Songhy uaqyttarda qoghamda jәne elimizding sayasy órisinde óte qyzyqty jaghdaylar oryn aluda: demalystan song júmysyn  jandandyrghan mәjilis deputattary erekshe belsendilik tanyta bastady. Deputat Qazybek Isa «Memlekettik til turaly» Zang qabyldaytyn uaqyt jetti dep mәlimdeme jasady. Kelesi rette deputat Rinat Zaitov «85 myng tenge jalaqy» boyynsha әrbir qazaqstandyq otbasynyng dastarhan mәziri men әleumettik jaghdayyn taldap berdi. Onyng alayaqtar turaly aitqan sózi ýlken shu tudyry, Mәjilis Rinattyng tәrtibin mayshammen qaraugha mәjbýr boldy... Odan song deputattar Ermúrat Bapiy,  Amanjol Áltay, Qazybek Isa elimizdegi jat diny aghym ókilderining qazaq halqynyng dәstýr‑salttaryna shabuyly turaly, el tútastyghy men zayyrly memleket qúrudyng irgetasyna qauip tóndire bastaghany turaly mәlimdemeler jasady...

Qoghamdy tolghandyratyn múnday mәseleler boyynsha deputattardyng jәne partiyalyq fraksiyanyng ashyq mәlimdemeler jasauy bizdegi parlamentarizm tarihynda  siyrek kezdesetin oqigha dese bolady.  Qogham ony riza kónilmen qabyldauda. Sebebi, qogham tausylmaytyn yrdu‑dyrdudan, qúrghaq  uәdeden, ónbeytin tirlikten, bereketsiz jýristen, jalghan dinnen әbden sharshaghan synayly...

Sonymen birge, qazirgi qoghamdyq pikirding sipaty da ózgeshe bola bastaghanday ‑ «Búl әn búrynghy әnnen ózgerek, Búghan úiqasty ólen, sóz kerek» demekshi (Shәkәrim), endi qogham pikiri túrmystyq dengeyden asyp,  memlekettilik mәselege kóbirek oiysa bastaghany anyq bayqalady. Búl  ‑ halyqtyng oyana bastaghanyn, yaghni, óz taghdyry men memleketining taghdyryna alanday bastaghanyn bildiretin jaghymdy qúbylys. Endi, osy jaghdayda biz de Qazaqstandyq patriotizmnyng qazirgi jayy turaly mәseleni der kezinde kóterip, júrt nazaryna oiymyzdy úsynudy jón kórdik.

Aldymen, «patriotizm» termiyni týsinigining basyn ashyp alayyq. Biz  termindi ózgertpedik, qazaqsha balamasyn izdemedik. Sebebi, «patriot+izm» әldeqashan halyqaralyq termin retinde tilimizde qoldanysqa engen.

Patriotizm sózi ejelgi grek tilinen audarghanda «otandastar» úghymyn beredi. Onda «patriot» óz elining jetistigine maqtanatyn, kemshiligine kýizeletin, ózining mәdeniyetin saqtaudy, ózin osy mәdeniyet ayasynda sezinudi qalaytyn túlgha maghynasynda aitylady. Mәselening bәri osy týsinik shenberinde túiyqtalady: «patriotizm» ‑  eng aldymen, qoghamdyq sipattaghy úghym. Sebebi, kez kelgen adamnyng ómir sýru ayasy – onyng ómirge kelgen ortasy bolyp tabylady. Ol osy ortada (qoghamda) adam retinde qalyptasady, orta mәdeniyetin boyyna siniredi, osy ortagha týp‑tamyrymen baylanady.

Olay bolsa, әr adam ózining ýirenshikti ortasynan, boyyna sinirgen qasiyetterinen bir sәtte ýzildi‑kesildi bas tarta almaydy. Sebebi, ol óz ortasynan tys aimaqta әruaqytta ózin ýnemi bóten sezinetin bolady. IYә, búghan qarsy pikir aitushylar da tabylady, óitkeni, adamzat tarihynda óz Otanynan tys jerde ózining bar qabiletin asha alghan túlghalar jetkilikti. Biraq, ol «patriotizm» týsinigining jogharydaghy biz aitqan mazmúnyn ózgerte almaydy. Nege deseniz, biz «patriot» úghymyn qalyptasqan túlghagha qatysty aitamyz. Onday adam, Abay sózimen aitqandaghy «tolyq adam» ‑ óz Otanyn qayda jýrse de úmytpaydy. Ol ózin ýnemi Otanynyng bir bólshegimin dep sanaumen bolady. Tipten, ol shette úzaq ómir sýrip, ózining tilinen, dәstýrinen, mәdeniyetinen jattansa da, ol, bәribir, óz sanasy týkpirinde Otangha degen yqylasyn joghalta almaydy. Adam tauar emes, zat emes, ne, «toyghan jerine» deytin januar emes. Adamda «týpsana» degen qúdyretti nәrse bar. Mine, sol týpsana adamda Otan turaly elesti ýzdiksiz janghyrtyp otyrady. Mysaly, kezinde shet elderge «asyrandy»  bop ketken balalar eseygen shaghynda ne sebepten ózining tughan jerin, týp Otanyn kórgisi kelip ansaydy? Sebebi, onyng týpsanasynda saqtalghan «tek» atty qasiyeti ony osyghan jeteleydi...

