقتاردىڭ جاز جايلاۋعا شىعىپ، اق شاڭقان كيىز ۇيلەرىن تىگىپ جاتقانىن كورىپ، اق قازدارعا ۇقساتىپ، «قاز-اق» ەكەن دەپ اتاعاندىعى ايتىلادى. ابايدىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىقتى» دەگەن قارا سوزىندە دە وسىنداي مالىمەت بار. ول «ارابتار كەلىپ، قازاقتاردى كورىپ، وزدەرىندەگى «حۋزا» تايپاسىنا ۇقساتىپ، «حۋزااعي» دەپ اتاعان»، – دەيدى. ابايدىڭ جورامالى باسقاشا بولعانىمەن، ول ارابتاردىڭ تاراپىنان قازاقتارعا قاراتىلا «قازا حاق» دەپ ايتىلعانىن ناقتىلاپ وتىر. بۇعان دەيىن تاريحشىلار ايتىپ جۇرگەن «قازاق» دەگەن ازات، ەركىن، دەربەس، ەشكىمگە باعىنبايتىن الاماندار دەربەستىگى دەگەن پىكىر بار. بۇل تۇجىرىمدى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق، حالقىمىزدىڭ «قازاق» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى ءدىني ۆەرسيانىڭ بار ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. 

شىندىعىندا، مەنەن بۇرىن بۇل پىكىردى زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى نۇرالى وسەرۇلى مەن ءدىنتانۋشى عالىم جۇمەكەن يستاەۆ ايتقان بولاتىن. ولار «قازاق» دەگەن اتاۋدىڭ پايدا بولۋىن مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ قازاقتارعا قارسى عازاۋات جاساماق بولعان وقيعاسىنا بايلانىستى شىققاندىعىن العا تارتادى. ايتسە دە، اعالارىمىز ابايدىڭ «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ قايدان شىققاندىعى تۋرالى» ەڭبەگىندەگى، قۇربانعالي ءحاليدتىڭ «تاۋاريح حامساسىنداعى»، سونداي-اق، ءماشھۇر ءجۇسىپ كەلتىرگەن فولكلورلىق جيناعىنداعى دەرەكتەرىمەن سالىستىرىپ تالداماعان. ال مۇحاممەد ءشايبانيدىڭ قازاقتارعا قارسى عازاۋات جاريالاماق بولعاندىعى، ءتىپتى، وزىنە قاراستى ەلدىڭ مۇشرىكتەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا تىيىم سالعاندىعى تۋرالى دەرەك رۋزبەحانيدىڭ «ميحمەن-نامە-ي بۋحارا» اتتى ەڭبەگىندە ناقتى باياندالعان. 

– بىراق «قازاق ات ۇستىندە جۇرگەن كوشپەندى حالىق، تاڭىرگە سىيىنادى، بىراق ءدىندى ەش ۋاقىتتا بەرىك ۇستانباعان» دەگەن پىكىردى اراكىدىك ەستيتىنىمىز جاسىرىن ەمەس قوي. مۇنداي پىكىرلەر ءدىننىڭ بەس پارىزىن تۇراقتى ورىنداۋعا شاقىرعاندارعا قارسى داۋ ەسەبىندە ايتىلىپ قالادى.

– «قازاق قاشان يسلام ءدىنىن قابىلدادى؟» اتتى ەڭبەگىمىزدە بۇل ماسەلەنى اشىپ جازدىق. قازاقتىڭ ءدىندى مويىنداۋى ءۇش كەزەڭدى قامتيدى. ءبىرىنشىسى – ساياسي ءھام جاۋگەرشىلىك كەزەڭ. وماياتتار ديناستياسى داۋىرىندە 705-714 جىلدارى قولباسشى قۇتايبا يبن مۋسليم باستاعان فاتھ جورىعىن جاساۋشىلار ورتالىق ازياعا باسا كوكتەپ كىردى. تۇركەش قاعاندارى مەن قارلۇق جابعۇلارى يسلام فاتھشىلارىمەن قانشاما رەت قان-مايداندا قىلىشتاستى. بۇل ساياسي-جاۋىنگەرلىك كەزەڭ ابباسيتتەردىڭ كەزىندە دە جالعاسىن تاۋىپ، 941 جىلعى قاراقان قاعاناتى قۇرىلعانعا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. ەكىنشىسى – حاق ءدىننىڭ بەيبىت ۋاعىزدالۋ كەزەڭى. ياعني، سەلجۇق تۇرىكتەرى مەن قاراقان داۋىرىندە بابالارىمىز حاق دىنمەن بەيبىت تۇردە قاۋىشىپ، سۇقباتتاستىق قۇرۋدىڭ نەگىزىندە بىرتىندەپ يسلام ءدىنىن قابىلداي باستادى. اسىرەسە، قاراقانيتتەر كەزەڭىندە تاريحشى زيا كاباكشىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ورتا ازيا­دان فيكھ ءىلىمىنىڭ 300-گە تارتا ءىرى وكىلدەرى شىققان. ونىڭ ىشىندە سول ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ، ارتىنان وشپەس باي مۇرا قالدىرعان دابۋسي، مارگيناني، ناسافي، ساراحسي سەكىلدى حانافيا فيكھىنىڭ ءيىر بۇتاقتى ۇلى عۇلامالارىن ەرەكشە اتاپ وتۋىمىزگە بولادى. جامال كارشيدىڭ ايتۋىنشا احلۋ سۋننا دوكتوريناسىنىڭ ەكى وكىلىنىڭ ءبىرى ماتۋرۋدي دا وسى داۋىردە عۇمىر كەشكەن. بەلگىلى ادەبيەت تاريحشىسى فۋات كوپىرۇلىنىڭ حابارلاۋىنشا، وسى كەزەڭدە تۇركىستان وڭىرىندە مىڭداعان سوپىلىق ورىندار (تەككە، زاۋيا، دارگاھ، اسيتانە، حاناكا) بولعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 961 جىلى قاراقان بيلەۋشىسى مۇسا يسلام ءدىنىن مەملەكەتتىك ءدىن ەتىپ جاريا­لادى. ءاسىلى، يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنىڭ وسى ەكىنشى كەزەڭىن ەكى ساتىعا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ەلۋي داشى باستاعان قارا قىتاي جانە شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنا دەيىنگى عازناۋيلەر، سەلجۇقتار، قاراقاندار كەزەڭىن ءبىر بولەك، شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان كەيىنگى ونىڭ ۇرپاقتارى بەركە حان، وزبەك حان، توعۇلىق تەمىرلەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداپ، حاق ءدىننىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالعان كەزەڭىن ءبىر بولەك قاراستىرعان ءجون. ءۇشىنشىسى دەپ – حاق ءدىننىڭ قازاقتىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان كەزەڭى، ياعني، حالقىمىزدىڭ سىرتقى بولمىسىمەن بىرگە ىشكى جان-دۇنيەسىنىڭ حاق دىنمەن بىتە-قايناسقان ۋاقىتتى ايتامىز. جالپى، يسلامنىڭ قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تەمىرقازىعىنا اينالۋىنا سوپىلىق ءىلىم ەرەكشە ەكپىندى ىقپال ەتكەن. ءوز داۋىرىندە سۇلتاني-اريفين، پيري-تۇركىستان اتانعان قۇل قوجا احمەت بابامىزدىڭ كوشپەلىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي حاق ءدىندى ناسيحاتتاۋدىڭ حال-حيكمەت مەتودولوگياسى كەڭ ماسشتابتا حالىقتىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ونىڭ ءىزاشارلارى زارنۇقي، باقىرعاني، سايد اتا، بادىر اتا، سادىر اتا، حاسان اتا، زەڭگى بابا، شوپان اتا، سىپىرا جىراۋ، اسان قايعىدان كەشەگى پاتشا ۇكىمەتى مەن كەڭەس بيلىگى ورناعانعا دەيىنگى ارالىقتا ءومىر سۇرگەن جىراۋلار، احۋندار، يشاندار، سال-سەرىلەر حاق ءدىندى حال-حيكمەت ادىسىمەن حالىقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ كەلدى. 

جالپى، قازاقتىڭ حاق ءدىندى تولىق قابىلداۋى بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلدى. ۇزاققا سوزىلۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، تۇركىلەردىڭ يسلامدى قابىلداۋ قارقىنىن قيداندار مەن شىڭعىسحان جانە جوڭعار شاپقىنشىلىعى سايابىرسىتتى. اسىرەسە، شىڭعىسحانمەن بىرگە موڭعول ۇستىرتىنەن دەشتى-قىپشاققا اۋا كەلگەن كوپتەگەن تۇركى تايپالارى كەزەڭ-كەزەڭىمەن يسلام دىنىنە ءوتىپ وتىردى. وسى جەردە ايتا كەتەتىن جايت، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «قىرداعى شاماندىق» اتتى ماقالاسىن العا تارتىپ نەمەسە بۇگىنگى تاڭداعى ۋاحاپشىلاردىڭ ءبازبىر يدەولوگتارىنىڭ «قازاقستانعا 89-90 جىلدارى تاۋحيد كەلدى» دەگەن ارانداتۋىنا ەرىپ، قازاق شىنىمەن دە يسلامدى كەش قابىلداعان ەكەن دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولمايدى. جاڭا قاراقان داۋىرىندە ورتالىق ازيادا مۇسىلماندىق رەنەسەانستىڭ ورناعانىن ايتىپ وتتىك. بۇل ۇدەرىس شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعى كەزىندە ازداپ كىدىرگەنىمەن، بەركە حان، وزبەك حان، جانىبەك حان، توقتامىس حان، ەدىگە ءبيدىڭ تۇسىندا التىن وردا الەمنىڭ ەڭ الىپ يمپەرياسى عانا بولىپ قويماي، يسلامنىڭ ەڭ باستى تىرەگىنە اينالعان قۇدىرەتتى مەملەكەت بولدى. مۇنى يبن ءال-اسير، يبن ءال-ۋاسيل، ءال-وماري، يبن كاسير، يبن باتۋتا، ءال-قالقاشاندي، ءال-اسقالاني، يبن ارابشاحتىڭ ەڭبەكتەرىنەن كورۋىمىزگە بولادى. التىن وردانىڭ تۋى جىعىلعان سوڭ قازاق حاندىعى داۋىرىندە دە حالقىمىز ءدىندى بەرىك ۇستانعان. XVI عاسىردا دەشتى-قىپشاق جەرىندە بولعان اعىلشىن ساياحاتشىسى دجەننيكسون ءوز جازبالارىندا قازاقتاردىڭ «مۇحاممەد ءدىنىن» ۇستايتىنىن ايتادى. ياعني، جوعارىدا كەلتىرگەن شايبانيدتەردىڭ «قازاقتار مۇشرىك» دەگەن ءفاتۋاسىنىڭ جالا ەكەندىگىن بايقايمىز. 

