Arada eki ay ótkennen keyin, soghys bastaldy. Aqshoqyda ýlken miting bolyp, audannan kelgen ókil fashistik Germaniyanyng 22 iinide elimizge opasyzdyqpen shabuyl jasaghanyn habarlady. Elimizding barlyq kýsh-quaty Otan qorghaugha júmysalatynyn, Sovet armiyasyna qoldan kelgen kómekti ayamau әr adamnyng qasiyetti boryshy ekenin aitty. Basqynshylargha qarsy baghyttalghan ýgit-nasihat, jinalys, júrttyng jýzindegi ýrey - osynyng bәri Batyrdyng uayymyn bir sәtke úmyttyrghanday boldy.

 Kýzde әskerge adam alyna bastady. Olardy shygharyp salu alqaly jiynmen resmy týrde ótkennen keyin, qoshtasu, jylau-syqtau asa bir qayghyly kóriniske ainalmady. Patriottyq ruhta aitylghan jigerli sózder kóbirek boldy. Kóppen kórgen úly toy ekeni kórinip túr. Týrlerinen qobaljudyng nyshany bayqalsa da, ólimge ketip bara jatyr ekenmin dep eshkim oilap túrmaghan sekildi. Birli-jarymdy densaulyghyna baylanysty qaytyp kelgender de bar.

Ómir basqa bir arnagha týsti. Soghystan basqa sóz de, qam-qaraket te joq. Basqa týsken úly nәubet, ortaq tilek, ortaq uayym adamdardy bir birine jaqyndatyp, tabystyra týsken tәrizdi.

Arada eki ay ótkennen keyin, soghys bastaldy. Aqshoqyda ýlken miting bolyp, audannan kelgen ókil fashistik Germaniyanyng 22 iinide elimizge opasyzdyqpen shabuyl jasaghanyn habarlady. Elimizding barlyq kýsh-quaty Otan qorghaugha júmysalatynyn, Sovet armiyasyna qoldan kelgen kómekti ayamau әr adamnyng qasiyetti boryshy ekenin aitty. Basqynshylargha qarsy baghyttalghan ýgit-nasihat, jinalys, júrttyng jýzindegi ýrey - osynyng bәri Batyrdyng uayymyn bir sәtke úmyttyrghanday boldy.

 Kýzde әskerge adam alyna bastady. Olardy shygharyp salu alqaly jiynmen resmy týrde ótkennen keyin, qoshtasu, jylau-syqtau asa bir qayghyly kóriniske ainalmady. Patriottyq ruhta aitylghan jigerli sózder kóbirek boldy. Kóppen kórgen úly toy ekeni kórinip túr. Týrlerinen qobaljudyng nyshany bayqalsa da, ólimge ketip bara jatyr ekenmin dep eshkim oilap túrmaghan sekildi. Birli-jarymdy densaulyghyna baylanysty qaytyp kelgender de bar.

Ómir basqa bir arnagha týsti. Soghystan basqa sóz de, qam-qaraket te joq. Basqa týsken úly nәubet, ortaq tilek, ortaq uayym adamdardy bir birine jaqyndatyp, tabystyra týsken tәrizdi.

Qyrkýiekting basynda audannan kelgen uәkilding aituymen jasy 18-ge tolghan komsomoldar, shaqyrudy kýtpey, óz erikterimen soghysqa barugha aryz berdi. Búlardyng ishinde jasy tolmaghan, biraq syryqtay bolyp ósip qalghan Batyr da bar edi. Batyr búl sheshimge óz erkimen keldi. Ghalym aghasynyng hatyndaghy әlde bir «halyq jauynyn» balasyn kәmiletke tolghan kýni tútqyndapty degen habar esinen ketpey qoyghan. Kelesi jyly 18-ge tolady eken. Endeshe tekke tútqyndalyp, jazyqsyz atylyp nemese týrmede shirigenshe, soghysta ólgen artyq emes pe deytin sekildi ishinen bireu.