Osy aitylghan oilardan, әrbir adam, әrbir azamat, qogham men memleket ýshin «patriot» úghymynyng óte manyzdy ekenin kóremiz: onsyz ‑ jeke adam ómirinde mәn‑maghyna joq, onsyz ‑ azamat ómirinde «túyaq tirer tireu» joq, onsyz ‑ qogham ómiri kezdeysoq adamdardyng haosty, bey‑bereketsiz jiyntyghy, onsyz – memleket boyynda eshbir kýsh‑quat joq! Sol sebepten, әrbir memleketting eng basty mindeti ‑  azamattardyng boyyndaghy joghary patriottyq ruhtyng boluyn qamtamasyz etu bolyp tabylady. Ol tek qana tәrbiyemen kelmeydi. Ol ýshin әr memleket óz azamattarynyng boyynda «Otanyn sezinu» qasiyetin qalyptastyra aluy kerek.

Otanyn sezinu... Búl óte kýrdeli mәsele. Adam tuylghannan óskenge deyin ata‑ana qamqorynda bolady. Sol sebepti, onyng boyynda ata‑anasyna degen erekshe sezim qalyptasatyny zandy. Ol túraqty sezim bolghandyqtan ‑  adam ghúmyrynda esh ózgermeydi. Tipten, ata‑ana ómirden ótip ketse de, olargha degen  qimas sezim saqtala beredi...

Al, Otangha degen sezim she?  Búl sezimning túraqtylyghy onday emes. Ol kóptegen ózge faktorlardyng yqpalynda bolatyndyqtan, onyng boluy sol faktorlargha tәueldi. Eger, memlekette adam ómiri basty qúndylyq sanalyp, memleketting әreketi osyghan baghyttalatyn bolsa ‑ onda onyng azamattary da Otangha osynday sezimmen jauap beretin bolady. Al, eger, memleket ózining basty maqsaty retinde jekelegen diktatordyn, ne oligarhtar men onyng manayyndaghylardyng «jaqsy ómirin» qamtamasyz etumen shektelse ‑ onda onyng azamattary da Otanyn sezinuden alystay beredi. Onday Otan – «Ógey Otan» dep atalady!

Endi, osynday birshama filosofiyalyq tolghanystardan keyin, óz elimizdegi patriotizmge naqty toqtalayyq: Qazaqstandyq patriotizm qanday, ol qay dengeyde, kórinisteri nede, shynayy ma, әlde, dekorasiya ma, memleket pen qogham damuyna ol qalay yqpal ete alady jәne t.t.

Biz oghan birneshe qyrynan, ghylymy týrde aitsaq ‑ rakurstan qaraghanymyz jón.

Qazaqstandyq patriotizm.

Qazaqstan tәuelsizdikten keyin últaralyq qatynasta sovettik modeldi tandap aldy da, Qazaqstandy «kópúltty memleket» dep jariyalap jiberdi. Memleket atauy boynsha pikirtalas boldy. Onda Qazaq Eli jәne Qazaqstan attary qatar atalyp, aqyrynda әmbebap maghynadaghy Qazaqstn atauy tandaldy. Múnday atau men memleketting kópúlttylyq sipatqa ie boluy ‑ qazaq últy ýmit etken tarihy әdilettilikke say bolmady. Sebebi, Konstitusiyada «Unitarly memleketpiz» delinse de, sayasy praktikada memleketti qúrushy últtyng statusy naqtylanbady. Sóitip, ózin osy memleketting egesimiz dep sanaghan Qazaq últy óz memleketinde «kóp últtyng biri ghana» bolyp qaldy...

Múnday jaghdayda, әriyne, «Osy memleketting jauapkershiligi kimning moynynda?» degen súraq tuatyny zandy. Últtyq sayasat oghan jauap bere  almady. Qazaqstan formaldi týrde «Ejelgi Qazaq dalasynda qúrylghan memleket» delinip, «unitarly» degen atqa ie bolghanymen,  naqtysynda qazaq últynyng «memleket qúraushy últ» retindegi jauapkershilikti ózine jýkteytin tetikke, yaghni, statusqa qol jetkize almady. Qazaqtar memlekettegi «130 ne 120 últ» dep sanalghan kóp últtyn  birine ainaldy... Mine, elimizde «qazaqstandyq patriotizmge» alghashqy soqqy osylay jasalghan bolatyn! Múnyng bolashaqtaghy zardaby óte ýlken bolaryn, ókinishke oray, sol kezdegi sayasy túlghalar men ziyaly qauym jetkilikti dәrejede baghdarlay almady...

