قوعام ءومىرى مەن ادام ءومىرىنىڭ كورىنىستەرى ۇقساس بولىپ كەلەدى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. قوعام دا، ادام دا ءتۇرلى اۋىرتپالى كەزەڭدەردەن وتەدى. بۇلار تاعدىردىڭ بەرگەن سىناقتارى. ولار سول سىناقتاردان قالاي وتۋىنە بايلانىستى رۋحاني شىنىعىپ، جەتىلۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى، نە بولماسا ءومىردىڭ تومەنگى دەڭگەيىنە قۇلدىرايدى. بۇل ولاردىڭ سىناقتى قالاي ءتۇسىنىپ، قانداي ساباق الۋلارىنا بايلانىستى.

ەگەر ادام بالاسى ءومىر قيىنشىلىقتارىن دۇرىس تۇسىنبەسە، ول ماسكۇنەمدىك، نە بولماسا ءتۇرلى ناپسىقۇمارلىققا سالىنىپ ءومىردىڭ قاراڭعى تۇڭعيىعىنا قۇلاپ، ءتىپتى قيىنشىلىققا شىداي الماي، وزىنە ءوزى قول سالىپ، ۇلكەن كۇنالى ىسكە بارۋى دا مۇمكىن. قوعام دا سونداي. ەگەر ول وتپەلى كەزەڭدەردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، دۇرىس باعىت السا، وركەنيەتتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. ال دۇرىس باعىت الماسا، قۇلدىراپ، ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىنان ايىرىلىپ، ءتىپتى، جوعالىپ كەتۋ قاۋپى دە بار. كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تاريح ساحىناسىنان جويىلۋى، نە بولماسا، ۇلى دەگەن ريم، وسمان يمپەرياسى ءتارىزدى الىپ مەملەكەتتەردىڭ بۇگىنگى كۇندەرى تەك سۇلدەرى عانا قالعانى وسىنىڭ جاقسى كورىنىستەرى بولىپ تابىلادى.

قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى دا بۇگىنگى كۇندەرى قوعامنىڭ بىردە جوعارى شىرقاپ، بىردە تومەن قۇلدىرايتىن قۇبىلمالى ءومىرىنىڭ تومەنگى وتپەلى داۋىرىنە جەتىپ وتىر. بۇل جاۋاپتى دا، ماڭىزدى وتپەلى داۋىردەن دۇرىس وتۋىمىزگە بايلانىستى ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرى قالىپتاسپاق.

ءومىردىڭ بۇگىنگى جاۋاپتى كەزەڭىنەن ابىرويمەن شىعۋدىڭ مۇمكىندىگىنىڭ ءبىرى -- ۇلتتىق يدەيا قابىلداۋ ەكەنى داۋ تۋدىرمايدى.  وكىنىشكە قاراي، بۇل ماڭىزدى ماسەلەگە دۇرىس كوڭىل بولىنبەگەندىكتەن ۇلتتىق يدەيانى ءالى دە قالىپتاستىرا الماي وتىرمىز.

ۇلتتىق يدەيانى سىرتتان ىزدەپ قاجەتى دە جوق. ونى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءداستۇر مەن ۇلتتىق قاسيەتىمىزدەن تابا الامىز. ونى اباي بابامىز بەرىپ، بىزگە كورسەتىپ كەتكەن. بىراق، ونىڭ بەرگەن بۇل يدەياسىن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەسكەرمەي، نە بولماسا تۇيسىنبەي كەلەمىز.

ءسوزىمىزدىڭ دالەلدى بولۋى ءۇشىن ونىڭ وتىز توعىزىنشى سوزىنە كوڭىل بولەيىك:

– راس، بۇرىنعى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇل زامانداعىلاردان ءبىلىمى، كۇتىمى، سىپايىلىعى، تازالىعى تومەن بولعان. بىراق بۇل زامانداعىلاردان ارتىق ەكى مىنەزى بار ەكەن. ەندىگى جۇرت اتا-بابالارىمىزدىڭ ءمىندى ءىسىن ءبىر-بىرلەپ تاستاپ كەلەمىز، الگى ەكى عانا ءتاۋىر ءىسىن ءبىرجولا جوعالتىپ الدىق. وسى كۇنگىلەر وزگە مىنەزگە وسى ورمەلەپ ىرگەلى بارا جاتقانىنا قاراي سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك. سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.       