Batyrdyng jasy tolmaghanyn bilgende audannan kelgen uәkil oilanyp qalghan. Biraq Batyrdyn:

- Bir jasta túrghan ne bar? 18-ge tolghandarmen meni kýrestirip kóriniz, eshqaysysynan da jenilmeymin. Soghysqa jastan búryn qayrat kerek qoy, -degen sózin estip mәz bop kýlgen edi. Sodan keyin týsin ózgertip:

- Dúrys aitasyn, shyraghym, óte dúrys aitasyn. Otan ýshin otqa týs, kýimeysing degen. Sender sekildi jastar osynday tilek bildirip jatsa, býkil elding ruhy kóteriledi. Múnday tilekterdi gazetke beru kerek. Búl ýlken bastama. Rahmet, ainalayyn,- dedi.

Biraq Batyrdy әskerge alu onay sharua bolmay shyqty. Aqyry jasyn ósirip, qújattaryn qayta toltyryp baryp, zandastyrghan edi. Kóp úzamay búlardy attandyru rәsimi boldy. Kolhoz Basqarmasy kensesining aldynda miting ótkizildi. Auyl sovet tóraghasy jalyndy sóz sóiledi. Shaldar kózine jas aldy. Áldebir kempir dauys qylyp, oghan kolhoz bastyghy Kenjәli: «Jaman yrym bastama» -dep úrsyp tastady.

Qasen shal Batyrdy qúshaqtap:

- Kәmsómólim, kәmsómólim,- dey berdi kemsendep. Onysy «komsomolgha ótem dep aqyry osylay boldyng ba» degen sekildi estildi.

Bireuler shaldy keleke qylyp kýlip jatyr.

 

Óz otanyn jaudan qorghau kez kelgen adamnyng azamattyq mindeti ekeni ýlken zerdeni qajet etpeytin týsinikti nәrse dep oilaytyn Batyr. Biraq qalyng top bolyp audannan attanyp, qalagha kelip, odan әsker jasaqtalyp jatqan jerde arnayy dayyndyqtan ótip jýrgen kezderde, jauyngerlik ruhty kóteretin asqaq sózder kýn sayyn qúlaghyna qúiylyp jatsa da,  azghantay ghúmyrynda kórgen osynsha qasiretten keyin, myna eldi otanym dep aitugha auzym bara ma degen bir kesepat oy sanasynan kólbendep ketpey qoydy.  Búl oimen ózi de keliskisi kelmeytin sekildi, biraq soghan qisyndy dәlelmen toytarys beruge shamasynyng jetpey túrghanyn da sezedi.

Polkting politrugi, әldebir kombinatta komsomol komiytetining hatshysy bolyp istegen sózuar orys jigiti, múnyng osy oiyn bilip túrghanday, soldattarmen әngime túsynda kóbine Batyrgha qarap sóileydi. Otan qorghaudyng abyroyly paryz ekenin   dәleldep, úly adamdardyng sózderinen tolyp jatqan sitatylar keltiredi. Sózi   úghynyqty, әri qisyndy.

  Búlar әldeqalay qúrama bataliongha tap bolghan sekildi. Kóbisi әr jaqtan kelgen әskery tәrtipten habarlary shamaly, qarapayym, mojantopay sharua adamdary. Alghashqyda maydan shebinen aulaqtau jerde dayyndyq jýrgizumen boldy. Kýnine bәlenbay shaqyrym jerge marshirovka, myltyq atu, qorghanys shebin jasap, transheyalar qazu, qala berdi, otyn dayyndap, tamaq isteu, taghy sol siyaqty bitpeytin sharualar.

Soghys qiyametine әli ene qoymaghan Batyrgha, qansha qinalghanmen, búrynghy ómirinen qazirigi jaghdayy jenilirek sekildi. Búrynghy ómiri jýikesine kóbirek tiyetin tәrizdi edi. Ýitkeni ózining eshkimge de keregi joq ekenin sezetin. Búl ómirge artyq adamday bop jýretin.

Al múnda ózining kerektigin jәne ózine tirelip túrghan zattyng óte manyzdy nәrse ekenin angharady.

Alghashqy úrysqa shyghar aldynda batalion komandiyrinin:

- Soldattar! Otan taghdyry sizderding qoldarynyzda. Men sizderge senemin, bauyrlarym! - degen sózin estip, әrkim ózderin elding teng dәrejeli azamaty ekenin sezingendey ishtey bir tebireniste bolyp, әri óz moyyndaryna  jýktelgen jauapkershilikting sonshalyqty zor ekenin de týsingen edi.