– ال حالىقتىڭ تۇرمىس-سالتىنىڭ دىنمەن بىتە قايناسۋىنىڭ قانداي دالەلدەرى بار؟

– يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا كەڭ تاراي باستاعاننان كەيىن تۇركىلەردىڭ ادەت-عۇرىپتارى ەكى-ءۇش عاسىر بويى سۇزگىدەن ءوتتى. حانافي مازحابىندا قۇقىقتىق ۇكىم جەتى قاينار كوزگە جۇگىنە وتىرىپ شىعارىلادى. سونىڭ ءبىرى – عۇرف. ونىڭ ماعىناسى يسلام جاڭا ءبىر ولكەگە تاراي باستاعان كەزدە، سول جەردى مەكەندەگەن حالىقتىڭ يسلام نەگىزدەرىنە قايشى كەلمەيتىن، سول قوعامنىڭ ءوز ىشىندەگى قارىم-قاتىناستى دۇرىس رەتتەپ وتىراتىن ادەت-عۇرىپتارى بەينە حاق ءدىننىڭ ۇكىمى ءتارىزدى سانالادى. انىعىندا، حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ) دە ءوز زامانىندا ارابتاردىڭ ءبىر قۇدايلىق سەنىمگە قايشى سالت-جورالارىنا عانا تىيىم سالعان. وسىنى نەگىزگە العان حانافيا مازحابىنىڭ فاكيھتەرى ساحيح (دۇرىس) عۇرىپتارعا قۇرمەتپەن قاراۋدى ۇندەگەن. ياعني، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى سالت-داستۇرىنە بەرىك بولۋىنىڭ ءبىر سىرى – وسى حانافي مازحابىنىڭ عۇرف ۇكىمىن نەگىزگە العان. 

ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسى – يسلام مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ سينتەزدەلگەن كەزەڭى ەدى. بۇل كەزدە تاڭىرشىلدىك كەزەڭدە بولعان قىلمىستىق جازالار جەڭىلدەپ، يسلامي قاعيدالارعا بەيىمدەلە باستادى. وعان دەيىنگى كەزەڭدە كىنالىنى اتتىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ ءولتىرۋ، بۇتىن بۇت، قولىن قول ەتىپ بۇتارلاپ ءولتىرۋ جازالارى بىرتىندەپ ادامنىڭ ار-ۇجدانىنا تيمەيتىن جازا تۇرلەرىمەن اۋىسا باستادى. مىسالى، «جەتى جارعىدا» ايتىلاتىن قۇن تولەۋ ۇكىمى شاريعاتتاعى «ديەت» ۇكىمىنەن الىنعان. سونداي-اق، كۋا كەلتىرۋدە ءبىر ەر ادامنىڭ ورنىنا ەكى ايەل ادام جۇرەدى دەگەن ۇكىم دە شاريعاتقا نەگىزدەلگەن. 

وسى رەتتە قازاقتى مۇشرىك، ال ونىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ادەت-عۇرپىن «شيرك، بيدعا، حارام» دەپ جۇرگەن توپتارعا مەنىڭ ايتارىم: يمام عازالي ءتاۋحيدتىڭ ءتورت قىرتىسى بار دەپ، ونىڭ مىسالىن جەمىستىڭ سىرتقى قابىعى، ىشىندەگى جەمىسى، جەمىستىڭ سۇيەگى جانە ونىڭ ىشىندەگى ءدانى دەپ تۇسىندىرەدى. ءبىز قازىر ءدىننىڭ مايەگىنە جەتە الماي، ونىڭ سىرتقى قابىعىن عانا تىرنالاپ ءجۇرمىز. وسىعان قاراماستان، «جالعىز دەمە، ءتىلىڭ قۇدايعا تيەدى، جارلى دەمە، ءتىلىڭ پايعامبارعا تيەدى» دەپ كۇپىرلىكتەن ساقتاندىرعان اتا-بابالارىمىزعا ءتىل تيگىزۋدەن قورىقپايمىز. 

– كەڭەس بيلىگى ورناعانعا دەيىنگى ۋاقىتتا قازاقتىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى، ونىڭ شارتتارىن ورىنداۋعا ۇقىپتىلىعى قانداي ەدى؟ «ات ۇستىندە جۇرگەندىكتەن دىنگە نەمقۇرايلى قارادى» دەگەن پىكىر دۇرىس پا؟

– بۇل پىكىرگە مەن تۇبەگەيلى قارسىمىن. يسلام ءدىنىنىڭ شىققان جەرى – اراب تۇبەگى. ول ايماقتاعى حالىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كوشپەندى ەدى. سوندىقتان كوشپەلى تۇرمىستىڭ ءدىندى ۇستانۋداعى ۇقىپتىلىققا قاتىسى جوق. XVIII عاسىردا ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىنا كەلىپ، قازاق دالاسىندا التى اي جاتىپ، حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسقان اعىلشىن زەرتتەۋشىسى كەستل ءوز جازبالارىندا قازاقتاردى ناعىز مۇسىلمان رەتىندە سۋرەتتەيدى. ءدىندى بەرىك ۇستاناتىندىقتارىن، بەس ۋاقىت ناماز وقيتىندىقتارىن، وزدەرىنىڭ مۇحاممەدتىڭ ۇممەتى ەكەندىكتەرىنە ءشۇبا كەلتىرمەيتىندىكتەرىن سيپاتتايدى. ال، دىنگە بەرىكتىك ءبىر كۇندە قالىپتاسپايدى، جىلدار، عاسىرلار بويى قانعا ءسىڭىپ بارىپ، سالتقا اينالادى. 

– قازاقتىڭ مۇسىلمانشىلىعىن سىناۋ ابايدىڭ وزىندە كەزدەسەدى عوي؟

– اباي «قازاق – مۇسىلمان ەمەس» دەمەيدى. «دۇمشە مۇسىلمان» دەپ تە سىنامايدى. ول قازاقتىڭ مىنەز-قۇلقىن سىناعان. ابايدىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن قۇربانعالي حاليد ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامساسىندا» قازاقتىڭ دىندارلىعىن وتە جاقسى سۋرەتتەگەن، ولاردىڭ اراسىنان اۋليەلەر دە شىققان دەيدى. ال، اۋليەلىك – ءدىننىڭ بيىك شىڭى. ءتىپتى ورىس ساياحاتشى-عالىمدارىنىڭ كوپشىلىگى، مەيلى ول تەۆكەلەۆ، لەپشين، گرودەكوۆ، گريگورەۆ، انچيكوۆ بولسىن، قازاقتاردىڭ ءدىندى بەرىك ۇستانعانىن جازىپ قالدىرعان. 

– ورىس دەمەكشى، پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قازاق دالاسىنا حالىقتى دىننەن بەزدىرۋ ءۇشىن شالا ساۋاتتى نوعاي مولدارىن ارنايى اتتاندىرىپ وتىرعانى جايلى مۇراعات دەرەكتەرى بار. قازاق بالالارىن دۇمشە مولدالاردا وقىتۋ ارقىلى مولدانىڭ جاعىمسىز بەينەسىن قالىپتاستىرۋ ساياساتى بولعانى داۋسىز. بالكىم، دىنگە دەگەن تەرىس تۇسىنىك سول كەزدەن باستاپ قالىپتاسقان بولار؟

– عىلىمي ادەبيەتتەردە قازاق جەرىنە پاتشالىق رەسەيدەن كەلگەن مولدالاردىڭ نوعاي ەمەس، تاتار ەكەنى ايتىلادى. ونىڭ ۇستىنە، ولاردىڭ ءبارى بىردەي دۇمشە بولدى دەپ بىرجاقتى باعالاۋعا بولمايدى. ولاردىڭ ىشىندە يلاھي سەنىمگە شىن ادال، ءبىلىمدى ءدىن يەلەرى بولعان. 1789 جىلى پاتشالىق رەسەيدىڭ ارنايى قارجى ءبولىپ ورىنبور مۇفتيلىگىن قۇرۋى وتارلىق ساياساتتىڭ ءبىر جوسپارى ەدى. پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرى ارقىلى يسلام الەمىنە اياق باسقالى تۇرعانىن، ەگەر دىنگە قارسى ساياسات جۇرگىزەتىن بولسا، ۇلكەن توسقاۋىلعا تاپ بولاتىنىن انىق ءتۇسىندى. سوندىقتان دىنگە قارسى سوعىس اشپايتىندىعىن، كەرىسىنشە، يسلام ءدىنىن قولدايتىندىعىن بىلدىرۋگە ۇمتىلدى. مىسالى، ورىنبور مۇفتيلىگى جۇمىسىنىڭ ءبىر مىسالى، ونىڭ پاتشالىق رەسەي مەن سىرىم داتۇلى باستاعان كوتەرىلىسشىلەر اراسىندا ارااعايىن ءرولىن اتقارعانى. كەزىندە كىشى جۇزدەگى بيلەر كەڭەسىنىڭ ءبىر مۇشەسى دە وسى ورىنبور مۇفتيلىگىنىڭ وكىلى بولاتىن.

ورىنبور مۇفتيلىگى نەمەسە ۋفاداعى عاليا مەدرەسەسى ارقىلى قازاق جەرىنە كەلگەن تاتار مولدالار قازاقتاردىڭ ساناسىنا «اق پاتشا» نەمەسە «پاتشا اعزام» دەگەن ۇعىمدى ەنگىزدى. شىندىعىندا، شاريعاتقا سايكەس باسقا دىندەگى ادامنان پاتشا سايلاۋعا، ۇلىق كوتەرۋگە جول جوق. كەزىندە ۇركىنشىلىك جانە ناۋبەت جىلدارى قىتايعا جوڭكىلگەن كوش شاريعاتتىڭ وسى تالابىنا سۇيەندى. ال تاتار مولدالار ءدىنى بولەك ورىس پاتشاسىن «اعزام»، ياعني پاتشانى «ۇلى» دەپ ۇلىقتادى. ءتىپتى، ونى ادىلەتتى، مۇسىلمانداردىڭ قورعاۋشىسى ءارى قامقورشىسى دەپ سيپاتتادى.

– سوندا ولار حالىققا ءدىندى ۇيرەتتى مە؟ وعان دەيىن قازاق دالاسىندا ءدىني ءداستۇر بولعان جوق پا؟

– ءيا، تاتار مولدالارى ءدىندى ۇيرەتتى جانە ءدىندى ۇيرەتۋ ارقىلى وتارلىق ساياساتقا دا قىزمەت ەتتى. بۇل ماسەلەدە مىنا جايتتى ەسكەرۋ كەرەك. بۇرىن قازاق جەرىنە كەلگەن مولدالار بۇقار مەن سامارقانداعى ءدىني ورتالىقتاردان ءبىلىم الاتىن. ولار باسقا دىندەگى بيلەۋشىلەرگە قارسى عازاۋات ۇرانىن دارىپتەيتىن. سوندىقتان ولاردىڭ ۇگىت-ۋاعىزى پاتشالىق رەسەي ساياساتىنا قايشى بولعانىن، ولاردى ورىس بيلەۋشىسىن قولدايتىن مولدالارمەن اۋىستىرۋعا تىرىسقانى تۇسىنىكتى. ال، 1867 جىلعى اكىمشىلىك رەفورما بويىنشا ءاربىر وكرۋگتا قازان مەن ۋفادا، ورىنبوردا دايىندالعان ۋكازنوي مولدالار جۇمىس ىستەيتىن. ياعني، بۇل ەكى ءدىني-ساياسي مەكتەپتىڭ وكىلدەرى زاتى مۇسىلمان بولعانىمەن، قازاق جەرىندە ءبىر-بىرىمەن كۇرەسكە ءتۇستى. مىسالى، بۇقاردان وقىپ كەلگەن ناۋان حازىرەت ءومىر بويى حالىقتى پاتشالىق رەسەيگە قارسى كۇرەسكە ۇندەپ ءوتتى. سىر وڭىرىندە مارال يشان دا ورىس پاتشاسىنا قارسى بولىپ ءوتتى. 