بۇل سوزدەر ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇندەرىمىزدى سيپاتتاعان ءتارىزدى. ماتەريالدىق-تەحنيكالىق وركەنيەتتىڭ ىقپالىمەن تۇرمىس جاعدايىمىزدى جاقسارتتىق. بىراق كوشپەلى ءداۋىر سالتى قالىپتاستىرعان ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدەن ايىرىلىپ بارا جاتىرمىز. سالت-داستۇرلەرىمىزبەن بىرگە ەندى ءوزىمىزدىڭ ەكى نەگىزگى ۇلتتىق مىنەزىمىزدەن دە ايىرىلا باستادىق.  بۇل ەكى مىنەزدىڭ حالىق ءۇشىن ماڭىزدىلىعى سونداي، اباي بابامىزدىڭ سوزىمەن ايتقاندا سول اتالارىمىزدىڭ ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك.

ال ول ەكى مىنەزىمىزدى جوعالتۋدىىڭ سالدارى قانداي؟ ونىڭ سالدارىن اباي انىق كورسەتىپ وترىر.

سول ەكى مىنەز جوق بولعان سوڭ، الگى ۇيرەنگەن ونەرىمىزدىڭ ءبارى دە ادامشىلىققا ۇقسامايدى، شايتاندىققا تارتىپ بارادى. جۇرتتىقتان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ ءبىر ۇلكەن سەبەبى سول كورىنەدى.  شىن مانىندە، حالىقتىڭ ناپسىقۇمارلىققا سالىنىپ، توي-دومالاقتىڭ كۇننەن كۇنگە مولايىپ، ال ءوزىمىز ەشبىر ونەركاسىپ ونىمدەرىن شىعارماي، تەك شەت ەلگە تابىنىپ، ءتىپتى سىرىڭكەنىڭ ءوزىن رەسەيدەن الىپ وتىرعانىمىز وسىنىڭ كورىنىستەرى بولىپ تابىلادى. مەملەكەتىمىزدى تاۋەلسىز دەپ جاريالادىق، بىراق نە مورالدىق-پسيحولوگيالىق، نە ساياسي، نە ەكونيماكالىق بوستاندىققا قولىمىز تولىعىمەن جەتكەن جوق. قۇلدىق پسيحولوگيادان  ءالى دە تولىق ارىلا الماي ءجۇرمىز.

دانىشپان بابامىز حالقىمىزدىڭ رۋحاني مەشەندەۋ جانە جۇرتتىقتان، ياعني حالىق بولۋدان كەتىپ بارا جاتقانىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبىن كورسەتكەن ءتارىزدى. ول سەبەپ — باسقا ەلدەرگە، اسىرەسە باتىسقا، ەلىكتەپ، ءوزىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ۇمىتىپ، ءتاۋىر مىنەزىمىزدى جوعالتۋ. ەندى سول ەكى عانا ءتاۋىر مىنەزىن جوعالتپاي تۇرساق، ءبىز دە ەل قاتارىنا كىرەر ەدىك دەپ بۇل ەكى مىنەزدىڭ ماڭىزىن اباي باسا كورسەتەدى.