Degenmen, sol kezding ózinde‑aq, ózge últtar «tarihy әdilettilik osylay» dep moyyndap,  , «Búl qazaq elining memleketi» degenge jýginip óz tarihy Otandaryna kóshe bastady. Azdaghan uaqyttarda búryndary azshylyqta bolghan Qazaq últy sany jaghynan basymdyqqa ie boldy. Elding patriottyq sana‑sezimining basty tiregi osy boldy. Biraq, ol kósh toqtady da, «kópúltty Qazaqstan» ústanymy barlyq últtardyng qúqyn «memleket qúrushy últ» dengeyine kóterdi. Endi әrkim de «Memleket meniki!» dep aita alatynday dәrejege ie boldy. Osyghan baylanysty Otan úghymy óz tútastyghynan ajyray bastady – ózge últtardyng óz tarihy Otandary bar bolsa, qazaq últy óz memleketin «mening Otanym» dep tolyqqandy tanu mýmkindigine sayasy túrghyda jete almady.

Sol sebepti de, jәne, qatty daghdarysqa týsken Otanyn qútqarugha mýmkindigi az boluy sebepti – qazaqtarda «Otanyn sezinu» tolyq bolmady. Ári, ony «sezdiretin» orta – auyldardy biyligi qiratyp tastaghandyqtan, osyghan deyin lokaldi, yaghni, oqshaulana ornalasqan últ «Otanyn sezinudi» generasiyalay, basqasha aitsaq, janghyrtyp‑jan berip  otyrugha qauqary jetpey, últ tútastyghynyng irgesi sógildi.  Barlyq jerde depressiyalyq migrasiya óris alyp, últ bolmysy shashyranqy kýige týsti. Sóitip, sol kezde әrbir adamgha «Otanyn sezinuden» góri, «janbaghys» әldeqayda manyzdy bop shyqty...

Biz ýnemi de memleket turaly aitqanda, ldymen onyng halqyn eske alamyz. Barlyq obektivti damu zandary boyynsha osylay boluy tiyis. Múnda Halyq – substansiya, al Memleket – onyng mәni men mazmúnyn ashatyn qúral ne tetik. Halyq – sebep, al, memleket  ‑ saldar. Mәselege osylay qarasaq, patriotizmning qaynar kózi halyqtyng qoynauynan shyghady eken. Biraq, naqty ómirde ol basqa prizma arqyly jýzege asady. Sebebi, Memleketti quatty etetin de, Halyqtyng ómirin túraqty etushi de – onyng biyligi! Al, Halyqtyng óz Otanyn jappay «sezinui», yaghni, patriottyq sezimning oyanuy osydan tuyndaydy. Adamzat tarihynda osy formula ýzbey jalghasyp keledi. Onday oqighalar Qazaq elining de tarihynda talay kezdesken. Mәselen, qazirgi úrpaq óz elining taghdyrynda sheshushi roli atqarghan túlghalaryn әli kýnge ardaqtaudy esh uaqytta toqtatqan emes, ardaqtay beredi de. Ekinshi jaghynan, el  biyligining qanday boluy «lotereya oiynyna» úqsaydy: «Biyleushi tandauda jolymyz bola ma, әlde sorymyz tola ma?» degen súraq halyq sanasynda ýnemi túrady. Osydan kelip, «Árbir halyq óz biyleushisine layyqty» degen qaghida payda bolady.  Biraq, tereng maghynasynda ol onday emes. Árbir halyq tek qana «baqytty ómir sýruge layyqty» degen qaghidamen ómir sýruleri kerek. Al, ony birden‑bir qamtamasyz etushi ruhany kýsh –  Patriotizm  dese bolady.

Últtyq patriotizm – «El biyligining qyzmetin retteushi», sonymen qatar,  últtyng óz bolmysyn ýdemeli týrde damytyp otyruynyng basty detonatory. Mine, osyghan elde úzaq jyldar biylikti basyp alghan avtoritarizm qatty ziyanyn tiygizdi. Tek qazirgi qauipti geosayasy jaghdayda ghana, Biylik memleket irgetasy Halyq ekenin úghyp, ózining búrynghy qatelikterin týzeuge bet búrghan synayly. Búl onaylyqpen jýzege aspaydy. Búl joldan ótu ýshin de «Tar jol, tayghaq keshudi» bastan keshu kerek. Biraq, qazaq halqy ýshin búl alghash kórip otyrghan qúqayy emes ekenin eskertemiz....

R.S. Patriotizm turaly alghashqy maqalany osy jerden toqtatamyz. Kelesi maqalada onyng naqty ómirdegi kórinisterine, tolqymaly jaghdayyna, naqty praktikalyq qadamdargha nazar audaratyn bolamyz. Jalghasyn kýtinizder, qúrmetti oqyrman!

Foto: ashyq derekkózden

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz