Qogham ómiri men adam ómirining kórinisteri úqsas bolyp keledi. Búl tabighy zandylyq. Qogham da, adam da týrli auyrtpaly kezenderden ótedi. Búlar taghdyrdyng bergen synaqtary. Olar sol synaqtardan qalay ótuine baylanysty ruhany shynyghyp, jetiluding joghary dengeyine kóteriledi, ne bolmasa ómirding tómengi dengeyine qúldyraydy. Búl olardyng synaqty qalay týsinip, qanday sabaq alularyna baylanysty.

Eger adam balasy ómir qiynshylyqtaryn dúrys týsinbese, ol maskýnemdik, ne bolmasa týrli nәpsiqúmarlyqqa salynyp ómirding qaranghy túnghiyghyna qúlap, tipti qiynshylyqqa shyday almay, ózine ózi qol salyp, ýlken kýnәli iske baruy da mýmkin. Qogham da sonday. Eger ol ótpeli kezenderdi dúrys týsinip, dúrys baghyt alsa, órkeniyetting joghary dengeyine kóteriledi. Al dúrys baghyt almasa, qúldyrap, ózining búrynghy qalpynan aiyrylyp, tipti, joghalyp ketu qaupi de bar. Kóptegen halyqtardyng tarih sahynasynan joyyluy, ne bolmasa, úly degen Riym, Osman imperiyasy tәrizdi alyp memleketterding býgingi kýnderi tek sýlderi ghana qalghany osynyng jaqsy kórinisteri bolyp tabylady.

Qazaq halqynyng taghdyry da býgingi kýnderi qoghamnyng birde joghary shyrqap, birde tómen qúldyraytyn qúbylmaly ómirining tómengi ótpeli dәuirine jetip otyr. Búl jauapty da, manyzdy ótpeli dәuirden dúrys ótuimizge baylanysty últymyzdyng taghdyry qalyptaspaq.

Ómirding býgingi jauapty kezeninen abyroymen shyghudyng mýmkindigining biri -- últtyq iydeya qabyldau ekeni dau tudyrmaydy.  Ókinishke qaray, búl manyzdy mәselege dúrys kónil bólinbegendikten últtyq iydeyany әli de qalyptastyra almay otyrmyz.

Últtyq iydeyany syrttan izdep qajeti de joq. Ony ózimizding últtyq dәstýr men últtyq qasiyetimizden taba alamyz. Ony Abay babamyz berip, bizge kórsetip ketken. Biraq, onyng bergen búl iydeyasyn býgingi kýnge deyin eskermey, ne bolmasa týisinbey kelemiz.

Sózimizding dәleldi boluy ýshin onyng otyz toghyzynshy sózine kónil bóleyik:

– Ras, búrynghy bizding ata-babalarymyzdyng búl zamandaghylardan bilimi, kýtimi, sypayylyghy, tazalyghy tómen bolghan. Biraq búl zamandaghylardan artyq eki minezi bar eken. Endigi júrt ata-babalarymyzdyng mindi isin bir-birlep tastap kelemiz, әlgi eki ghana tәuir isin birjola joghaltyp aldyq. Osy kýngiler ózge minezge osy órmelep irgeli bara jatqanyna qaray sol atalarymyzdyng eki ghana tәuir minezin joghaltpay túrsaq, biz de el qataryna kirer edik. Sol eki minez joq bolghan son, әlgi ýirengen ónerimizding bәri de adamshylyqqa úqsamaydy, shaytandyqqa tartyp barady. Júrttyqtan ketip bara jatqanymyzdyng bir ýlken sebebi sol kórinedi.       

Búl sózder bizding býgingi kýnderimizdi sipattaghan tәrizdi. Materialdyq-tehnikalyq órkeniyetting yqpalymen túrmys jaghdayymyzdy jaqsarttyq. Biraq kóshpeli dәuir salty qalyptastyrghan ózimizding últtyq dәstýrlerimizden aiyrylyp bara jatyrmyz. Salt-dәstýrlerimizben birge endi ózimizding eki negizgi últtyq minezimizden de aiyryla bastadyq.  Búl eki minezding halyq ýshin manyzdylyghy sonday, Abay babamyzdyng sózimen aitqanda sol atalarymyzdyng eki ghana tәuir minezin joghaltpay túrsaq, biz de el qataryna kirer edik.

Al ol eki minezimizdi joghaltudyyng saldary qanday? Onyng saldaryn Abay anyq kórsetip otryr.

Sol eki minez joq bolghan son, әlgi ýirengen ónerimizding bәri de adamshylyqqa úqsamaydy, shaytandyqqa tartyp barady. Júrttyqtan ketip bara jatqanymyzdyng bir ýlken sebebi sol kórinedi.  Shyn mәninde, halyqtyng nәpsiqúmarlyqqa salynyp, toy-domalaqtyng kýnnen kýnge molayyp, al ózimiz eshbir ónerkәsip ónimderin shygharmay, tek shet elge tabynyp, tipti sirinkening ózin Reseyden alyp otyrghanymyz osynyng kórinisteri bolyp tabylady. Memleketimizdi tәuelsiz dep jariyaladyq, biraq ne moralidyq-psihologiyalyq, ne sayasi, ne ekonimakalyq bostandyqqa qolymyz tolyghymen jetken joq. Qúldyq psihologiyadan  әli de tolyq aryla almay jýrmiz.

Danyshpan babamyz halqymyzdyng ruhany meshendeu jәne júrttyqtan, yaghny halyq boludan ketip bara jatqanymyzdyng negizgi sebebin kórsetken tәrizdi. Ol sebep — basqa elderge, әsirese batysqa, eliktep, ózimizding ruhany qúndylyqtarymyzdy úmytyp, tәuir minezimizdi joghaltu. Endi sol eki ghana tәuir minezin joghaltpay túrsaq, biz de el qataryna kirer edik dep búl eki minezding manyzyn Abay basa kórsetedi.

Osynsha erekshe manyzdy bolyp tabylatyn búl qanday minezder? Endi osy

súraqqa kónil bóleyik. Búl minezderdi Abay bylay dep kórsetedi:

Ol eki minez qaysy desen, әueli — ol zamanda el basy, top basy degen kisiler bolady eken. Kósh-qondy bolsa, dau-janjaldy bolsa, biylik solarda bolady eken. Ózge qara júrt jaqsy-jaman ózderining sharuasymen jýre beredi eken. Ol el basy men top basylary kalay qylsa, kalay bitirse, halyqta ony synamaq, birden birge jýgirgizbek bolmaydy eken. «Qoy asyghyn qolyna al, qolayyna jaqsa, saqa qoy», «Bas-basyna by bolsa, manar taugha syimassyn, basalqanyz bar bolsa, janghan otqa kýimessin» dep maqal aityp, tileu qylyp, eki tizgin, bir shylbyrdy berdik saghan, bergen son, qaytyp búzylmaq týgil, jetpegenindi jetiltemin dep, jamandyghyn jasyryp, jaqsylyghyn asyramyn dep tyrysady eken. Ony zor tútyp, әulie tútyp, onan song jaqsylary da kóp azbaydy eken. Bәri óz bauyry, bәri óz maly bolghan son, shynymenen jetesinde joq bolmasa, solardyng qamyn jemey qaytedi?

Búl sózderden úghatynymyz – qazaq el basy, top basy saylap, tolyq senip, әri qaray olardyng isterine aralaspaghan. Kerisinshe, onyng «...jetpegenindi jetiltemin dep, jamandyghyn jasyryp, jaqsylyghyn asyramyn dep tyrysady eken». Osylay halyq senimine tolyq ie bolghan son, olar da ol senimdi aqtau ýshin kýsh-quattaryn ayamaghan. Búl olargha halyqty joghary iydeyagha shabyttandyryp, synaq kezderde eldi biriktiruge mýmkindik berdi. Kezinde Tәuke han men Sopy Mýsirәli sonday adamdar bolghan. Olar halyqty bir maqsatqa júmyldyryp, jongharlargha toytarys beruge mýmkindik aldy.

Ne sebepten halyq el basylardyn, top basylardyng isine aralaspay, olargha tolyq sengen? Oghan eki sebep bar. Birinshiden ol kezde halyqtyng ruhany dengeyi, adamgershilik qasiyetteri әli búzylmaghan, joghary boldy. Soghan sәikes olardyng arasynan shyqqan ru basylar, biylerding de dengeyleri joghary boldy. El basylar ózderining tabighy qasiyetterimen daralanyp, sol dәreje jetken son, olar, әriyne, ózderining bedelin joghary ústaugha úmtylady. Sondyqtan olardyng isine halyq baqylauynyng qajeti bolmady. Ekinshiden, qazaq elinde dala demokratiyasy boldy. Al demokratiya degenimiz ne? Demokratiya degenimiz – erik pen tәrtipting ýilesimdiligi. Kóshpeli dәstýr qalyptastyrghan joghary ruhany bolmys qazaq balasyna ózin әrqashan erkin sezinip, eshbir qysym, shekteuge jol bermedi. Ol erkin boldy. Sonymen birge, ol qatang tәrtipti de búzbaghan. Búl dәstýr halyqtyng saltynda saqtalyp, qatang oryndalyp otyrghan. Tәrtip búzatyndar qatang jazagha tartylyp otyrghan. Shynghyshan dәuirindegi aghyndy sudy bylghap, kiyim juatyn adamgha ólim jazasyn beru osynyng bir kórinisi bolsa kerek. Búl qatang tәrtip kórinisi. Osylay qazaqtyng keng dalasynda erik pen  tәrtip ýilesimdi bolyp, naghyz demokratiya ornaghan. Al demokratiya qogham ómirin ýilestiretin órkeniyetting negizgi sharty bolyp tabylady. Demokratiyalyq elde el basynyng júmysyn halyqtyng qadaghalauynyng kóp qajeti bolmaydy.

Sonymen birge, últtyq sana-sezim ósip, el týzelse el basy, top basy bolugha layyq adamdardyng sany da kóbeyedi. Qazirgi zaman boyynsha búl – týrli partiyalar qúryp, olargha soghan sәikes adamdardy basshylyqqa qoi degen sóz. Olar adamdardy últtyq iydeyamen shabyttandyra alady. Joghary iydeyany qabyldaghan halyq qiynshylyqtargha tózip, óz erkimen talaptanyp, erlikting ýlgisin kórsetip, qogham tez arada órkeniyetting alghy shebine shygha alady. El basylar men top basylardy dúrys saylau  men olardyng qoghamdaghy alatyn orny osynday bolsa kerek.

Últtyq iydeyany qalyptastyratyn qazaqtyng ekinshi minezin Abay bylay dep kórsetedi:

Ekinshi minezi — namysqorlyq eken. At atalyp, aruaq shaqyrylghan jerde aghayyngha ókpe, arazdyqqa qaramaydy eken, janyn salysady eken, «Ózine ar tútqan jattan zar tútady» dep, «Az arazdyqty qughan kóp paydasyn keltirer» dep, «Aghayynnyng azary bolsa da, bezeri bolmaydy», «Altau ala bolsa auyzdaghy ketedi, tórteu týgel bolsa, tóbedegi keledi» desip, «Jol qughan qazynagha jolyghar, dau qughan pәlege jolyghar» desip. Kәneki, endi osy eki minez qayda bar? Búlar da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledi. Búlardan aiyryldyq. Endigilerding dostyghy — peyil emes, aldau, dúshpandyghy — keyis emes, ne kýndestik, ne tynysh otyra almaghandyq.

Abay osylay qazaqtyng býgingi úmytylghan eng jaqsy ekinshi minezin atap otyr. Ol – namysqorlyq. Namysty qorghaytyn jerde qazaq bir-birine degen búrynghy barlyq ókpe-nazyn úmytyp, ómir qiynshylyqtaryna qarsy birige bilgen. Búl kóshpeli dәstýr salty. Osylay olar ózderining rularynyn, últynyn, býkil elding namysyn qorghaugha mýmkindik aldy. Sondyqtan Abay kóshpendi ómir salty qalyptastyrghan qazaqtyng búl birlik minezin «At atalyp, aruaq shaqyrylghan jerde aghayyngha ókpe, arazdyqqa qaramaydy eken, janyn salysady eken» dep kórsetedi. Múnday minez qazaqty ar-namys ýshin janyn pida etetin er minezdi etti, tәrbiyeledi.

Abay osylay namystyn, ony oyatudyng manyzyn kórsetedi. Namys oyansa halyq búrynghy er minezdiligine qayta oralady. Halyqtyng namysyn oyatu kerek. Ol ýshin búrynghy qazaqtyng namysqor minezin qalpyna keltiru kerek. Búl jol qazaqqa kóshpeli ómir salty qalyptastyrghan, sonymen birge, býkil týrki halyqtaryna ortaq jәne onyng tabighy bolmysyna negizdelgen basqadan ózgerek  jol bolmaq. Osylay qazaq halqynyng ózine tәn, onyng týisigining jetu mejesi bolyp tabylatyn «ózindik» últtyq iydeyasyn qalyptastyrugha bolady. Últtyq iydeyanyng maqsaty – qazaqtyng ózine tәn búrynghy erlik minezderin qayta qalpyna keltiru. Búl maqsatqa tek qana halyqtyng namysyn oyatyp, ruhyn kóteru arqyly ghana jetuge bolady. Osylay Abay ilimi arqyly qazaqtyng ózindik últtyq iydeyasyn qalyptastyrugha bolady.

Namys adamnyng ruhany bolmysynan shyghady. Sondyqtan Abay olar turaly «Búlar da arlylyq, namystylyq, tabandylyqtan keledi» dep, jannan shyghatyn qasiyetter ekenin bildiredi. Jannyng negizgi qasiyetteri – erik pen qalau-niyet. Jan sheksiz bolghandyqtan, onyng erki men qalau-niyeti de sheksiz. Jan ózining erkimen qalau-niyetin orynday almaghan jaghdayda kýizeliske úshyraydy. Arlylyq adamgha jaqsy men jamandy aiyrugha mýmkindik beredi. Arly adam әdiletsizdikti sezingende ol kýizeliske týsedi. Búl kýizelis onyng namysyn oyatady. Namys degenimiz – jannyng әdiletsizdikke qarsy qoldanatyn qúraly. Jangha әdilettilik kerek. Ádilet bolmaghan jerde oghan qarsy ruhany kýsh payda bolady. Búl ruhany kýsh – namys. Namys oyanghanda tabandylyq payda bolady. Tabandylyq fәny әlemning qayshylyqtary qanday ýlken bolsa da, ony jenip shyghugha mýmkindik beredi. Namys osylay ómirding barlyq qiynshylyqtaryn onay jenip, ruhany jetiluge mýmkindik beredi.

Búrynghy qazaqtyng namysqor bolatyny – ol kóshpeli ómirde tabighat ayasynda bolyp, ózining jan tazalyghyn saqtay bildi. Jan taza bolsa onyng namysy da ýlken. Osylay kóshpendiler er minezdi bolyp, býkil bolmys әdilettiligin qorghap, adamzat ómirining qozghaushy kýshine ainaldy. Namys – ruhany quat. Ruhany quat ómirding qanday qiynshylyghy bolsa da jenip shyghady.

Qazaqtyng úmytylghan búl eki minezi – el basygha senim men namysqorlyq, bir-birimen tyghyz baylanysta. Halyq senip saylaghan el basy, top basylar elge tynyshtyq ómir berip, adamnyng ruhany bolmysyn, yaghny jan qúmaryn qorghaydy. Esesine halyq ta «Ony zor tútyp, әulie tútyp, onan song jaqsylary da kóp azbaydy eken». Osylay halyq pen el basynyng arasynda tyghyz baylanys ornyghady. Sonymen birge, namysqor adamnyng әrqashan da ruhany bolmysy taza bolady. Ol ózin qorlap, әdiletsizdik jasaghangha eshuaqytta kónbeydi. Halyqtyng múnday minezin biletin elbasylar ózderi de әdiletti bolugha tyrysyp, elding kónilinen shyghugha úmtylady. Halyqqa únamaghan el basy jónge salynady, ne bolmasa ornynan quylady. Namysqor halyqtyng qaharynan qoryqqan el basy ózining mindetin tolyq atqarugha tyrysyp, búrys jolgha týspeydi. Sonymen birge, jaqsy el basynyng arqasynda tynyshtyq ornaghan elde adamnyng ruhany bolmysyn jetildiruge mýmkindik tuady. Býgingi kýnderdegi aldynghy qatarly demokratiyalyq elderde halyqtyng kónilinen shyqpaghan preziydentterding ornynan alynyp, jazagha tartylyp jatulary osynyng kórinisteri.

Sonymen, namys bar jerde el basylaryna degen senim de payda bolady. Yaghny el basygha senim men namys tyghyz baylanysta. Namys senimdi tudyrady. Sondyqtan Abay qazaq halqynyng búl qasiyetin negizgi qúndylyq retinde kórsetip otyr.

Namysty kóteruding negizgi joly qanday? Endi osy manyzdy súraqqa ýnilip kórelik. Namysty kóteruding negizgi joly - Abay kórsetken jan qúmary men tәn qúmaryn ýilesimge keltiru. Jan qúmary oyansa, adamdardyng ómirge degen qúshtarlyghy shyndalyp, ósedi. Qazirgi kezde ateistik dәuirden ótken halqymyzdyng jan qúmary әlsirep, jýrek kózi jabylghan. Jan úiqyda bolghandyqtan, odan shyghatyn erik te, qayrat-jiger de әlsiz. Búl әlsizdik jan qúmary týgili, tәn qúmaryn qanaghattandyrugha da mýmkindik bermey otyr. Órkeniyetting eki qanaty bolyp tabylatyn jan qúmary men tәn qúmaryn osylay әlsiretip, elding qúldyrauyn toqtata almay otyrmyz. Nәtiyjesinde órkeniyetimizding materialdyq qúndylyghy da, ruhany qúndylyghy da jetilmegen. Jan kýizelip, kókirek kózi jabylghan song adamnyng ynta-jigeri әlsirep, qayrat úshtalmay, týtigedi. Adamdardyng minezi osylay ózgerip, qoy minezdi bolyp, aidaghangha kóngish bolady. Kóp adamdar Abaydyng «Kóp aitsa kóndi, Júrt aitsa boldy – Ádeti nadan adamnyn» degen qalpyna kelip otyr. Qayrat-jigersiz múnday әljuar, beyqam adamdarmen qoghamdy ózgertu qiynnyng qiyny. Adam zamangha tәueldi bolyp, ómirdi adam emes, zamana basqaryp ketedi. Tәuelsiz múnday zamandaghy adamdar turaly Abay «Zamangha jaman kýilemek, Zamana ony iylemek» deydi. Aldyna qoyghan maqsat ta joq. Abay ilimi boyynsha joghary maqsaty joq adam malmen ten. Osylay zaman aghymynan shygha almay, iylengen pende qarapayym mashinagha ainalyp, tirshilikting zardabynan shyghu jolyn taba almay, tyghyryqqa tireledi. Onyng ómiri baqytsyz, shyrghalangha toly. Ómirde ol jel aidaghan qanbaq tәrizdi. Zamana ony birde oigha, birde qyrgha quyp, sergeldenge salady.

Últtyq ruhty kóteru – últtyq sanany ósirumen tikeley baylanysty. Últtyq iydeyany iske asyru ýshin Jan qúmaryn ósirip, jýrek kózin ashyp, ruhany jetiluge úmtylu kerek. Al ruhany jetiluding jolyn Abay bylay dep kórsetip ketken:

Jýrekting kózi ashylsa,

Haqtyqtyng týser sәulesi.

Ishtegi kirdi qashyrsa,

Adamnyng hikmet keudesi.

Jýrekting kózi ashylu degenimiz adamnyng ruhany bolmysqa kónil bólui. Sol kezde Haqtyqtyng sәulesi týsip, ishtegi kir qashyp, tazarady. Nәtiyjesinde adamnyng keudesi hikmetke tolyp, ómirding qanday shyrghalandary bolsa da onay jenip, ózining maqsatyna jetedi.

Qoryta kelgende, sugha batqan adam ólimnen tek óz kýshimen ghana qútyla alady. Bizding jaghdayymyz da býgingi kýnderi osyghan úqsas bolyp otyr.  Syrttan eshkim kelip kómektese almaydy. Biz tek qana óz kýshimizge senip, ózimiz әreket jasauymyz kerek. Halyqtyng kýsh-jigerin bir maqsatqa shoghyrlandyru kerek. Ol ýshin býkil halyq bolyp qabyldaytyn últtyq iydeya kerek. Últtyq iydeya ghana býkil qazaqty bir maqsatqa júmyldyra alady.

Abay ilimi boyynsha últtyq iydeyanyng negizi – últtyq namysty jetildiru. Namysty qogham ózine layyqty el basylaryn saylap, olardyng is-әreketin tolyq qadaghalap otyrady. Qanday últtyq iydeya bolmasyn, memlekettik dengeyde qabyldanyp, jýieli týrde júmys bolghanda ghana ol iske asady.

Dosym Omarov, abaytanushy-ghalym

Abai.kz