وسىنشا ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن بۇل قانداي مىنەزدەر؟ ەندى وسى

سۇراققا كوڭىل بولەيىك. بۇل مىنەزدەردى اباي بىلاي دەپ كورسەتەدى:

ول ەكى مىنەز قايسى دەسەڭ، اۋەلى — ول زاماندا ەل باسى، توپ باسى دەگەن كىسىلەر بولادى ەكەن. كوش-قوندى بولسا، داۋ-جانجالدى بولسا، بيلىك سولاردا بولادى ەكەن. وزگە قارا جۇرت جاقسى-جامان وزدەرىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرە بەرەدى ەكەن. ول ەل باسى مەن توپ باسىلارى كالاي قىلسا، كالاي بىتىرسە، حالىقتا ونى سىناماق، بىردەن بىرگە ءجۇگىرگىزبەك بولمايدى ەكەن. «قوي اسىعىن قولىڭا ال، قولايىڭا جاقسا، ساقا قوي»، «باس-باسىڭا بي بولسا، مانار تاۋعا سىيماسسىڭ، باسالقاڭىز بار بولسا، جانعان وتقا كۇيمەسسىڭ» دەپ ماقال ايتىپ، تىلەۋ قىلىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى بەردىك ساعان، بەرگەن سوڭ، قايتىپ بۇزىلماق تۇگىل، جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن. ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن. ءبارى ءوز باۋىرى، ءبارى ءوز مالى بولعان سوڭ، شىنىمەنەن جەتەسىندە جوق بولماسا، سولاردىڭ قامىن جەمەي قايتەدى؟

بۇل سوزدەردەن ۇعاتىنىمىز – قازاق ەل باسى، توپ باسى سايلاپ، تولىق سەنىپ، ءارى قاراي ولاردىڭ ىستەرىنە ارالاسپاعان. كەرىسىنشە، ونىڭ «...جەتپەگەنىڭدى جەتىلتەمىن دەپ، جاماندىعىن جاسىرىپ، جاقسىلىعىن اسىرامىن دەپ تىرىسادى ەكەن». وسىلاي حالىق سەنىمىنە تولىق يە بولعان سوڭ، ولار دا ول سەنىمدى اقتاۋ ءۇشىن كۇش-قۋاتتارىن اياماعان. بۇل ولارعا حالىقتى جوعارى يدەياعا شابىتتاندىرىپ، سىناق كەزدەردە ەلدى بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. كەزىندە تاۋكە حان مەن سوپى ءمۇسىرالى سونداي ادامدار بولعان. ولار حالىقتى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىپ، جوڭعارلارعا تويتارىس بەرۋگە مۇمكىندىك الدى.

نە سەبەپتەن حالىق ەل باسىلاردىڭ، توپ باسىلاردىڭ ىسىنە ارالاسپاي، ولارعا تولىق سەنگەن؟ وعان ەكى سەبەپ بار. بىرىنشىدەن ول كەزدە حالىقتىڭ رۋحاني دەڭگەيى، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى ءالى بۇزىلماعان، جوعارى بولدى. سوعان سايكەس ولاردىڭ اراسىنان شىققان رۋ باسىلار، بيلەردىڭ دە دەڭگەيلەرى جوعارى بولدى. ەل باسىلار وزدەرىنىڭ تابيعي قاسيەتتەرىمەن دارالانىپ، سول دارەجە جەتكەن سوڭ، ولار، ارينە، وزدەرىنىڭ بەدەلىن جوعارى ۇستاۋعا ۇمتىلادى. سوندىقتان ولاردىڭ ىسىنە حالىق باقىلاۋىنىڭ قاجەتى بولمادى. ەكىنشىدەن، قازاق ەلىندە دالا دەموكراتياسى بولدى. ال دەموكراتيا دەگەنىمىز نە؟ دەموكراتيا دەگەنىمىز – ەرىك پەن ءتارتىپتىڭ ۇيلەسىمدىلىگى. كوشپەلى ءداستۇر قالىپتاستىرعان جوعارى رۋحاني بولمىس قازاق بالاسىنا ءوزىن ارقاشان ەركىن سەزىنىپ، ەشبىر قىسىم، شەكتەۋگە جول بەرمەدى. ول ەركىن بولدى. سونىمەن بىرگە، ول قاتاڭ ءتارتىپتى دە بۇزباعان. بۇل ءداستۇر حالىقتىڭ سالتىندا ساقتالىپ، قاتاڭ ورىندالىپ وتىرعان. ءتارتىپ بۇزاتىندار قاتاڭ جازاعا تارتىلىپ وتىرعان. شىڭعىسحان داۋىرىندەگى اعىندى سۋدى بىلعاپ، كيىم جۋاتىن ادامعا ءولىم جازاسىن بەرۋ وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك. بۇل قاتاڭ ءتارتىپ كورىنىسى. وسىلاي قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا ەرىك پەن  ءتارتىپ ۇيلەسىمدى بولىپ، ناعىز دەموكراتيا ورناعان. ال دەموكراتيا قوعام ءومىرىن ۇيلەستىرەتىن وركەنيەتتىڭ نەگىزگى شارتى بولىپ تابىلادى. دەموكراتيالىق ەلدە ەل باسىنىڭ جۇمىسىن حالىقتىڭ قاداعالاۋىنىڭ كوپ قاجەتى بولمايدى.