– ءدىني ءداستۇر جايىندا ايتقاندا، يسلامنىڭ قازاق ساناسىنا ەتەنە كىرىگىپ كەتكەنىنىڭ كوپتەگەن مىسالىن ءتىلى مەن دىلىنەن تابامىز. اراب تىلىنەن ەنگەن كوپ سوزدەردىڭ ءتۇبىرى يسلامي تۇسىنىككە يە. مىسالى، بەسىك جىرىنداعى «ءالدي-ءالدي» دەگەن ءسوزى «اللا، اللا!» دەگەن سوزدەن شىققانىن ايتىپ ءجۇرسىز عوي. تاعى قانداي مىسالدار بار؟ 

– قازاق سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگياسىندا وعان مىسال-دايەكتەر جەتەرلىك. مىسالى، ءبىز قۋانعاندا «الاقاي» دەيمىز. مۇنىڭ ماعىناسى نە؟ «حاي» – «ءتىرى» دەگەن اللانىڭ سيپاتى. ءدىن ادامدى قۋانىشتا دا، قايعىدا دا اللانى ەسكە الىپ، شۇكىرشىلىك ەتۋگە تاربيەلەيدى. قازاقتار قاتتى قۋانعاندا، بوركىن اسپانعا اتىپ، «اللا – حاي، اللا – ءتىرى!» دەپ قۋانىشىن بىلدىرەتىن بولعان. ادام ومىردەن وزعاندا «قايتىس بولدى»، «قايتتى» دەيمىز. «حاي» ءتىرى دەگەن ماعىنادا بولعاندا، «تىس» سىرت قالدى دەگەن ءسوز ەكەنى تۇسىنىكتى عوي. «مىنا دۇنيەدەن تىس قالدى، باقيلىق بولدى» دەگەن فيلوسوفيالىق ماعىناعا يە دەپ ويلايمىن. «الىمساقتان بەرى مۇسىلمانبىز» دەپ ايتامىز. «الميساق» ءسوزى رۋحتار الەمىندەگى اللا مەن ادامنىڭ ءوزارا كەلىسىمىن باياندايتىن قۇران اياتىنان الىنعان. «لايىم» دەگەن جاقسى ءسوزدى دە ءجيى قولدانامىز. «يللا» – اللانىڭ اتى، ياعني «اللا بۇيىرتسا» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ادەبي تىلدە «ىلدەبايلاپ» دەپ قالىپتاسقان ءسوزدى وڭتۇستىك جاقتا «يللالاپ كورسەيشى» دەپ تە قولدانادى. «اللاعا سىيىنىپ كىرىسسەڭشى» دەگەن كەڭەستى بىلدىرەدى. ءوزىڭىز ايتقان «ءالدي، ءالدي» دەگەن دە «اللا» دەگەن سوزدەن شىعادى. ەسكى ءتىل زاڭدىلىعىندا ءبىر داۋىسسىز قاتاڭ ءارىپ قاتار كەلسە، ەكىنشىسى وزگەرىسكە ۇشىرايتىن بولعان. مىسالى، اللاجاردى كەيدە «الديار»، «اللا رازى بولسىندى» «الدا رازى بولسىن» دەپ ايتىپ جاتامىز. ياعني، «ءالدي، ءالدي» دە «اللا، اللا» دەگەن ءسوز. اجەلەرىمىزدىڭ «حۋلالا، حۋلالا» دەپ بالا جۇباتاتىنىن ەستىپ وستىك. ارابشادا «حۋ» ءسوزى «ول»، «تەك» دەگەن ماعىنادا. «قۋباس» دەپ قازاقتا جالعىز قالعان ادامدى ايتادى ياعني، «حۋ» دا – اللانىڭ سيپاتى. سوندا، اجەلەرىمىز «حۋ – اللا، حۋ – اللا» دەپ زىكىر سالاتىن بولعان. «ۇدەسىنەن شىعۋ» دەگەن ءسوز بار. شاريعاتتاعى «يدداد» دەپ تالاق ەتىلگەن ايەلدى بىردەن ۇيدەن شىعارىپ جىبەرمەي، ونى بەلگىلى ءبىر مەرزىم ىشىندە اسىراپ-باعادى. وسى مەرزىمدى «يددانى كۇتۋ مەرزىمى» دەپ اتايدى. ياعني، «ۇدەسىنەن شىعۋ» دا وسىمەن سايكەسەدى. ءتىپتى «مۇددە» ءسوزى دە ءدىني ۇعىم سانالادى.

– قازىرگى ساياسي جۋرناليستيكادا ءجيى قولدانىلاتىن ءسوز.

– شاريعاتتا ءوزىنىڭ اقىسى ءۇشىن قازىعا داۋ-شاعىم ءتۇسىرۋشىنى «مۋداي» دەپ اتايدى. ياعني، ءبىزدىڭ «مۇددە» دەگەنىمىز وسى ۇعىمنان ءبۇر جارعان. قازىر ءبىزدىڭ قولدانىسىمىزداعى «قۇقىق» تەرمينى شاريعاتتاعى «قاق» سوزىنەن شىققاندىعى بەلگىلى. بىراق، قازىرگى «قۇقىق» پەن «قاق» ۇعىمىنىڭ ايىرماشىلىعى ۇلكەن. «قۇقىق» – تەك ءينديۆيدتىڭ زاڭ شەڭبەرىندەگى تالاپ-تىلەگى سانالسا، ال، «قاق» دۇنيەلىك ءھام اقىرەتتىك تالاپ-تىلەكتى بىلدىرەتىن رۋحاني سالماعى زور تۇسىنىك. جالپى، قازاق تىلىندە يسلامي تۇسىنىكتەن باستاۋ الاتىن سوزدەر وتە كوپ. مەن ءتىل مامانى بولماسام دا، وسىنداي 200-دەي ءسوزدى انىقتادىم. 

– قازاق تىلىندەگى كوپ ءسوزدىڭ ءتۇبىرى اراب، پارسى تىلدەرىنەن شىعاتىنى بەلگىلى جايت قوي. بىراق، مەنىڭشە، فيلولوگتار ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن تاۋىپ، ونىڭ بۇگىنگى ماعىناسىن انىقتاعانىمەن، وسى ماسەلەنى قازاقتىڭ ءدىني تانىمى مەن ءداستۇرى تۇرعىسىنان تالداماعان. سوندىقتان دا كوپ ءسوزدىڭ ءتۇبىرى يسلام عۇرىپتارىنان، ءدىني تانىمنان كەلىپ شىعاتىنى – قازاقتىڭ دىنگە بەرىكتىگىن، ءدىني ءداستۇردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتقانىن دالەلدەيتىنى كوپ ايتىلا بەرمەيدى. مىسالى، اناسى بالاسىن ەڭ اسىل سوزدەرمەن جۇباتادى. اللانىڭ اتىن اتاپ، جۇباتۋ ادەتى ونى اقيقات دەپ تانۋدان قالىپتاسقان جانە ءبىر كۇندە ەمەس، ۇزاق ۋاقىت بويى قانعا ءسىڭىستى بولعان ءداستۇر عوي. ساناعا ءسىڭىستى بولعانى سونشالىق، قازىرگى كەزدە قازاقشا ماعىناسىن بىلمەسە دە بالاسىن «ءالدي، ءالدي» دەپ جۇباتاتىندار دا بارشىلىق. بۇل قازاقتىڭ الميساقتان مۇسىلمان ەكەنىن دالەلدەيدى.

– كىسى 63 جاسىنا جەتپەي نە ءبىر جىل كەيىن قايتىس بولسا، جاسى 63-تە دەپ جەرلەيدى. مىسالى، بالاعا ات تاڭداعاندا، ءدىني ادەپكە ساي پايعامباردىڭ قۇرمەتى ءۇشىن «مۇحاممەد» دەگەن اتتى قويا سالۋعا بولمايدى. بالاڭىزدىڭ الدەبىر انتەك قىلىعىنا رەنجىپ، اتىن اتاپ ءتىل تيگىزسەڭىز پايعامبارعا دا ءتىل تيگىزۋىڭىز مۇمكىن. بىراق، «مۇحاممەدتىڭ» الدى-ارتىنا قوسىمشا جۇرناق جالعاپ قويۋعا رۇقسات بار. قازاقتار وسى ادەپتى قاتاڭ ساقتاعان: ماحامبەت، مامبەت دەگەن كىسى اتتارى بار. تاعى ءبىر دەرەك. كىسى 63 جاسىنا ءبىر جاس جەتپەي نە ءبىر جىل ەرتە قايتىس بولسا، ونى جاسى 63-تە دەپ جەرلەيدى. بۇل دا پايعامباردىڭ ءومىر جولىنا، جاسىنا دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. نەمەسە 96 جاسقا كەلگەندەرگە ءتورت جاس قوسىپ، جانازا شىعارعاندا جاسى 100-دە دەپ ايتىلادى. سەبەبى مۇسىلمان كۇنتىزبەسىندە 355 كۇن بار، قازىرگى كۇنتىزبەدەن ون كۇنى كەم. وسى كۇنتىزبەمەن ەسەپتەگەندە 96 جىل مۇسىلمانشا 100 جىلعا تەڭ بولادى ەكەن. ءالى كۇنگە دەيىن جاسى 90-نان اسقاندارعا مىندەتتى تۇردە ءتورت جاس قوسىپ جەرلەۋ ادەبى ساقتالعان. مۇنىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ يسلامي كۇنتىزبە بويىنشا ەسەپكە جۇيرىك بولعانىن كورسەتەدى. مۇنداي ادەت-سالت ءبىر كۇندە قالىپتاسپايدى، بۇل – باعزىدان تۇرمىسقا ءسىڭىستى بولعان عۇرىپتار. 