Alghashqy úrys jaudyng shabuylyn kýtu ghana boldy. Al jau búlardy artilleriyamen alystan atqylaghany bolmasa, tike shabuylgha shyqqan joq.   Shyghyn kóp emes dep jatty. Ýitkeni nemister búlardyng әdeyi jasalghan jalghan bekinisterin atqylaumen bolghan. Biraq kelesi kýngi shabuyl qatty tiydi. Nemister búlardyng orynyn dәl anyqtaghan boluy kerek, snaryadtar kóbine bekiniske tura týsip jatty.

Jaqyn tústan әldekimning kómek súrap jan dausy shyqqanyn estip, Batyr enbektep janyna kelgen - Beysenbay degen eresek jauynger eken. Aspanda jarylatyn snaryadtyng jaryqshaghy moynyna tiyipti. Eki qolymen alqymyn qysa, auzynan shúbyrghan qangha shashalyp: «Batyr, Batyr...» - dey beredi qyryldap. Ózinen ketip bara jatqan ómirdi aldynda túrghan adamnyng atymen toqtatqysy kelgendey, Batyrdyng atyn qaytalaumen boldy. Aqyry sanitardyng keluine jetpey, typyrlap jatyp jan tapsyrdy. Ajaldyng qanday bolatynyn sezip, Batyrdyng alghash ret ýreyi úshqany osy edi.

Alayda, ýreyding syrtynda ózining amandyghyna, әlgi oqtyng ózine tiymigenine ishtey quanbaytyn soldat joq. Sol quanysh ólim qorqynyshyna tereng boylatpay, kýsh-quatyndy, jigerindi saqtap qalatyn sekildi.

Batyrdyng ózin ózi biylep, ýreyge berilmey, ústamdylyq tanytuyna ýlgi bolyp jýrgen bir adam – vzvod komandiyri Qayrat. Álde minezi únady ma, әlde elimiz, jerimiz bir degen úghymnan ba - әiteuir, úsaq týiek tapsyrmalarda múny qasynan tastamaydy. Ózi sportshy bolghan, әbjil, qaruly, maqtaghandy jek kórmeydi, qauip-qaterge jaqyn jýredi.

Kelesi kýni Qayrat Batyrdy ertip barlaugha shyqty. Qayrattyng ólermendigin kórip, búl da odan qalghysy kelmey, ishtey onymen bәsekege týskendey bolady.

Búlar nemister ornalasqan derevnyagha týndeletip keldi. Ýsterine sharua kiyimin kiyip, jergilikti túrghyndardan habar alyp, nemister ornalasqan ýilerge jaqynday týsken. Qayrat Batyrdy ýy syrtyndaghy qoranyng tasasyna qaldyryp, ózi búqpalap әri ketti. Qoragha ýnsiz jabysyp túrghan Batyr kenet dәl qasynda teris qarap, shiynelsiz jenil kiyimmen túrghan nemisti kórip, ne isterin bilmey sileyip túryp qaldy. Biraq endi sәl keshikse, ózining qúritynyn sezip, túra úmtylghany esinde. Endi birde ayaghynyng astynda qúlap jatqan nemisti kórdi. Qolyndaghy avtomattyng dýmimen úrghan sekildi. Ne istep túrghanyn ózi de bilmey, nemisting ýstindegi kiytelin sypyryp, belindegi pistoletin aldy da, avtomattyng dýmimen taghy da bastan bir úrdy.

Osy kezde Qayrat ta oralghan.

- Oibay, ne bop qaldy? – dedi ol shoshyna sybyrlap.

- Myna bir nemisti óltirip, kiyimin aldym. 

- Ony ne isteysin?

- Múnsyz kim senedi mening nemisti óltirgenime?

Qayrat kýlip jiberdi.

-         Jýr kettik, - dedi algha týsip.

         Búlar qaytyp oralghanda shtabqa general kelip, kartany jayyp tastap, әldeneni talqylap jatyr eken. Batyrdyng erligin estip, bәri mәz  boldy. Ákelgen kiyteli nemis әskerining komandirlerining biriniki sekildi.

         - Jaraysyn, jigitim! – dedi general múny arqasynan qaghyp. – Kózsiz erlik te kerek, biraq abay boludy úmytpa. Tiri soldat qana otandy qorghay alady.