سونىمەن بىرگە، ۇلتتىق سانا-سەزىم ءوسىپ، ەل تۇزەلسە ەل باسى، توپ باسى بولۋعا لايىق ادامداردىڭ سانى دا كوبەيەدى. قازىرگى زامان بويىنشا بۇل – ءتۇرلى پارتيالار قۇرىپ، ولارعا سوعان سايكەس ادامداردى باسشىلىققا قويۋ دەگەن ءسوز. ولار ادامداردى ۇلتتىق يدەيامەن شابىتتاندىرا الادى. جوعارى يدەيانى قابىلداعان حالىق قيىنشىلىقتارعا ءتوزىپ، ءوز ەركىمەن تالاپتانىپ، ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، قوعام تەز ارادا وركەنيەتتىڭ العى شەبىنە شىعا الادى. ەل باسىلار مەن توپ باسىلاردى دۇرىس سايلاۋ  مەن ولاردىڭ قوعامداعى الاتىن ورنى وسىنداي بولسا كەرەك.

ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىراتىن قازاقتىڭ ەكىنشى مىنەزىن اباي بىلاي دەپ كورسەتەدى:

ەكىنشى مىنەزى — نامىسقورلىق ەكەن. ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن، «وزىنە ار تۇتقان جاتتان زار تۇتادى» دەپ، «از ارازدىقتى قۋعان كوپ پايداسىن كەلتىرەر» دەپ، «اعايىننىڭ ازارى بولسا دا، بەزەرى بولمايدى»، «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى» دەسىپ، «جول قۋعان قازىناعا جولىعار، داۋ قۋعان پالەگە جولىعار» دەسىپ. كانەكي، ەندى وسى ەكى مىنەز قايدا بار؟ بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى. بۇلاردان ايىرىلدىق. ەندىگىلەردىڭ دوستىعى — پەيىل ەمەس، الداۋ، دۇشپاندىعى — كەيىس ەمەس، نە كۇندەستىك، نە تىنىش وتىرا الماعاندىق.

اباي وسىلاي قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇمىتىلعان ەڭ جاقسى ەكىنشى مىنەزىن اتاپ وتىر. ول – نامىسقورلىق. نامىستى قورعايتىن جەردە قازاق ءبىر-بىرىنە دەگەن بۇرىنعى بارلىق وكپە-نازىن ۇمىتىپ، ءومىر قيىنشىلىقتارىنا قارسى بىرىگە بىلگەن. بۇل كوشپەلى ءداستۇر سالتى. وسىلاي ولار وزدەرىنىڭ رۋلارىنىڭ، ۇلتىنىڭ، بۇكىل ەلدىڭ نامىسىن قورعاۋعا مۇمكىندىك الدى. سوندىقتان اباي كوشپەندى ءومىر سالتى قالىپتاستىرعان قازاقتىڭ بۇل بىرلىك مىنەزىن «ات اتالىپ، ارۋاق شاقىرىلعان جەردە اعايىنعا وكپە، ارازدىققا قارامايدى ەكەن، جانىن سالىسادى ەكەن» دەپ كورسەتەدى. مۇنداي مىنەز قازاقتى ار-نامىس ءۇشىن جانىن پيدا ەتەتىن ەر مىنەزدى ەتتى، تاربيەلەدى.