– كەڭەستىك مەكتەپ وقۋلىقتارىندا سال-سەرىلەر اۋەيى كەيپىندە سيپاتتالدى. كوركەم شىعارمالاردا ولاردىڭ بەينەسى تراگيزممەن تىعىز بايلانىستى، ءتىپتى ەسىنەن اداسقان، ومىردەن شارشاعان ادام كەيپىندە سۋرەتتەلەدى. شىندىعىندا، قازاق تۇرمىسىنداعى سال-سەرىلەردىڭ تامىرى قايدان شىقتى؟

– سال-سەرىلەردىڭ شىعۋ تاريحىن قاۋزايتىن بولساق، تەرەڭنەن اڭگىمە قوزعاۋ كەرەك. ونىڭ شىعۋ تەگىن ەدىگە تۇرسىنوۆ، ءنازيرا نۇرتازينا، دوساي كەنجەتاي سىندى عالىمدار زەرتتەدى. شىندىعىندا، «سوپىلىقتاعى سايري-سۇلۋك ءداستۇرى قازاق مادەنيەتىنە سال-سەرىلىك ءداستۇرى رەتىندە ترانسفورماتسيالاندى» دەگەن كونتسەپتۋالدى تۇجىرىم جاساعان وسى دوساي كەنجەتاي بولاتىن. جالپى، «سايري-سۇلۋك» دەگەنىمىز نە؟ ادامنىڭ اللاعا بەت-تۇزەۋىن، حاقتى تانۋعا دەگەن رۋحاني ساياحاتىن «سايري-سۇلۋك» دەپ اتايمىز. وسى «سايري-سۇلۋكتىڭ» «سايرۋ-ساني-اللاھ» دەگەن ساتىسىنا دەيىن ادام كەمەلدەنۋ ءۇشىن ياسساۋي، شاكارىم سياقتى ۋاقىتشا قوعامنان تىسقارى تۇرۋعا تىرىسسا، ال، «سايرۋ-ساني-اللاھ» دارەجەسىنە جەتكەڭ سوڭ كەرىسىنشە حاقتى تانىتۋ حالىققا قاراي جۇرەدى. سۋلۋك يەسى حاقيقاتقا كوزدەرىن جەتكىزۋ ءۇشىن، حالىق ورتاسىنا كەلىپ، قاراپايىم ادامدارمەن قويان-قولتىق ءومىر سۇرەدى. مىسالى، ياسساۋي بابامىزدىڭ اعاشتان ءتۇيىن ءتۇيىپ، كەسە-تاباق جاساپ، حالىقپەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساعانى، زەڭگى بابامىزدىڭ سيىر باققانى، شوپان اتا قوي، قامبار اتا جىلقى باعىپ، ناحشباندي بولسا، ويۋ-ورنەك جاساپ، ناقىش ويىپ، حالىققا قىزمەت جاساعانى سياقتى. 

حالىققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى كاسىپتى يگەرگەن سوپىلار تۇركى حالىقتارىندا بۇرىننان قالىپتاسقان جىراۋلىق ونەردى دە ءوز كادەسىنە جاراتتى. ءدىن ۇكىمدەرىنە ولەڭ-جىردان ادەمى ءتۇر، ءوڭ بەرىپ، حالىقتىڭ وزىنە قايتاردى. ارىدان ايتساق ءجۇسىپ بالاساعۇن، احمەت ياسساۋي، احمەت يگۇنەكيلەر، بەرىدەگى اسان قايعى، سىپىرا جىراۋلار – العاشقى سال-سەرىلەر ەدى. ال ءسىز ايتقان XIX عاسىر – اقان سەرى مەن ءبىرجان سالداردىڭ زامانى – الەم بويىنشا سوپىلىق ءداستۇردىڭ ازعىنداعان، اۋەلگى ماعىناسى سۇيىلعان كەزەڭ ەدى. اسان قايعىلار ونەردى حاققا قىزمەت ەتۋ ءۇشىن قۇرال رەتىندە پايدالانسا، XIX عاسىردا سال-سەرىلەردىڭ نىسانى – تۇپكى ماعىناسى وزگەردى. كەيىنگىلەر حاققا عاشىقتىقتى ومىردەگى سۇلۋلىققا، جاراتىلىستاعى ادەمىلىككە ايىرباستاپ الدى. سۇلۋ قىز، جۇيرىك ات، ۇشقىر قۇس پەن تازىعا قۇشتارلىق بەلەڭ الدى. ءسويتىپ، «سايري-سۇلۋك» ءداستۇرى بۇزىلدى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە «ونەر – ونەر ءۇشىن» دەگەن ماقسات بولدى عوي. العاشقى كريتەريلەرمەن قاراساڭىز، بۇل دا ونەردىڭ ازعىنداعان كەزى بولىپ سانالادى. 

– سوندا قازاقتىڭ سال-سەرىلەرى ءدىندى ۇستانباعان دەيسىز بە؟

– ولاي دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. اقان سەرى دە، ءبىرجان سال دا كەزىندە ءدىني مەدرەسەدەن ءبىلىم العان. ءبىرجان سالدىڭ ءدىندى ناسيحاتتاعان شىعارمالارى بار. بىراق العاشقى سايرۋ-سۋلۋك جىراۋلارمەن سالىستىرعاندا، ءدىندى ناسيحاتتاۋ كەمشىن، رۋحاني ءىلىمنىڭ سۇيىلىپ كەتكەنى بايقالادى. 

– جالپى اقىندار تۋرالى ءدىني ۇكىمدەرگە قاتىستى بۇگىنگى قوعامدا داۋ بار. 

– راس، قۇراندا «اقىنداردىڭ سوڭىنان ەرگەندەردىڭ اداساتىندىعى تۋرالى» ايتىلعان. تەگى، قۇراننىڭ ۇكىمدەرى كەيدە مۇمىندەرگە، ءبىر ۇكىمى تەك مۇشرىكتەرگە، ءبىر ۇكىمى تەك كىتاپ يەلەرىنە، ياعني حريستياندارعا قاتىستى ايتىلعان. سول ءۇشىن دە قۇران ءتاپسىرى دەگەن ۇلكەن ءىلىم قالىپتاستى. قاي اياتتىڭ قانداي قاۋىمعا، قانداي جاعدايدا، نە ءۇشىن ايتىلعانىن زەردەلەيدى. اقىندارعا قاتىستى ۇكىمدى دە جالپىعا بىردەي ارنالعان دەسەك، قاتەلەسەمىز. اقىندىق ونەرگە قاتىستى ۇكىمدى دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەك. حاق ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ) دە حاسان يبن ءسابيت اتتى سۇيىكتى اقىنى بولعان. ول پاراسات پاديشاسىنىڭ (س.ا.ۋ) جورىقتارىن، ونىڭ كوركەم مىنەزىن سۋرەتتەپ، ولەڭ-جىرمەن حالىققا ناسيحاتتاپ وتىرعان. ەندەشە، اللا ەلشىسىنىڭ (س.ا.ۋ) اقىندىق ونەرگە تىيىم سالماعانى انىق. ايتكەنمەن، جوعارىدا ايتقان اڭگىمەمىزگە قايتا ورالامىز. ەگەر ونەردى حاقتان، اللادان جوعارى قوياتىن بولساق، وندا، ءسوزسىز، شاتاسامىز. ەگەر ءبىر ادامنىڭ كەرەمەت سيپاتىن كورىپ، ونى قۇدايلىق دارەجەگە كوتەرىپ جىبەرسەك، وندا ءسوزسىز اداسۋشىلىققا ۇرىنامىز. – ال تابيعاتتى جىرلايتىن نەمەسە عاشىقتىقتى ولەڭگە قوسقان اقىندار شە...

قۇداي تاعالانىڭ جاراتقان دۇنيەسىنە قۇرمەتپەن قاراۋدىڭ ەش ابەستىك جوق. ال عاشىقتىق ماسەلەسىنە ارنايى تالداۋ جاساۋ كەرەك. پايعامبارلار پاديشاسى (س.ا.ۋ)-نىڭ: «سەندەر بالالارىڭنان، مال-مۇلىكتەرىڭنەن پايعامباردان ارتىق جاقسى كورمەيىنشە، كەمەل مۇسىلمان بولا المايسىڭدار» دەگەن ءحاديسى بار. «ماحاببات» دەگەن ءسوزدىڭ توركىنى ارابشا «قاببا»، ياعني، «ءدان» دەگەن سوزدەن شىققان. اللا تاعالا ادامدى جاراتقان كەزدە ونىڭ جۇرەگىنە ماحاببات ءدانىن ەككەن. ادام ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقاننان كەيىن وسى ءداننىڭ يەسىن ىزدەيدى. ادام بالاسى البىرتىقپەن، جاستىقپەن سۇلۋ قىزعا قۇمارتۋى، مانساپ قۋى، ءتىپتى دۇنيە قۋىپ، ءار نارسەگە بوي الدىرۋى مۇمكىن. بىراق قانشا الاسۇرعانىمەن، عاشىقتىقتىڭ ءتۇپ يەسىن تابا المايدى. اقىر سوڭىندا قايعى-قاسىرەتكە تاپ بولادى. قازاق ادەبيەتىندەگى عاشىقتىق داستانداردى قاراساڭىز، ءبارىنىڭ سوڭى تراگەديامەن اياقتالادى. نەگە؟ سەبەبى، بۇل اللانىڭ «عايراتۋللاھ»، ياعني، قىزعانىش سيپاتىنا بايلانىستى. ادام حاق تاعالانىڭ جاراتقان نارسەسىن (سۇلۋ قىز، وزگەدە دۇنيەۋي نارسەلەر) سول ۇلى جاراتۋشىدان جوعارى قويسا، قاھارى كۇشتى جاببار حاق سول جارىتىلعان نارسەنىڭ تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن دالەلدەۋ ارقىلى پەندەسىن جازالايدى. انىعىندا، عاشىقتىقتىڭ يەسى – ەش كىناراتسىز، كەمشىلىكسىز، پاك بولۋى شارت. ال سۇلۋ قارتايماي ما، دۇنيە ورتايماي ما؟ ياعني، بۇل دۇنيەدە كەمشىلىكسىز ەشنارسە جوق. سوندىقتان دا پاكتىك، تازالىق پەن كەمەلدىكتى تەك اللادان تابامىز، ويتكەنى شىن عاشىقتىقتىڭ يەسى – ءبىر اللا. ساجدەگە بارعاندا «سۋبحاني راببي اللا» (اللا كەمشىلىكسىز، پاك) دەۋىمىزدىڭ سىرى وسىندا جاتىر. ۇلى جاراتۋشى ادامنىڭ بويىنا عاشىقتىقتىڭ ءدانىن ەككەندە، كەمەلدىك يەسىنە عاشىق بولۋى ءۇشىن ەككەن. دۇنيەنىڭ وسى جۇمباعىن شەشە الماعان ادام البەتتە رۋحاني باقىتسىز جان. حاكىم ابايدىڭ «ماحابباتسىز دۇنيە بوس» دەپ جىرلاۋى وسىنى مەڭزەيدى.

