Pay- pay, Temirhan Tebegenov-ay, professor, akademiyk, laureat degen ataqtarynyz bar eken. Kafedra mengerushisi degen kisi qoly jete bermeytin lauazymynyz bar sonshama úsaqtalyp, ne boldy sizge? Qara itti qansha sabyndap jusa da agharmaytynyn bilmediniz be?  Tepse temir ýzetin alpys jasynyzda, aqyl oiynyz tolysqan shaghynyzda batyrlyqty satqyndyqtan ajyrata almaghanynyzgha ne josyq? «Preziydent jәne halyq» degen gazetting osy jyldyng 13-shi mausym kýngi sanynan «Sypatay batyr» degen maqalanyzdy izdetip, tauyp oqyp, qanday batyrlyghyn aityp maqtandy eken dep kóz jýgirtip shyqtym. Tebinginizden ter shyqqansha kósilip Sypataydy maqtap, bir ýtirge ayaldap onyng batyrlyghyn, biyligin, aqsaqaldyghyn kórsetuge tiliniz jetpepti, qayteyin! Adamnyng batyr ataghy jaugershilik soghysta sarbazdaryn algha bastap úiymdastyrushylyghymen, jekpe jektegi jenisimen shyqpaushy ma edi? Siz jazghan maqaladan onday batyrlyqty oqy almadym. Sypatayshylar sizding ataq danqynyzdy, lauazymynyzdy paydalanyp kýrish arqasynda kýrmekke su ishkizip Sypataydy «zakaznoy batyr» jasatyp jazghyzyp otyr. Óitkeni olar Sypataydy  birde bir shayqasqa, birde bir qalany, birde bir eldi mekendi bosatugha qatysty dep aita almaydy.

Pay- pay, Temirhan Tebegenov-ay, professor, akademiyk, laureat degen ataqtarynyz bar eken. Kafedra mengerushisi degen kisi qoly jete bermeytin lauazymynyz bar sonshama úsaqtalyp, ne boldy sizge? Qara itti qansha sabyndap jusa da agharmaytynyn bilmediniz be?  Tepse temir ýzetin alpys jasynyzda, aqyl oiynyz tolysqan shaghynyzda batyrlyqty satqyndyqtan ajyrata almaghanynyzgha ne josyq? «Preziydent jәne halyq» degen gazetting osy jyldyng 13-shi mausym kýngi sanynan «Sypatay batyr» degen maqalanyzdy izdetip, tauyp oqyp, qanday batyrlyghyn aityp maqtandy eken dep kóz jýgirtip shyqtym. Tebinginizden ter shyqqansha kósilip Sypataydy maqtap, bir ýtirge ayaldap onyng batyrlyghyn, biyligin, aqsaqaldyghyn kórsetuge tiliniz jetpepti, qayteyin! Adamnyng batyr ataghy jaugershilik soghysta sarbazdaryn algha bastap úiymdastyrushylyghymen, jekpe jektegi jenisimen shyqpaushy ma edi? Siz jazghan maqaladan onday batyrlyqty oqy almadym. Sypatayshylar sizding ataq danqynyzdy, lauazymynyzdy paydalanyp kýrish arqasynda kýrmekke su ishkizip Sypataydy «zakaznoy batyr» jasatyp jazghyzyp otyr. Óitkeni olar Sypataydy  birde bir shayqasqa, birde bir qalany, birde bir eldi mekendi bosatugha qatysty dep aita almaydy. Batyrlyghynyng siqy A.Nysanalin jazghanday «orys әskerining qaru jaraghyn artyp Sypatay, Qúdaybergen Bәietúly bastaghan ekeui myng týiemen qazday tizilip atqa qonyp týiemen kire tartqany». «Sypataydyng azat basy búghalyqtan  bosamay, kiriptarlyq kýn keshti. Aghayyndar arasyna syimay arystanday alasúryp, jolbarystay jan jaraqatyn jalady». Sóitip jýrgen adam tórt Dulatty qoyyp qalaysha Qanly, shanyshqylargha biylik aitady, professor myrza? Sәmen batyrdyng balasy Qapslanmen birge jýrdi deysiz. Sypatay 1781 jyly tuyp 6 jasta bolsa, Qapsalan 1788 jyly 57 jasynda óledi. Sonda olar Sypataydyng ózimen, aghasy Andaspen qalay birge jýredi? Qisynsyz ótirikke qalay bardynyz? Óz pikirinizdi qosyp aqiqatyn nege jazbadynyz. Erterekte, Quanysh Sýiinishqyzy «Qazaq әdebiyeti» gazetinde (№24. 17.06.2011 j.) «Sypatay batyrdyng sayasy kelbeti» jәne Ayan Nysanalin «Ayqyn» gazetinde (№55. 31.03.2011 j.) «Jýrekjútqan» degen maqalalarynda da sizding keyipkerinizding batyrlyghyn, biyligin, aqsaqaldyghyn kórsetip bere almaghan. «Qazaq tәuelsizdigi ýshin, ózara birligin nyghaytu ýshin» Sypatay ne istedi? «…Sypatay  qasynda Shymyr-Bayzaq datqa, Qúdaybergen, Bórmen datqa, Shúbyrtpaly Aghybaylar jolda kele jatyp Talastaghy qyrghyzdargha «biraz tiyisip» Bishkekke kelgende Esqoja, Qanaydyng kýmbezine qoyylghan ólikterdi ashyp, jýkti qatyn bolsa ishterin jaryp, balasyn bauyzdap, syryqqa ilip ketken» degendi jazasyz. Ony kim jasady? Jogharydaghy aty atalghandar ma? Onyng arasynda Aghybay batyr qalay jýr? Sonda Kenesary, Nauryzbaylardyng talqandaghany ótirik bolyp shyqty ma? Sypataydyng bar batyrlyghy Baqtyyar Ábildanyng jazghan ótirigin qaytalap «ózine atylghan jolbarysty selebe pyshaghymen jayratyp saldy» dep sypayylaysyn. «Teris qarap túrghan jolbarystyng ishine pyshaghymen qolyn  tyghyp jiberip býiregin  suyryp aldy» dep jazyp edi Baqtyyar marqúm. Osy eki maqalagha qarsy mening «Sypatay batyrdyng sayasy kelbeti – SATQYNDYQ» «Sypatayda ne qún bar», «Áruaqtarmen emes, aqymaqtarmen arpalystym» degen maqalarym gazetke de internetke de jariyalandy. Oqyghynyz kelse, internetten onay tabylady.