اباي وسىلاي نامىستىڭ، ونى وياتۋدىڭ ماڭىزىن كورسەتەدى. نامىس ويانسا حالىق بۇرىنعى ەر مىنەزدىلىگىنە قايتا ورالادى. حالىقتىڭ نامىسىن وياتۋ كەرەك. ول ءۇشىن بۇرىنعى قازاقتىڭ نامىسقور مىنەزىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك. بۇل جول قازاققا كوشپەلى ءومىر سالتى قالىپتاستىرعان، سونىمەن بىرگە، بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق جانە ونىڭ تابيعي بولمىسىنا نەگىزدەلگەن باسقادان وزگەرەك  جول بولماق. وسىلاي قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان، ونىڭ تۇيسىگىنىڭ جەتۋ مەجەسى بولىپ تابىلاتىن «وزىندىك» ۇلتتىق يدەياسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى. ۇلتتىق يدەيانىڭ ماقساتى – قازاقتىڭ وزىنە ءتان بۇرىنعى ەرلىك مىنەزدەرىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ. بۇل ماقساتقا تەك قانا حالىقتىڭ نامىسىن وياتىپ، رۋحىن كوتەرۋ ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. وسىلاي اباي ءىلىمى ارقىلى قازاقتىڭ وزىندىك ۇلتتىق يدەياسىن قالىپتاستىرۋعا بولادى.

نامىس ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىنان شىعادى. سوندىقتان اباي ولار تۋرالى «بۇلار دا ارلىلىق، نامىستىلىق، تاباندىلىقتان كەلەدى» دەپ، جاننان شىعاتىن قاسيەتتەر ەكەنىن بىلدىرەدى. جاننىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى – ەرىك پەن قالاۋ-نيەت. جان شەكسىز بولعاندىقتان، ونىڭ ەركى مەن قالاۋ-نيەتى دە شەكسىز. جان ءوزىنىڭ ەركىمەن قالاۋ-نيەتىن ورىنداي الماعان جاعدايدا كۇيزەلىسكە ۇشىرايدى. ارلىلىق ادامعا جاقسى مەن جاماندى ايىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ارلى ادام ادىلەتسىزدىكتى سەزىنگەندە ول كۇيزەلىسكە تۇسەدى. بۇل كۇيزەلىس ونىڭ نامىسىن وياتادى. نامىس دەگەنىمىز – جاننىڭ ادىلەتسىزدىككە قارسى قولداناتىن قۇرالى. جانعا ادىلەتتىلىك كەرەك. ادىلەت بولماعان جەردە وعان قارسى رۋحاني كۇش پايدا بولادى. بۇل رۋحاني كۇش – نامىس. نامىس ويانعاندا تاباندىلىق پايدا بولادى. تاباندىلىق ءفاني الەمنىڭ قايشىلىقتارى قانداي ۇلكەن بولسا دا، ونى جەڭىپ شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. نامىس وسىلاي ءومىردىڭ بارلىق قيىنشىلىقتارىن وڭاي جەڭىپ، رۋحاني جەتىلۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

بۇرىنعى قازاقتىڭ نامىسقور بولاتىنى – ول كوشپەلى ومىردە تابيعات اياسىندا بولىپ، ءوزىنىڭ جان تازالىعىن ساقتاي ءبىلدى. جان تازا بولسا ونىڭ نامىسى دا ۇلكەن. وسىلاي كوشپەندىلەر ەر مىنەزدى بولىپ، بۇكىل بولمىس ادىلەتتىلىگىن قورعاپ، ادامزات ءومىرىنىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى. نامىس – رۋحاني قۋات. رۋحاني قۋات ءومىردىڭ قانداي قيىنشىلىعى بولسا دا جەڭىپ شىعادى.