– سۋرەت ونەرىنە قاتىستى ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ ءجۇر. وسى ماسەلەدە انىق تۇجىرىم بار ما؟

– يسلام الەمىندە ءالى كۇنگە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان داۋدىڭ ءبىرى وسى سۋرەت ماسەلەسى. شىندىعىندا، ۇلكەن عۇلامالار بۇل ونەر حاقىندا ءپاتۋا بەرىپ قويعان: سۋرەتكە تۇسۋگە دە بولادى، سۋرەتتى سالۋعا دا بولادى، تەك سول ساتتەگى ادامنىڭ نيەتى دۇرىس بولۋىن قاداعالاۋ كەرەك. سۋرەتكە تىيىم سالىنعاندىعىنا قاتىستى حاديستەر بار. (كەيىنگى عالىمداردىڭ بۇل حاديستەردى ءالسىز دەپ تانىعانى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە). بۇل ماسەلەنى زەرتتەۋدى حاديس سالاسىنىڭ ماماندارىنا قالدىرالىق. دەگەنمەن، وسى ماسەلەگە اسا ساقتىقپەن قاراعانىمىز ءجون. مىسالى، ادامنىڭ بەينەسىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ، ونى قاعازعا باسىپ شىعارۋ – قازىرگى ءومىردىڭ تالابى. ءتىپتى گازەت شىعارۋ ىسىندە ءسىز سۋرەت ارقىلى بولعان وقيعا تۋرالى شىنايى اقپاراتتى جەتكىزە الاسىز. بۇل قازىرگى ءومىردىڭ شارتى، ودان قاشۋدىڭ قاجەتى جوق. ال ونەر رەتىندە قاراستىرساق، ەگەر ونى جاراتىلىستىڭ سيپاتىن بەرۋ ءۇشىن سالسا، وندا كۇپىرلىك جوق. ال سۋرەتشى «مەن دە ءبىر جاراتۋشىمىن، قۇدىرەت يەسىمىن» دەگەن ويعا بەرىلەر بولسا، وندا سۋرەت سالۋ حارام بولادى. ياعني، حاديس-شاريفتە ايتىلعانىنداي «ءاربىر نارسە نيەتتەرىمىزگە تاۋەلدى». 

– قازىر ۋاعىز ايتاتىن مولدالار ءدىننىڭ سىرتقى فورماسى: بەس ۋاقىت ناماز، زەكەت، ورازا جايىن عانا ايتادى. شىن مانىندە ادام ءدىني ورىنعا باسىنا الدەقانداي اۋىرتپاشىلىق تۇسكەندە، جۇرەگى كۇدىككە تولعاندا اقيقات ىزدەپ باراتىنى تۇسىنىكتى عوي. ىشكى جان تولقىنىسىنا تۇسكەن ادامعا ءدىننىڭ سىرتقى فورماسىن قيناپ كيگىزىپ جاتقان سياقتىمىز. ءسىزدىڭ اڭگىمەڭىزدەن شىعاتىن ءتۇيىن – قازاقتىڭ ءبىر كەزدە ءدىندى بەرىك ۇستانعانى، شىن مۇسىلمان بولعانى انىق. بىراق اۋەلى پاتشالىق، ودان كەيىن سوۆەتتىڭ وتارلاۋ زامانىندا ءدىلىن ۇمىتقان ءبىر-ەكى ۇرپاق اۋىستى. ەندى ءدىني سانا قايتا جاڭارىپ جاتقان كەزدە ۋاعىز-ناسيحات قاي باعىتتا جۇرگىزىلۋى كەرەك؟ بۇگىنگى تاڭدا مەشىتتەردە ايتىلىپ جۇرگەن ۋاعىز-ناسيحات قانشالىقتى وزەكتى؟ 

– قازاق ءوزىن «مومىنبىز» دەيدى، ياعني «ءمۇمىنبىز» دەگەنى. شىن مانىندە، مۇسىلمان مەن ءمۇمىننىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق كوپ. مۇسىلمان – ءدىننىڭ سىرتقى فورماسىن، بەس پارىزىن ورىندايتىن، ەشكىمگە جاماندىق قىلمايتىن، كەرىسىنشە ىزگىلىك جاساۋعا دايىن ادام. ال ءمۇمىن – ءدىندى جۇرەك سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ىشكى جان-دۇنيەسىمەن قابىلداعان ادام. 

قازىرگى قوعامدا، ءوزىڭىز ايتپاقشى، بالاقتىڭ توبىقتان تومەن ءتۇسۋ-تۇسپەۋى، ساقالدىڭ قويىلۋى-قويىلماۋى نەمەسە شۇلىققا ءماسىح تارتۋ-تارتپاۋ سياقتى ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەرگە بايلانىستى داۋ كوپ. شاريعات ءۇشىن ماڭىزى جوعارى بولعانىمەن، رۋحاني ءىلىم تۇرعىسىنان العاندا بۇل – ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەر. ويتكەنى ساقال مەن بالاق يماننىڭ ارتۋىنا نە كەمۋىنە اسەر ەتپەيدى. ءتالىمى ءمىنسىز تالىمگەرىمىز (س.ا.ۋ): «سىزدەردىڭ بويلارىڭىزدا ءبىر كەسەك ەت بار، ول تازا بولمايىنشا كەمەل مۇسىلمان ەمەسسىزدەر» دەيدى. ول ءبىر كەسەك ەت – جۇرەك. ال ءبىز ناماز وقۋ تارتىبىنە بايلانىستى ونبەس داۋ­دى قۋىپ ءجۇرمىز. قوعامىمىزدىڭ ۇساقتالىپ كەتكەنىنىڭ ءبىر كورىنىسى وسى ما دەپ قورقامىن. ارينە، ءبىر ۇلت – ءبىر مازحاب بولىپ بىرلىكتە بولۋىمىز كەرەك، بىراق ءدىننىڭ تەك سىرتقى فورماسىنا بايلانۋ ونىڭ ءمان-ماعىناسىن ءالى تولىق تۇسىنبەگەنىمىزدى بايقاتادى. 

– حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋدا بۇگىنگى مولدالاردىڭ ىقپالى قانداي دەپ ويلايسىز؟

– بۇگىنگى مولدالارعا باعا بەرگەندە، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ ءرولىن جوققا شىعارا المايمىز. ءبىز كەشە قانداي ەدىك؟ كەڭەستىك بيلىك جاساعان اتەيستىك قوعامنىڭ شەكپەنىنەن شىقتىق. سوندىقتان، بۇگىنگى مولدالاردان جاپپاي جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىلىمدى تالاپ ەتۋ قيسىنسىز بولار دەپ ويلايمىن. قۇدايعا شۇكىر، ءدىنىمىز ءوسىپ-ءونىپ كەلەدى. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان كەزدە ەلىمىزدە بار-جوعى 68 مەشىت بولعان. قازىر ولاردىڭ سانى 2300-دەن اسىپ جىعىلادى. اڭداپ بايقاساڭىز، قوعامداعى نەگىزگى ولشەمدەر ءدىن نورمالارىنا اينالۋ ۇستىندە. 

راس، قازىر قايدا بارساڭىز دا، ءدىننىڭ اڭگىمەسىن ەستيسىز. بۇل – يسلامعا دەگەن حالىقتىڭ ىقىلاسىن، قوعامنىڭ سۇرانىسىن كورسەتەدى. «مۇسىلمان بولۋ استە-استە» دەمەكشى، بىرتىندەپ شىنايى مۇسىلمان بولۋعا بەت الدىق. بىراق «سىن تۇزەلمەي، ءمىننىڭ تۇزەلمەيتىنىن» دە ەسكەرۋىمىز كەرەك. كوپتەگەن مولدالاردىڭ تۇسىنىگىندە ءدىن – جاماعاتى مەشىتتەردە شۋ شىعارماي، بەس ۋاقىت نامازىن تىنىش وقىسا، زەكەت-ساداقاسىن بەرسە، يمامعا ءمىنسىز ۇيىسا، ولىكتىڭ جانازاسى شىعارىلسا، بالانىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىلىپ، ات قويىلسا دەگەن سىقىلدى ادەتتەگى ريتۋالداردان تۇرادى. ال اقيقات تۇرعىسىنان قارايتىن بولساق، حاق ءدىندى وسىلاي باعالاۋعا بولا ما؟ قازىرگى كەزدەگى ەڭ ۇلكەن قاتەلىك – ءدىننىڭ فورماسىنا ءۇڭىلۋىمىز. بىراق مولدالاردى جازعىرا بەرۋدىڭ دە رەتى جوق. ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان كەڭىستىگىمىزدە سوڭعى ءجۇز جىلدا ءدىندى تەرەڭ تالداپ، تۇسىندىرەتىن مەكتەپتەر بولعان جوق. كەڭەس زامانىندا بۇقار، سامارقاند پەن تاشكەنتتە ءدىني مەدرەسەلەر بولدى. بىراق بۇل مەكتەپتەر قادىمشىلدىق سارقىنشاقتارىن بەرىك ۇستانۋدى عانا ۇيرەتتى. وسىنىڭ اسەرىنەن ءبىز ءدىننىڭ تۇپكى مانىنەن الشاق كەتتىك. سوندىقتان، ءدىن يەلەرىن تاربيەلەيتىن وقۋ وردالارى، مەكتەپتەر بولماعاننان كەيىن قازىرگى مولدالارعا ءدىندى دۇرىس ناسيحاتتامايدى دەپ كىنا ارتۋىمىز قيسىنسىز. اللا بۇيىرتسا، بىرتىندەپ بۇل كەمشىلىكتى دە جويامىز دەپ ويلايمىن. 

– بۇگىنگى مولدالاردىڭ قوعامداعى ستاتۋسىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنا دا ءمان بەرۋ كەرەك شىعار. اۋدان مەشىتىنىڭ باس يمامى سول ءدىن ورداسىنىڭ وتىن-سۋى ءۇشىن ەلدەن جىلۋ جيناپ، ءوزى سول جەردىڭ ىشكى-سىرتقى جۇمىستارىن ىستەپ، قىم-قۋىت تىرشىلىكپەن ارپالىسىپ جۇرگەندە، رۋحاني نارمەن سۋسىنداپ، ءبىلىم تەرەڭدەتۋگە قاجىر-قايرات پەن ۋاقىت تابا ما؟ ونىڭ ۇستىنە، بىزدەگى مولدالاردىڭ جالاقىسى مەشىتتەردە جينالاتىن قايىر-ساداقادان قۇرالاتىنى جاسىرىن ەمەس. ول جالاقىنىڭ كولەمى ەلدەگى ورتاشا جالاقى كولەمىنەن الدەقايدا تومەن. بالكىم، وزبەكستانداعى نەمەسە تۇركياداعى ۇلگىمەن مولدالارعا ارنايى قوردان لايىقتى جالاقى تاعايىنداپ، ولارعا تۇرمىس جاعدايىن دۇرىستاپ، حالىققا قىزمەت ەتۋلەرى ءۇشىن جاعداي جاساۋ كەرەك بولار؟ 

– ارينە، يمامداردىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋ­سىنىڭ تومەن بولۋى جالپى ءدىني احۋالعا تەرىس اسەر ەتەتىنى راس. بىراق، ءبىر مولدانىڭ نە ءبىر ءدىن يەسىنىڭ قىلىعىنا، ءىس ارەكەتىنە قاراپ ءدىندى باعالاۋ استە دۇرىس ەمەس. بۇل جەردە «بۇلاقتىڭ قاينار كوزىندە وتىرعان ادام تازا سۋ ىشە مە؟ الدە ول بۇلاقتىڭ اياق جاعىنداعى ادام تازا سۋ ىشە مە؟» دەگەن ماسەلەنى ەسكەرۋ كەرەك. ياعني، دىننەن تاعىلىم العىمىز كەلسە، ونىڭ قاينار كوزى – كالامۋللاھ – قۇران-كارىم، ادامزاتتىڭ ارداقتىسى – پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ), ونىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى – ساحابالار، تابيعيندەر، كەيىنگى داۋىرلەردەگى اۋليەلەر جانە ءمازحابتار نەگىزىن قالاعان تۇلعالاردىڭ ونەگەسىنە قاراۋىمىز كەرەك.