Sypataygha arnalyp jasalghan Merkedegi ghylymy konferensiya-toygha  mýiizi qaraghayday akademiyk, professor Naghashybek Qapalbekov, Gharifolla Esim, t.b. qatysyp, sol konferensiyada Sh. Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya institutynyng bólim mengerushisi Sattar Majitov ózining jasaghan Bas bayandamasynda «tonaudan qoryqqan úly jýz súltany Rýstem men Sypatay Kenesary qozghalysyna qosylsa da, úrys bolatyn kýni týnde Kenesary jasaghyn tastap ketip qaldy» dep jazdy deydi E. Bekmahanovtyng tyrnaghynyng astynan kir izdegen professor Sattar Majitov. Sypataydyng satqyndyghy búdan artyq qalay jazylady. Kýni boyy soghys kenesine qatysyp, Kenesarynyng oy pikirin bilip, soghys taktikasyn estip ony qyrghyz jaghyna jetkizdi. 12 myng úly jýz jigitterin alyp Bayzaq datqany da tastap, mýmkin Kenesarynyng bólesi bolghandyqtan bóline jarylmay qasynda qalghan shyghar. Sypatayshylar «kýn shyqqansha arghy betke ótetin ótkel izdep, Myqan suy manynda túryp qalady. Sol kezde «qyrghyz әskerleri bayqap qalyp, shabuyl jasaydy. Artta jau, alda adam óte almaytyn úiyqty su (qazaqtar dep aita almaymyn) sypatayshy satqyndar jenilis tauyp tútqyngha týsedi. Nayzagha týirelgen Sypatay qashyp qútylghanda, Bóltirik sheshen tauyp alyp shóppen emdep jazyp janyn alyp qalady. Sol Bóltirik sheshenge de «jylqymdy úrlattyn» dep auylyna kelip at oinatady. Búl satqyndyqtyng kókesi emes pe? Ýshinshiden - deydi professor Sattar Majitov myrza Sypatay men Rýstemning satqyndyghyn anyqtap kórsetken E.Bekmahanovtyng tikeley dәleli joq dep sózin týiindeydi. Týn jamylyp 12 myn  Bayzaq datqanyng artynan ergen jigitterin ýgittep alyp ketu satqyndyq emes pe? Osynsha kýsh, kýn shyqqansha Kenesarynyng qolynda túrsa qyrghyz qansha myqty bolsa da tisi batpas edi. Qazirgi oimen eseptesek tym bolmasa beybit kelisimge keler edi. Kim bilsin?!