         Kelesi kýni búlar tútqiyldan shabuyl jasap, derevnyany aldy. Qayrat pen Batyr birinen biri qalghysy kelmegendey shabuyldyng aldynghy jaghynda jýrdi. Soghysta jenisting jeligi degen bolady eken. Batyl qimyldap, jaudyng zәresin ala alsang ghana, aman qalugha mýmkindik moldau kórinedi. 

         Biraq quanysh úzaqqa barmady. Nemister basqa jaqtan shepti búzyp, búlar qorshauda qaldy. Qorshaudan shyghu kezinde shyghyn kóp boldy. Batalionnyng jartysy ghana qaldy dep jatty. Boraghan oqtyng astynda bastaryn kótere almay jatqan jauyngerlerdi shabuylgha bastamaq bolghan rota komandiyri men batalion komissary oqqa úshty. Batyr әldenege nemisterge jerbauyrlap jaqynday týsken Qayrattyng sonyna ilesti. Qayrat bir tústa toqtap, artynan jetken Batyrgha: «Qorshaudy búza almasaq, bәri bir ólemiz, shabuyldy birge bastayyq» - dedi entigip. Qayrat aitsa, birdene biletindey bolyp kóringendikten, Batyr basyn iyzedi.

         Nemistermen ara tym jaqyndap, degbir qasha bastady. Jaughan oq ta sayabyrsyp, jau jaghy әlde neni kýtkendey tynyshtala qalghan. Odan әri Batyrdyng jýikesi shydamady, orynan atyp túryp: «Ura!» - dep bar dausymen barqyray algha úmytyldy. Ile-shala Qayrat ta atyp túrdy. Onyng da uralaghan dausy jauyngerlerge dem bergendey boldy. Jýzdegen soldattardyng arqyraghan dausy nemisterdi sastyrghan sekildi. Qashqan jaudy kórip, Batyr men Qayrat elirip, býkil batalionnyng aldynda keledi. Jusaghan ólik, qaru-jaraq, tehnika, zenbirekter... - olja shash etekten.

         Jenis quanyshynan artyq eshtene joq sekildi. Jayshylyqta shyray bermeytin sústy, qatal batalion komandiyri de yrjalaqtap kýle beredi.

         Búl úrys Batyrdyng danqyn shygharghan úrys boldy. General ózi turaly maqala jazbaq bolghan ortalyq basylymdardyng birining korrespondentin: «Meni emes, soldattardy jazyndar. Sonda armiyanyng ruhy kóteriledi. Erjýrek soldattar bizde barshylyq», - dep osy batalionnyng komandiyrine jiberipti. Batalion komandiyri oilanbastan Batyrdy aitqan kórinedi. Orta boyly, búira shashty, qaratory jurnalist múnymen jarty kýn otyryp, súhbat jýrgizdi. Birneshe ret fotogha týsirdi. Batyr býkil qauip-qaterding ishinde ózimen birge bolghan, әri ózine basshy bolyp jýrgen Qayrattyn  jabyrqaulau jýrgenin kórip, ishtey qatty qynjyldy. Korrespondent jigitke Qayrattyng ózinen kem erlik kórsetpegenin aityp kórip edi, ol: «Búl -  generaldyng tapsyrmasy, maghan qatardaghy soldat kerek», - dep túryp aldy. Ásirese, Batyrdyng aty orys tiline audarylghanda da «batyr» degen maghynany beretinin estigende, korrespondent maqalasyna taptyrmaytyn detali tabylghanday tipti mәz boldy.

         Kóp úzamay ortalyq gazetke «Maydannan rerportaj» degen atpen, Batyrdyng avtomat ústap týsken sureti bar, kólemdi maqala jariyalandy. Múny nagradagha úsynady eken degen sybys tarap jýrdi.

         Batyrdyng soghysqa kelgende ataghymdy shygharsam degen oiynyng bolmaghany ózine ayan. Biraq baq ornayyn dese, ayaq astynan eken. Batyrgha qatardaghy soldattar týgili, komandirlerding ózderi qúrmetpen qaraytyn sekildi.

         Alayda búl quanysh ta úzaqqa sozylmady. Jәy ómirding ózinde  jaqsylyq pen jamandyq damylsyz almasyp jatsa, soghysta tipti birdenege  kóz toqtatyp ýlgiru mýmkin emes. 