مولدالاردىڭ ءدىن ناسيحاتشىسى بولۋ كەرەكتىگى داۋسىز اقيقات. بىراق، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ءدىني تىرەكتەرىمىز ءالى مىقتى ەمەس. جيىرما جىلدا ءدىنىمىز ەندى-ەندى اياققا تۇرىپ كەلەدى. يمامداردى وقىتاتىن سەگىز مەدرەسە جاڭادان اشىلدى. ءار مەدرەسەنى جىلىنا كوپ دەگەندە 25-30 ادام عانا ءبىتىرىپ شىعادى ەكەن. ءدىني ءبىلىم بەرەتىن ۋنيۆەرسيتەت «نۇر» يسلام ۋنيۆەرسيتەتى وسى ۋاقىتقا دەيىن 300-دەي عانا يمامدى وقىتىپ شىعاردى. بۇل ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن ازاماتتار ەندى عانا قىزمەتكە كىرىسىپ جاتىر. جالپى، ەلدەگى 2300 مەشىتتە 10 000-نان استام قىزمەتكەر بار ەكەن. ونىڭ ىشىندە مولداسى، ازانشىسى ت.ب. قىزمەتكەرلەر بار. مۇنىڭ كوپشىلىگىنىڭ جوعارعى ءبىلىمى جوق. سوندىقتان، مەشىتتەرىمىزدى بىلىكتى ءدىني كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءالى تالاي ۋاقىت جىل كەرەك. 

ءدىني ءبىلىم بەرۋ ىسىندە تۇركيا مەن مىسىردان ۇلگى الۋعا بولادى. مىسالى، تۇركيادا «يمام حاتيب» دەگەن مەكتەپتەر بار. وعان 9-ىنشى سىنىپتى بىتىرگەن بالالار تۇسە الادى. كوللەدج مارتەبەسىندەگى بۇل ءبىلىم ورداسىن تامامداعان بالا ودان ءارى ءدىني ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسە مە، جوق ودان ءارى دۇنيەلىك ءبىلىم الۋعا شەشىم قابىلداي ما – تاڭداۋدى ءوزى جاسايدى. تۇركيانىڭ قازىرگى پرەزيدەنتى دە، پرەمەر-ءمينيسترى دە – وسى «يمام حاتيب» مەدرەسەسىن تامامداعان. ياعني، بۇل مەكتەپتى بىتىرگەندەردىڭ يمام بولۋى مىندەتتى ەمەس، ەسەسىنە ءدىني ءبىلىمنىڭ نەگىزىن الىپ شىعادى. بۇل دا مەملەكەتتىڭ ءدىني ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى. 

سونداي-اق مىسىردىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيە­سىندە اتاقتى ءال-ازحار ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ مەكتەبىندە وقىپ، سوسىن كوللەدجىن ءبىتىرۋ شارت. ال بىزدە مەكتەپتەن كەيىن ۋنيۆەرسيتەتكە بالى جەتپەي قالعان جاستاردىڭ امالسىز ءدىني وقۋعا كەلىپ جاتاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. وسى سەبەپتەن دە بىزدە ءدىني كادرلار دايىنداۋ ماسەلەسىندە ءالى ىجداعاتتى جۇمىس ىستەۋ كەرەك سياقتى. ول ءۇشىن البەتتە، بۇل سالاعا مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى بولۋى ءتيىس. 

 مەملەكەتتىڭ قامقورلىق جاساۋ ماسە­لەسىنە كەلەر بولساق، مەن ون بەس جىلدان بەرى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ ارا-قاتىناسىن رەتتەۋ تاقىرىبىن زەرتتەپ ءجۇرمىن. ءبىز ءتۇبى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ اراقاتىناسىن رەتتەۋشى كلەريكالدى فورماعا ءوتۋىمىز كەرەك دەگەندى بۇرىننان ايتىپ كەلەمىن. كلەريكالدى جۇيە دەپ – مەملەكەتتىڭ ءوز حالقىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇستاناتىن ءدىندى قامقورلىققا الۋىن ايتامىز. وعان قارجىلىق تۇرعىدان، اقپاراتتىق تۇرعىدان، قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان قولداۋ كورسەتەدى. 

– سوندا بۇل زايىرلىلىقتان باس تارتۋ ما؟

– جوق، زايىرلىلىقتىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار. ونىڭ ىشىندە كلەريكالدى جۇيەگە جاقىن، كونكورداتو جۇيەسىنە جاقىن فورماسى جانە كلاسسيكالىق فورماسى ء(دىندى مەملەكەتتەن بولەك قاراستىراتىن) بار. ءبىز وسى زايىرلىلىقتىڭ كلەريكالدىققا جاقىن فورماسىن ۇستانۋىمىزعا ابدەن بولادى. مىسالى، تۇركيا الەمدەگى مۇسىلمان ەلدەردىڭ ىشىندە الجيردەن كەيىنگى زايىرلىلىقتى قابىلدعان ەكىنشى مەملەكەت بولىپ سانالادى. ال تۇركيادا يسلام دىنىنە دەگەن قامقورلىق جاقسى جولعا قويىلعان. ولاردا يسلام ءدىنىن قولدايتىن ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى بار. 

– قازاقستان كوپدىندى ساياساتتى ۇستانا­دى. ودان كلەريكالدى جۇيەگە ءوتۋدىڭ جولى قانداي؟

– كونكورداتو جۇيەسى ارقىلى بىرتىندەپ كەلۋگە بولادى. ال، كونكورداتو دەگەنىمىز نە؟ مەملەكەتتىڭ ءدىن ماسەلەسىن سول ءدىن سالاسىنىڭ ماماندارىمەن اقىلداسا وتىرىپ، رەتتەۋىن كونكورداتولىق تۇرپات دەيمىز. قازىر الەمدىك تاجىريبەدە بۇل جۇيە يتاليادا، پورتۋگاليا­دا بار. ياعني، ءبىز بىلىكتى ءدىن ماماندارىن ازىرلەۋمەن كونكورداتو باسپالداعى ارقىلى كلەريكالدى جۇيەگە وتە الامىز.

ال كونكورداتوعا ءوتۋدىڭ جولىن ويلاساق، ءدىن سالاسىنداعى عىلىمنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋىمىز قاجەت. بىزدە «يسلامتانۋ» ماماندىعى بويىنشا ءشيفردىڭ بەكىتىلگەنىنە ەكى-اق جىل بولدى. بۇل ماماندىق بويىنشا دوكتورانتۋرا بىلتىر اشىلدى. ءاسىلى، مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنسىز ءدىن عىلىمىن دامىتۋ استە مۇمكىن ەمەس. كەلەشەكتە ەلىمىزدەن ءدىن ماسەلەلەرىن جان-جاقتى، تەرەڭ تۇسىنەتىن تاباندى قايراتكەرلەر شىعۋى ءۇشىن وسى كۇننەن دىنگە قولداۋ كورسەتۋىمىز شارت. ونسىز، ءبىر ۇلت – ءبىر ءدىن – ءبىر ءمازحابتى قولدايتىن كلەريكالدى جۇيەگە وتە المايمىز. 

ال بۇگىنگى كوپدىندىلىك ساياساتى ۋاقىتشا امال، بەلگىلى ءبىر قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋ شارالارى دەپ تۇسىنگەن ءجون. ءتۇپتىڭ تۇبىندە، مىزعىماس ءارى مىقتى مەملەكەتكە اينالۋ ءۇشىن تۇتاس ۇلت بولىپ ءبىر ءدىندى بەرىك ۇستانۋىمىز كەرەك. مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسى عىلىمىندا دا مەملەكەتتەردى ادامدار سياقتى «تۋىلادى، داميدى، شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، كەمەلىنە تولادى، سوڭىندا تۋى جىعىلىپ ولەدى» دەگەن تەوريالار بار. مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى قاي كەزدە ومىرشەڭ بولادى؟ قوعامنىڭ بىرىزدىلىگى ساقتالعان كەزدە عانا. ال قوعامدىق بىرىزدىلىك – ءبىر تىلدە سويلەسسەك، رۋحاني بىرتۇتاستىق ورناتساق، سونداي-اق، ساياسي ماسەلەلەردە ورتاق ۇستانىمدا بولساق عانا ساقتالادى. ال، ءتىلى مەن ءدىنى بىرنەشە تۇرگە جىكتەلگەن مەملەكەتتەر كۇندەردىڭ كۇنىندە تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلىپ تىنادى. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. مارقۇم راحمانقۇل بەردىباي اعامىز 2000-شى جىلدارى «حازاريا قاسىرەتى» دەگەن ماقالا جازدى. ءVى-IX عاسىرلاردا تەرىسكەي كاۆكاز وڭىرىندە حازاريا اتتى ۇلكەن يمپەريا بولدى. سول مەملەكەت ءوز جەرىندە بىرنەشە ءدىننىڭ تامىر جايۋىنا جول بەرگەندىكتەن، اقىر سوڭىندا قۇرىپ تىندى. ءتۇرلى ءدىن يەلەرى حازاريانىڭ بىرتۇتاستىعى ءۇشىن ەمەس، ءوز ءدىنىنىڭ قامى ءۇشىن كۇرەستى. وسىنداي بىتىراڭقىلىقتىڭ ناتيجەسىندە الىپ يمپەريا ورىس كنازدىكتەرىنىڭ ءبىر سوقىسىنان شىداماي، قاۋساپ قالدى. جالپى، قازىر الەمدە بولىپ جاتقان ساياسي وقيعالاردىڭ، ءتۇرلى دۇربەلەڭدەردىڭ سەبەبىنە وي جۇگىرتسەڭىز، ونىڭ ءتۇپ-توركىنىندە ءتۇرلى دىندەردىڭ اراسىنداعى تايتالاستىڭ جاتقانىن اڭداماۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءتۇبى كلەريكالدى جۇيەگە وتپەسەك، بىزدە دە وسىنداي دۇربەلەڭ تۋىنداۋ قاۋپى بار. رۋحاني بىرتۇتاستىق – مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ساقتالۋىنىڭ، ونىڭ ومىرشەڭدىگىنىڭ كەپىلى. ال ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە ءدىن يەلەرىنە دەگەن قامقورلىق تانىتپاساق، سونداي-اق، حالىقتىڭ بايىردان تۇتىنىپ كەلە جاتقان دىنىنە قولداۋ كورسەتپەسەك، رۋحاني تۇتاستىقتى تولىقتاي قامتاماسىز ەتە المايمىز.