قازاقتىڭ ۇمىتىلعان بۇل ەكى مىنەزى – ەل باسىعا سەنىم مەن نامىسقورلىق، ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. حالىق سەنىپ سايلاعان ەل باسى، توپ باسىلار ەلگە تىنىشتىق ءومىر بەرىپ، ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىن، ياعني جان قۇمارىن قورعايدى. ەسەسىنە حالىق تا «ونى زور تۇتىپ، اۋليە تۇتىپ، ونان سوڭ جاقسىلارى دا كوپ ازبايدى ەكەن». وسىلاي حالىق پەن ەل باسىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس ورنىعادى. سونىمەن بىرگە، نامىسقور ادامنىڭ ارقاشان دا رۋحاني بولمىسى تازا بولادى. ول ءوزىن قورلاپ، ادىلەتسىزدىك جاساعانعا ەشۋاقىتتا كونبەيدى. حالىقتىڭ مۇنداي مىنەزىن بىلەتىن ەلباسىلار وزدەرى دە ادىلەتتى بولۋعا تىرىسىپ، ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعۋعا ۇمتىلادى. حالىققا ۇناماعان ەل باسى جونگە سالىنادى، نە بولماسا ورنىنان قۋىلادى. نامىسقور حالىقتىڭ قاھارىنان قورىققان ەل باسى ءوزىنىڭ مىندەتىن تولىق اتقارۋعا تىرىسىپ، بۇرىس جولعا تۇسپەيدى. سونىمەن بىرگە، جاقسى ەل باسىنىڭ ارقاسىندا تىنىشتىق ورناعان ەلدە ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك تۋادى. بۇگىنگى كۇندەردەگى الدىڭعى قاتارلى دەموكراتيالىق ەلدەردە حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعان پرەزيدەنتتەردىڭ ورنىنان الىنىپ، جازاعا تارتىلىپ جاتۋلارى وسىنىڭ كورىنىستەرى.

سونىمەن، نامىس بار جەردە ەل باسىلارىنا دەگەن سەنىم دە پايدا بولادى. ياعني ەل باسىعا سەنىم مەن نامىس تىعىز بايلانىستا. نامىس سەنىمدى تۋدىرادى. سوندىقتان اباي قازاق حالقىنىڭ بۇل قاسيەتىن نەگىزگى قۇندىلىق رەتىندە كورسەتىپ وتىر.