         Nemister joyqyn shabuylgha shyqty. Batalion bir jarym sótke janbyrsha jaughan oq pen snaryadtardan qyrylyp, toz-toz boldy. Qalghan bóligi qaranghy týnde orman ishin panalap, ózderindey qanghyp jýrgen basqa batalionnyng adamdaryna qosyldy. Búlar taghy da qorshauda qalypty. Qorshaudy búzyp shyqpaq bolghan әreketteri sәtsiz boldy. Aqyry qiraghan әskerding qaldyqtary  nemisterge tútqyngha týsti.

         Tútqyndardy orman ortasyndaghy alanqaygha salynghan - әlde auruhana, әlde sanatoriy – jartylay qiraghan ghimarattyng aldyna әkeldi. Qarularyn, arqalaghan zatqapshyq, joryq sómkesi, protivogaz, qútygha deyin sypyryp alyp, ýlken saraydyng ishine qamady.

         Kelesi kýni tútqyndardyng sany tipti kóbeydi. Keshke deyin qaraqúrym nópir topqa ainaldy. U da shu. Árkim ózderining maydandas tanystaryn izdeude. Ayaq astynan tap bolghan osynau beymәlim, qorqynyshty jaghdayda bir birine qarasyn bolatyn serikting qajet ekenin bәri de ishtey sezetin sekildi.

         Qayghy jútyp, saghy synghan Batyr ózining dosy, vzvod komandiyri Qayrat pen polkting dәrigeri Nikolay Mihaylovty jәne basqa da bataliondas tanystardy kórgende, boyyna әjeptәuir quat qosylyp, ensesin tiktep aldy.

         Sodan keyin tiri jandy tirshilikten týnildirgen azapty sapar bastaldy. Tútqyndardy birneshe qatargha túrghyzyp, kolonnamen batysqa qaray aidady. Úbap-shúbaghan toptyng úzyndyghy sonsha, aldy da, arty da kózge kórinbeydi. Alghashqy kýni jaralylardy zembilge salyp, ony tútqyndar kóterip, adamy qauymgha tәn imangershilik rәsimi jasalghan bolatyn. Biraq eki kýnnen keyin tútqyndar zembil tasymaq týgili qara bastaryn alyp jýruge zar boldy. Ásirese, maydangha kele jatqan nemis әskerine jol beru ýshin tas joldan shyghyp, oppa qarman 15-20 shaqyrymday jol jýrgen kezde eng qayratty degen tútqyndardyng ózderi mandyrap, tәltirektep qalghan.

         Kolonnagha ere almaghan jaralylar men qashpaq bolyp әreket jasaghandardyng bәri atyldy.

         Ýshinshi kýni qarsy aldydan qarly boran soghyp, konvoyshylardyng ózderi tityqtap, aqyry jol boyyndaghy derevnyanyng qasyndaghy oipangha kelip toqtady. Ár adamgha bir kelige juyq pisken kartop berildi. Ábden   ashyqqan tútqyndar kartopty apyl-ghúpyl qaujap, jartysyn qaltalaryna salyp, qarmen shólderin basty. Sodan keyin úiqy qysyp, ylghaldy qardyng ýstine qisaya ketti. Týn ortasy aua qardyng ornyna janbyr sirkirep, oipang shalshyqqa ainalyp, odan әri sudyng ýstinde jatu mýmkin bolmaghan son, tútqyndar kórer tandy týregep túryp atyrdy.

         Tang ata taghy da jol azaby bastaldy.

         Batyrdyng mektepte jýrgende tarih kitabynan Reseyge shabuyl jasaghan Napoleon әskerining azyp-tozyp keri qaytyp kele jatqany salynghan suretti kórgeni bar edi. Qayyrshyday alba-júlba bolyp, qarly boranda әreng ilbip kele jatqan soldattargha bәlendey mәn bere qoymaghan sekildi edi. Bóten elge shabuyl jasaytyn neng bar edi degen sekildi kómeskileu oimen shekteletin. Qazir ózi de, beybit elge jazyqsyz shabuyl jasamay-aq, sonday kýide kele jatqanyn sezip túr.