– زايىرلىلىقتىڭ ءسىز ايتقان فورماسىندا، ءبىر مەملەكەت – ءبىر ءدىن ساياساتىن ۇستانۋدا باسقا دىندەردىڭ وزدىگىنەن دامۋىنا كەدەرگى بار ما؟

– جوق، ەش كەدەرگى جوق. مىسالى، انگليا – قۇقىقتىق تۇرعىدان قاراعاندا كلەريكالدى مەملەكەت. ونىڭ پارلامەنت عيماراتىندا شىركەۋ ورنالاسقان. زاڭ شىعارۋ ورگانىندا پروتەستانت وكىلدەرىنە ارنايى بولىنگەن مانداتتار بار. اعىلشىن شىركەۋى مەملەكەتتىك تاراپىنان قارجىلانادى. نورۆەگيا دا كلەريكالدى مەملەكەت بولىپ سانالادى. بۇل ەلدەردە «باسقا دىندەرگە قىسىم جاسالىنىپتى نەمەسە وزگە دىندەگىلەردى قۋدالاپ جاتىر» دەگەندى ەستىدىڭىز بە؟ جوق. ءبىزدىڭ دە ايتىپ وتىرعانىمىز وسى. وزگە دىندەرگە قىسىم جاساۋ ەمەس، ءوز دىنىمىزگە كوڭىل ءبولۋ، ونىڭ دامۋىنا مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاعداي جاساۋ. 

– قوعامدا الىپقاشتى پىكىرلەرگە يە بولعان «حيدجاب داۋى» تۋرالى نە ايتاسىز؟

– قازىر ارابشا تەرميندەردەن ات ۇركەتىن زامان بولدى. حيجاب دەگەنشە، قازاقشالاپ ورامال نە جاۋلىق دەيىكشى. ايەل ادامنىڭ باسىنا ءشالىش سالۋى – اللانىڭ ۇكىمى. ءدىن بويىنشا وعان تىيىم سالۋعا جول جوق. بىراق، زايىرلى قوعامدا ورامال سالمايمىن دەگەن ادامعا دا قىسىم كورسەتۋگە بولمايدى. «دىندە زورلىق جوق» دەگەن ۇكىمدى ايتقان ءبىز ەمەس، قۇراندا سولاي جازىلعان. جالپىعا بىردەي جاۋلىق سالۋعا اسىققاندار مەن جالپى جاۋلىق اتاۋلىعا جانى قاس ادامدار بۇل ماسەلەنىڭ ەكى جاعىن دا ەسكەرسە دەيمىن. ءدىني مەملەكەت بولماعاندىقتان، بىزدە ورامال سالمايمىن دەگەن كىسىلەرگە ەرىك تاڭداۋدى وزىنە قالدىرۋ كەرەك، ال جاۋلىق سالعان ايەلدەرگە قوعامدىق قاتىناستاردا (جۇمىسقا تۇرۋ، مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە قىزمەت ەتۋ نەمەسە قىزمەتىن پايدالانۋ ت.ب.) ەش كەدەرگى بولماۋى ءتيىس. ارينە، ءبىز كەيبىر يسلام مەملەكەتتەرىندەگىدەي كوزىن عانا اشىق قالدىراتىن نەمەسە بەتىنە شىلتەرى تاعاتىن عۇرىپتى ايتىپ وتىرعان جوقپىز، مۇنداي كيىم زاماننىڭ تالابىنا ساي ەمەس. 

– قوعامداعى ءدىننىڭ بىرلىگى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ءمازحابتاردىڭ ىشىندەگى اشىق تالاس-تارتىستى اينالىپ ءوتۋ قيىن. يسلام الەمىندەگى ىدىراۋ قاۋپىنىڭ قازاقستانعا اسەرى بار ما؟ ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

– ءدىن ىشىندەگى الاۋىزدىق تەك قازاقستاندا بولىپ جاتقان جوق. سوعىس ءورتى قاۋلاعان سيرياداعى بەرەكەسىزدىكتىڭ ءبىر ۇشى ءدىني الاۋىزدىققا بارىپ تىرەلەدى. بۇل ەلدە ءدىني ازشىلىق توپ وكىلدەرى – شيتتىك الاۋيدتەر بيلىك باسىندا وتىر. ال سۇننيتتەر ات توبەلىندەي از الاۋيتەردىڭ بيلەپ-توستەۋىنە نارازى. وسىنداي ءدىني الاۋىزدىق بارلىق مۇسىلمان ەلدەرىندە ءىشىنارا بولسا دا بار. 

قازاقستاندا ءدىني الاۋىزدىق قايدان تۋىنداپ وتىر؟ ءبىز مىڭداعان جىلداردان بەرى حانافي مازحابىن ۇستانىپ كەلە جاتىرمىز دەيمىز. بىراق قازاق جەرىندە تەك حانافي مازحابى عانا ەمەس، يسلام تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەسەك، ورتالىق ازيادا شيتتەر، كارمايتلەر، مۋتازاليتتەر، يسمايليتتەر، شافيلەر دە بولعان. بۇدان وزگە، قانشاما سوپىلىق تاريقاتتار ءومىر سۇرگەن. ءبىز وسىلاردىڭ ىشىننەن قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا، ومىرلىك ۇستانىمىنا جاقىن حانافي مازحابىن تاڭدادىق. 

ورتا عاسىرلاردا مازحابتار اراسىندا «احليات» (باۋىرماشىلدىق) دەگەن تۇسىنىك ورىن العان. ءبىر مازحابتىڭ وكىلى باسقا مازحاب كەڭىستىگىنە وتكەندە، تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋدىرماس ءۇشىن سول مازحابتىڭ ەرەجەسىنە ساي قۇلشىلىق جاسايتىن بولعان. مىسالى، شافيعي مازحابىنىڭ نەگىزىن قالاعان يمام شافيعي باسرا قالاسىنا كەلگەندە، حانافي مازحابى بويىنشا ناماز وقىعانى جايلى دەرەك بار.

قازىرگى مۇسىلماندار اراسىنداعى قايشىلىق تەك ناماز وقۋدىڭ ءتارتىپ-ەرەجەلەرىندە ەمەس. اقيدادا ءبىرىن-ءبىرى كاپىر دەۋگە باراتىن ءدىني توپتار بوي كورسەتىپ وتىر. قازىرگى ءسالافپىز دەپ جۇرگەندەردىڭ ارعى باباسى سانالاتىن سولتۇستىك افريكادا X-XI عاسىرلاردا زاحيريا دەگەن مازحاب ءومىر ءسۇردى. زاحريلەر ءدىننىڭ سىرتقى پىشىنىنە قاتتى ءمان بەرىپ، ۇكىمدى سودان شىعارۋعا قۇمبىل ەدى. بۇگىنگى ۋاحاپشىلىق قوزعالىستىڭ وكىلدەرىندە سول زاحيريلەردىڭ سارقىنشاقتارى ءالى دە ساقتالىپ وتىر. ماسەلەن، نامازداعى فاتيحا سۇرەسىنەن كەيىن «ءاميندى» داۋىستاپ ايتۋ كەرەك پە، الدە ىشتەن ايتۋ كەرەك پە دەگەن ماسەلەدە حانافي مازحابى «ءاميندى» ىشتەن ايتۋدى قۇپتايدى. ال جاڭاعى زاحيريلەردىڭ ءىزباسارلارى ونى قاتتى داۋىستاپ ايتقاندى ۇناتادى. ال، يمام نامازدان بۇرىن «ءاميننىڭ» ىشتەن ايتىلۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى. قۇلشىلىق جاساۋشى نامازعا ۇيىعاندا «يمامىما ۇيىدىم» دەپ نيەت ەتەدى. سويتە تۇرا، ءسالاف باۋىرلارىمىز نامازىندا «يمامىما ۇيىدىمدى» تارك ەتە سالادى. بۇل جەردە ءسالافتار نامازدىڭ شارتىن عانا بۇزىپ وتىرعان جوق، باعزىدان كەلە جاتقان «احيليات» كەلىسىمىن دە بۇزىپ، مۇسىلماندار اراسىنداعى باۋىرمالدىق سەزىمگە سەلكەۋ تۇسىرۋدە. 

– دىندەگى وسىنداي تەكە-تىرەستەردىڭ سوڭعى جىلدارى كۇشەيىپ كەتكەنى الاڭداتادى. وسى ورايدا، ءبىراز جىلدان بەرى ايتىلىپ جۇرگەن قاۋىپ – كەلەشەكتە ورتالىق ازيادا الدەبىر حاليفاتتىڭ قۇرىلۋى مۇمكىن بە؟ 

– ءبىز قازىر بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن يسلامدىق جولىمىزدى ساقتاساق، ءتول يسلامدىق ءداستۇرىمىزدى ۇستانىپ، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى، مەملەكەتىمىزدى كۇشەيتسەك، نىعايتساق دەگەن جانتالاس ۇستىندەمىز. وسىنداي پىكىردەگى مۇسىلمان باۋىرلاردىڭ قاتارى ارتسا، بۇكىل ەل، حالىق بولىپ حانافيلىك مازحابتاعى، ماترۋديلىك سەنىمدەگى رۋحاني ءىلىمدى بەرىك ۇستانا الساق، تاتۋلىقتى، بىرلىكتى ساقتاي الامىز. وسى رەتتە عانا حانافيلىك فاكتور ورتالىق ازيادا شەشۋشى رول اتقاراتىن بولادى. بىراق ەگەر ءبىز تەك الدەقانداي وقىس جاعداي بولعاندا عانا قيمىل-ارەكەت جاساپ، باسقا كەزدە ەل ىشىندە جات مۇددەلى توپتاردىڭ كۇشەيۋىنە كوز جۇمىپ وتىراتىن بولساق، وندا ايرانداي ۇيىعان ەلىمىزدىڭ كۇنى ەرتەڭ بەرەكەسى قاشۋى عاجاپ ەمەس. 

قازىر ءبىزدىڭ جانىمىزدى كۇيدىرىپ وتىرعان جايت – ۋاحاپشىلدىق قوزعالىستىڭ كەڭ تارالۋى بولىپ وتىر. ەگەر، تىيىم بولماي، ۋاحاپشىلدىق قوزعالىس وسىلايشا دامي بەرەتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى تۇگەل تەرىسكە شىعارىلاتىن بولادى. مۇنداي توپتاردىڭ ىقپىلانا كونەتىن بولساق، وندا ءتۇرىمىز قازاق، بولمىسىمىز ارابي سيپاتتاعى ەلگە اينالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. حالىقتىڭ ءداستۇرى، سالت-ساناسى حارام نە شيرك بولىپ سانالعان اعىمدا ۇلتتىق بولمىستىڭ ساقتالۋى نەعايبىل. كەلىن تۇسىرۋدەگى بەتاشارعا – شيرك، ال كىسى قايتقاندا ونىڭ جەتىسىن، قىرقىن، اسىن بەرۋدى، ءتىپتى بالانىڭ بەسىك تويىن، تۇساۋ كەسەر تويىنا – بيدعات دەپ ۇكىم شىعارعانداردان ۇلتقا نە قايىر؟ قازىر ولاردىڭ ىشىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ايتىپ، ۇرانداپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. بىراق مۇنى ساياسي ويىن دەپ تۇسىنەمىن. ولاردى دىندە «تاقياشىلار» دەيدى، ياعني «ۋاقىتشا بۇركەمە جامىلعاندار، كوزبوياۋشىلار» دەگەن ءسوز. ولار كوزدەگەن ماقساتىنا ابدەن قول جەتكىزگەنگە دەيىن شىنايى ماقساتىن بۇركەمەلەپ، جاسىرىن ۇستايدى.