نامىستى كوتەرۋدىڭ نەگىزگى جولى قانداي؟ ەندى وسى ماڭىزدى سۇراققا ءۇڭىلىپ كورەلىك. نامىستى كوتەرۋدىڭ نەگىزگى جولى - اباي كورسەتكەن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن ۇيلەسىمگە كەلتىرۋ. جان قۇمارى ويانسا، ادامداردىڭ ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعى شىڭدالىپ، وسەدى. قازىرگى كەزدە اتەيستىك داۋىردەن وتكەن حالقىمىزدىڭ جان قۇمارى السىرەپ، جۇرەك كوزى جابىلعان. جان ۇيقىدا بولعاندىقتان، ودان شىعاتىن ەرىك تە، قايرات-جىگەر دە ءالسىز. بۇل السىزدىك جان قۇمارى تۇگىلى، ءتان قۇمارىن قاناعاتتاندىرۋعا دا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. وركەنيەتتىڭ ەكى قاناتى بولىپ تابىلاتىن جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن وسىلاي السىرەتىپ، ەلدىڭ قۇلدىراۋىن توقتاتا الماي وتىرمىز. ناتيجەسىندە وركەنيەتىمىزدىڭ ماتەريالدىق قۇندىلىعى دا، رۋحاني قۇندىلىعى دا جەتىلمەگەن. جان كۇيزەلىپ، كوكىرەك كوزى جابىلعان سوڭ ادامنىڭ ىنتا-جىگەرى السىرەپ، قايرات ۇشتالماي، تۇتىگەدى. ادامداردىڭ مىنەزى وسىلاي وزگەرىپ، قوي مىنەزدى بولىپ، ايداعانعا كونگىش بولادى. كوپ ادامدار ابايدىڭ «كوپ ايتسا كوندى، جۇرت ايتسا بولدى – ادەتى نادان ادامنىڭ» دەگەن قالپىنا كەلىپ وتىر. قايرات-جىگەرسىز مۇنداي ءالجۋار، بەيقام ادامدارمەن قوعامدى وزگەرتۋ قيىننىڭ قيىنى. ادام زامانعا تاۋەلدى بولىپ، ءومىردى ادام ەمەس، زامانا باسقارىپ كەتەدى. تاۋەلسىز مۇنداي زامانداعى ادامدار تۋرالى اباي «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەك» دەيدى. الدىنا قويعان ماقسات تا جوق. اباي ءىلىمى بويىنشا جوعارى ماقساتى جوق ادام مالمەن تەڭ. وسىلاي زامان اعىمىنان شىعا الماي، يلەنگەن پەندە قاراپايىم ماشيناعا اينالىپ، تىرشىلىكتىڭ زاردابىنان شىعۋ جولىن تابا الماي، تىعىرىققا تىرەلەدى. ونىڭ ءومىرى باقىتسىز، شىرعالاڭعا تولى. ومىردە ول جەل ايداعان قاڭباق ءتارىزدى. زامانا ونى بىردە ويعا، بىردە قىرعا قۋىپ، سەرگەلدەڭگە سالادى.

ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋ – ۇلتتىق سانانى وسىرۋمەن تىكەلەي بايلانىستى. ۇلتتىق يدەيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جان قۇمارىن ءوسىرىپ، جۇرەك كوزىن اشىپ، رۋحاني جەتىلۋگە ۇمتىلۋ كەرەك. ال رۋحاني جەتىلۋدىڭ جولىن اباي بىلاي دەپ كورسەتىپ كەتكەن:

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،

حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.

ىشتەگى كىردى قاشىرسا،

ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى.

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلۋ دەگەنىمىز ادامنىڭ رۋحاني بولمىسقا كوڭىل ءبولۋى. سول كەزدە حاقتىقتىڭ ساۋلەسى ءتۇسىپ، ىشتەگى كىر قاشىپ، تازارادى. ناتيجەسىندە ادامنىڭ كەۋدەسى حيكمەتكە تولىپ، ءومىردىڭ قانداي شىرعالاڭدارى بولسا دا وڭاي جەڭىپ، ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتەدى.

قورىتا كەلگەندە، سۋعا باتقان ادام ولىمنەن تەك ءوز كۇشىمەن عانا قۇتىلا الادى. ءبىزدىڭ جاعدايىمىز دا بۇگىنگى كۇندەرى وسىعان ۇقساس بولىپ وتىر.  سىرتتان ەشكىم كەلىپ كومەكتەسە المايدى. ءبىز تەك قانا ءوز كۇشىمىزگە سەنىپ، ءوزىمىز ارەكەت جاساۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ كۇش-جىگەرىن ءبىر ماقساتقا شوعىرلاندىرۋ كەرەك. ول ءۇشىن بۇكىل حالىق بولىپ قابىلدايتىن ۇلتتىق يدەيا كەرەك. ۇلتتىق يدەيا عانا بۇكىل قازاقتى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرا الادى.

اباي ءىلىمى بويىنشا ۇلتتىق يدەيانىڭ نەگىزى – ۇلتتىق نامىستى جەتىلدىرۋ. نامىستى قوعام وزىنە لايىقتى ەل باسىلارىن سايلاپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتىن تولىق قاداعالاپ وتىرادى. قانداي ۇلتتىق يدەيا بولماسىن، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانىپ، جۇيەلى تۇردە جۇمىس بولعاندا عانا ول ىسكە اسادى.

دوسىم وماروۆ، ابايتانۋشى-عالىم

Abai.kz