Qazaqtyng alyp aqyny Maghjan Júmabaev orystyng otty qaruymen 10 jyl alysqan Abylayday ailaly, Abylayday aqyldy songhy hanymyz Kenesary Qasymovqa arnap eng tәuir ólenderin jazghan.  Maghjannan keyin Kenesary turaly túshymdy ólendi A. ÁLIMJANOV úsynyp otyr.

                                   Kenekem alty alashty jiyp túr ghoy,

                                   Alty alash Kenekeme úiyp túr ghoy.

                                   Aqiqat, azattyqtay asyl arman,

                                   Atyna Kenekemning syiyp túr ghoy.

                                   Jatsa da bas denesi eki jaqta,

                                   Dalasyn tútastay ol sýiip túr ghoy.

                                   Shen taqqan «geroylar» men Sypataydan,

                                   Mәngilik nayza boyy biyik túr ghoy.

Al Abay atyndaghy uniyversiytetetting kafedra mengerushisi Aytkýl Mahaevanyng jazuynsha, Sypatay «batyrlyghymen, sheshendigimen, tapqyrlyghymen» el esinde qalyp, erte tanylghan. Dúrys-aq, tym bolmasa bir-eki mysal keltirmeysing be? Kenesarynyng batyrlyghy men kósemdigin Iliyas Esenberlin «Qahar» romanynda ashyp jazady. El moyyndap Astanagha alyp eskertkish qoydy. Elbasymyz jylda baryp, gýl shoghyn qoyyp basyn iyedi. Aytkýl hanym Sypataydy 1865 jyly Alatau okrugining bastyghy G.A. Kolpakovskiyge qarsy shyghartyp, kapitan K.K.Gutkovskiyding 15 adamyn tútqyngha aldy dep jazady. Al  jazushy Ayan Nysanaliyn: «Sypatay, Qúdaybergen ekeui jigitterimen myng týiemen qazday tizilip G.A. Kolpakovskiyding qaru jaraghyn tasydy» deydi. Qaysynyzgha senemiz.

Taghy da Ayan Nysanalin jazady. «Aghayyndar arasynda arystanday alasúryp, jolbarystay jan jaraqatyn jalap, Sypataydyng basy búghalyqtan bosamay, kiriptarlyq kýn keshti. Bauyry Andas ekeui el júrtyna syimay qyrghyzdargha baryp solta ruynyng manaby Qanaydy panalaydy». Osy joldar Sypataydyng kisilik kelbetin tolyq ashyp berip túrghan joq pa? Toy toylaghysh bolsanyzdar Abylay hannyng Sәmen batyry taqiyalarynyzgha tar kele me? Jekpe jekte qalmaqtyng jeti batyryn jer jastandyrady. Búdan artyq qanday batyr kerek?

Sypatay jónindegi bar shyndyqty Súranshy batyrdy kózi tirisinde kórgen Jambyl jyrau, siz dәriptep otyrghan Sypatay ólgende 19 jasta bolghan, 7-8 jasynan aitys tartysqa qatysyp jýrdi. Bir basyna jetetin pysyqtyghy bar, qazaqtyng úly jyrauy Jambyl  Sypataydyng «batyrlyghynyn» qyry syryn bilip  jetesine jetkizip aityp ketken. Ol turaly qaytalap jatpayyn. Búryn bәrin jazghanmyn. Búl maqalany «PREZIYDENT jәne HALYQ» gazetindegi «Sypatay batyr»  degen maqalagha qarsy jazyp jariyalatqym kelip edi, bas redaktory Marat Toqashbaev ólgen Áruaqqa qarsy maqala baspaymyz dedi. Kenesary han ólgen Áruaq emes pe? Oghan qarsy neshe týrli bylapyt sózderdi jazady.  Abay atamyz әkesi Qúnanbaydyng qolyndaghy bir imamnan súrapty. «Iman tysta bola ma, joq, ýiding ishinde bola ma?» dep, jauap bere almay, abyrjyghan imamdy kórip Qúnanbay Abaydy quyp shyghypty. Sol siyaqty «PREZIYDENT jәne HALYQ» gazetinde Áruaq bar da, basqa aqparattarda Áruaq  joq pa?

Abai.kz