ال ءدىن نەگىزدەرىندە حاليفات قۇرۋدىڭ بىرنەشە شارتتارى بار. ءبىرىنشىسى – بيات. ول حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى جۇيەنى قولداۋى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قولداپ داۋىس بەرۋى كەرەك. ەكىنشى شارتى – ءدىني ءبىلىمدى دۇنيەلىك ىلىمدەرمەن قاتار يگەرۋ. باسقاشا ايتقاندا، ءاربىر عىلىمي جاڭالىق ءدىن نەگىزدەرىمەن استاسىپ جاتۋى ءتيىس. ەگەر، قوعامداعى ءبىر قۇبىلىسقا ءدىن تاراپىنان باعا بەرىلمەگەن بولسا، وندا ول مەملەكەتتىڭ ءدىني سيپاتىنا نەمەسە ءدىننىڭ قۇدىرەتتىلىگىنە كولەڭكە تۇسىرەدى. سوندىقتان، قوعامداعى ءاربىر ماسەلە ءدىن تۇرعىسىنان باعالانۋى قاجەت. ءۇشىنشىسى – قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋدە ءدىني ۇكىمدەردى قولدانۋ. بۇل شارتتارسىز ءدىن مەملەكەتىنە اينالۋ مۇمكىن ەمەس. مىسالى، شەشەنستان باسشىلىعى 1998 جىلى حاليفات جۇيەسىنە وتەمىز دەپ شەشىم قابىلدادى. العاشقى ەكى شارتىن اتتاپ ءوتىپ، ياعني، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ كەلىسىمى جوق ءارى ءدىني جانە دۇنيەلىك ءبىلىمى تومەن ەلگە بىردەن شاريعات ۇكىمدەرىن قولدانعىسى كەلدى. اقىر-سوڭى نە بولدى؟ شەشەنستان ورتا عاسىرلارعا قاراي كىلت كەرى بۇرىلىپ، مىنەكي، سونىڭ سالدارىن ءالى تارتىپ كەلەدى.

 يران رەسپۋبليكاسىنداعى 1979 جىلى يسلام توڭكەرىسى كەزىندە دە، ونىڭ جەرگىلىكتى حالقى ەۋروپالىق مادەنيەتكە بوي الدىرعان بولاتىن. اسكەردىڭ كۇشىمەن ورناعان يسلامدىق جۇيە پارسىنىڭ جالاڭ باس، قىسقا ەتەك كويلەك كيگەن قىزىنا كۇشپەن پاراندجا جاپتى. پارسىنىڭ شاراپ ءىشىپ، ەسىرتكى تارتىپ، قىزارا ءبورتىپ جۇرگەن جىگىتىن «اراق ىشسەڭ، قىرىق دۇرە سوعامىز» دەپ قورقىتىپ، اراعىن قويعىزدى. بۇل ەلدە دە ءدىني مەملەكەت قۇرۋعا ادامداردىڭ رۋحاني دايىندىعى بولعان جوق. يران يسلام رەسپۋبليكاسى ءدىني توڭكەرىستەن كەيىن العاشقى جىلدارى ۇلكەن توقىراۋلاردى باستان وتكەردى. ونىڭ سەبەبى حاليفات قۇرۋعا دايىندىقسىز كەلۋىندە دەپ ويلايمىن. ياعني، وسىنداي تاريحي دەرەكتەردەردى وي سۇزگىسىنەن وتكىزەر بولساق، ورتالىق ازيادا جاقىن بولاشاقتا حاليفات قۇرىلادى دەپ ويلامايمىن. 

شىندىعىندا، ورتودوكسالدى ء(دىني-ۋاسيت) يسلام بويىنشا شاريعات ۇكىمىنىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەت «دارۋل يسلام» (يسلام مەملەكەتى) دەپ اتالادى. ال، ءدىن نەگىزدەرىن تەرىستەيتىن نەمەسە ءدىني راسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا قۇقىقتىق تۇرعىدان بوگەت قوياتىن مەملەكەت – «دارۋل ھارب» (كاپىر مەملەكەتى) دەپ قاراستىرىلادى. بۇدان وزگە جوعارى ساياسي ۇيىمنىڭ ۇستىندارى دىنگە نەگىزدەلمەگەنىمەن، بىراق ءدىني راسىمدەردىڭ ورىندالۋىنا رۇقسات بەرەتىن مەملەكەتتى «ءدارۋل سۋلح» نەمەسە «دارۋل اھد» (دىنگە كەلىسىم بەرۋ) دەپ اتايمىز. قازىرگى ءبىزدىڭ زايىرلى ەلىمىزدى وسى «ءدارۋل سۋلح» دارەجەسىندەگى مەملەكەت قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. «ءدارۋل سۋلح» ينستيتۋتى ءدىني راسىمدەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا رۇقسات بەرگەندىكتەن، حانافيا مازحابىنىڭ عۇلامالارى مۇنداي مەملەكەتتىڭ قابىلداعان زاڭدارىنا مويىنسۇنۋدى مىندەتتى دەپ ەسەپتەيدى. دەمەك، ءدىني راسىمدەردىڭ قوعامدىق قۇندىلىققا اينالۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان قازاقستان كاپىرستان ەمەس

– بۇگىنگى بالا تاربيەسىنە قاتىستى. مەكتەپتەردە زايىرلى قوعامنىڭ تالابىنا ساي تاربيە بەرىلسە، جاس ۇرپاققا ءدىني تاربيە بەرۋ اتا-اتانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندەگى ءىس بولىپ قالدى. جيىرما جىلدىق رۋحاني ۆاككۋمدە تۇتاس ءبىر ۇرپاق ءوسىپ جەتىلدى. كەيىنگى جىلدارى جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى جانتۇرشىگەرلىك قىلمىستاردىڭ ءورشۋىن وسىدان كورمەسكە لاج جوق. مىسالى، 14-16 جاستاعى ومىردەن ەش جاماندىق كورمەگەن، قۇداي تۇگىلى، ءوزىن تانىپ بولماعان كوكورىم نەلىكتەن وزىنە قول جۇمسايدى؟ ءدىني تۇرعىداعى بالا تاربيەسىندەگى اقاۋلاردى قالاي جويامىز؟

– تۇركيا زايىرلى مەملەكەت بولا تۇرا، بۇل ەلدە ءدىني تۇرعىداعى بالا تاربيەسىنە وتە جاقسى كوڭىل بولىنگەن. يمام حاتيبي مەكتەپتەرىنەن بولەك تۇركيا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە الپىس بەس «تەولوگيا» فاكۋلتەتى بار ەكەن. ولاردان باسقا، جازعى دەمالىستا بالالارعا ماۋسىمدىق ءدىني كۋرستار اشىلادى. تۇركيا حالقىنىڭ 70 پايىزى جازدا بالالارىن وسى ءدىني كۋرستارعا وقىتۋعا جىبەرەدى دەسەم، اسىرا ايتقاندىق بولماس. جەتكىنشەكتەر مۇندا قۇران ۇيرەنىپ، يسلامي تاربيەنى بويىنا سىڭىرەدى. وندا جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت، اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، بىلايشا ايتقاندا ادامگەرشىلىك ءدانىن ەگەدى. بۇل كۋرستار ءبىر قاراساڭىز كەڭەستىك كەزەڭدەگى پيونەر لاگەرلەرىنە ۇقسايدى. ءبىر كەزدەرى بىزدەگى وكتيابريات، پيونەرلەر لاگەرلەرىنىڭ تاربيەلىك ءرولى وتە جوعارى بولدى. بىراق قوعام اتەيستىك كوزقاراستا بولعاندىقتان، ولار ءدىني تۇرعىدان وڭ تاربيە بەرە المادى. قازىر دە قازاقستاندا جازعى ماۋسىمدىق دەمالىس لاگەرلەرى بار. ايتسە دە، بۇل ورتالىقتار رۋحاني ەمەس، فيزيكالىق دامۋ ماسەلەسىنە كوبىرەك كوڭىل بولەدى. 

قازىرگى تاڭدا ءبىز ءدىني تاربيە بەرۋدە بەلگىلى ءبىر جۇيە قالىپتاستىرا الماي وتىرمىز. ەلىمىزدە 27 مىڭنان استام قوعامدىق جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار بار ەكەن. اشىعىن ايتقاندا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ پارمەنى جۇرمەيتىن قوعامدىق قاتىناستارداعى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋى ءتيىس ەدى. مىسالى، ءدىني ساۋىقتىرۋ شارالارى قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان شەشىلۋى ءتيىس. بىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ سانى بار دا، ساپاسى جوق. ءبىز قازاقستان بويىنشا بارلىق ايماقتا وكىلدىگى بار بالا تاربيەسى ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن بەدەلدى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدى بىلەسىز بە؟ جوق. مىسالى، قازاقستاندا الدەبىر ءدىني سەكتادان زارداپ شەككەن ادامداردى قامقورلىققا الاتىن بىرنەشە ساۋىقتىرۋ ورنى بار ەكەن. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ەنشىسىندەگى وسى ورىندار حالىق يگىلىگى ءۇشىن ءتيىمدى جۇمىس ىستەپ وتىر ما؟ البەتتە، سەنىمنەن گورى، كوڭىلگە كوبىرەك كۇمان ۇيالايدى. ال وسىنداي ساۋىقتىرۋ جۇمىستارىنا بيۋدجەتتەن كوپ قاراجات ءبولىنىپ جاتىر. قازاقتىڭ سانالى دا ساۋاتتى ازاماتتارى وسىنداي قالتارىستاعى، اسا وزەكتى ماسەلەلەردەن بەيعام قالىپ وتىر. ال، بۇل ماسەلەدە ءبىزدىڭ اتقارار شارۋامىز جەتىپ ارتىلادى. سونداي-اق، زايىرلى قوعامنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، مەشىت قىزمەتكەرلەرى مەكتەپتەرگە بارىپ، بالالارعا ۋاعىز ايتا المايدى. وعان زاڭ بويىنشا جول جوق. وسى سەبەپتەن دە بالالارىن مەشىتتەرگە اپارىپ، يماندىلىق ساباقتارىنا قاتىستىرۋ اتا-انانىڭ ميسسياسى بولىپ قالىپ وتىر. قازىر كەز كەلگەن مەشىتتەردە ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارعا ارنالعان كۇندىزگى، كەشكىلىك كۋرستار بار. اتا-انالار وسى كۋرستارعا جازىلىپ، ەڭ الدىمەن وزدەرى ءدىني ءبىلىمىن جەتىلدىرسە جانە ءداستۇرلى ءدىنىمىزدىڭ نەگىزىندە ۇرپاق تاربيەسىنە دۇرىس كوڭىل بولسە، نۇر ۇستىنە نۇر.

Abai.kz