         Besinshi kýni әbden azyp tozghan, qaljyraghan kolonna әlde bir qala shetindegi, eki qabat tikenek symmen qorshalyp, kýzet múnarasyna birneshe pulemet pen projektor ornatqan lagerge kelip ornalasty. Túnghysh ret ystyq tamaq ishti.

         Biraq tamaq sinbedi. Tútqyndardyng ishinen taghy da tútqyndau әreketi bastaldy. Ekinshi ret tútqyndalushylar evreyler edi.  Nemisterge qyzmet etuge kelisim bergen qaysy bir tútqyndar ózderining satqyndyq mindetterin evreylerdi ústap beruden bastaghan sekildi.

         «Sen jóiitsin! Búltara almaysyn. Sen jóiitsin!» - degen aiqaylar býkil lageridi astan-kesten qyldy.

         Odan keyin tergeu bastaldy. Erkekterding jynys mýshelerine deyin tekserdi. Evrey dep tanylghandardy top-tobymen aidap әketip jatty.

         Dәriger Nikolay Mihaylovtyng da basyna qater tónip, әiteuir әupirimmen aman qaldy. Nikolay orys bolatyn. Keng mandayly, kókshil kózdi, ajarly jigitting dónesteu kelgen qyr múryny, ziyaly túrpaty, nemisshe biletini nәsil anyqtaghyshtar tarapynan kýdik tudyrdy. Biraq Mihaylov óte sabyrly adam. Ózining evrey emes ekenin búltartpay dәleldep berdi.

         Bes kýnnen keyin tútqyndardy tauar poyyzyna otyrghyzyp, taghy da basqa lagerige kóshirdi. Búl lageri óte jaysyz boldy. Adamdar múzday edende úiyqtaytyn. Tәnerteng birneshe adam oryndarynan túrmay qalady. Qasynda jatqan adamnyng qay kezde ólip qalghanyn bilmeysin. Eki adamnyng biri tuberkulez nemese diyzenteriya, әlde suyqtan ókpesi qabynghan. Tәnerteng qaqpanyng aldyna ýiilip jatqan ólikterdi orgha aparyp tógip, betin jabu ýshin tútqyndardyng ishinen adamdar bólinedi. Batyr alghashqyda tútqyndardyng ólikterdi kómuge nege kezekke túratynyna týsinbegen. Sýitse, olar ólikterding kiyimderin sheship alyp, jergilikti jerding adamdaryna nangha, kartopqa, tipti reti kelse, araqqa aiyrbastaydy eken. Kinәlau qiyn, tiri adam tirligin jasau kerek.

         Lageride sýzek auruy bastaldy. Búrynghy ólikter әsheyin oiynshyq bolyp qaldy. Endi qaqpanyng aldynda ólikter tau bop ýiilip jatatyn boldy. Bilikti dәrigerler jetispey, Nikolay Mihaylovty lazaretke auystyrdy. Batyrdyng denesinen әlde bir bórtpeler payda bolghan kýni Nikolay basshylaryna qolqa salyp, ony lazaretke auystyrghan. Lazaretke júrttyng bәrin ala bermeydi. Aurulardy kamfaramen ekkennen  basqa em de joq. Batyr birneshe kýn es-týssiz sandyraqtap jatyp, әiteuir ýshinshi aptada beti beri qarady. Biraq bәle basqa jaqtan keldi. Batyrdy baladay mәpelep, kýtip jýrgen Qayrattyng ózi auryp, Nikolaydyng jan salyp emdegenine qaramastan, bas ayaghy eki aptada qaytys boldy. Batyrgha eng auyr qayghy osy boldy. Janashyr jaqyn adamgha degen yqylasqa ómir boyy shóldep kelgen jetim kónilge Qayrat bir ýlken tirek sekildi kórinushi edi. Ólerinde adam tanymady. Aqyrghy sózin de aitpady. Ásheyin osylay bolaryn ózi de kýtip jýrgendey ýn-týnsiz kete bardy. Enirep jylaghan Batyrgha Nikolay «sening kóz jasyng әli tausylmap pa edi» degendey tanyrqay qaraghan. Shynynda da ajalmen qoyan-qoltyq jýrgen mynanday tamúqta tútqyndar jylaudyng ózin úmytyp ketken sekildi edi.

         Búdan keyin de Batyr birneshe lageri auystyrdy.  Songhysynda jaghdaylary sәl-pәl de bolsa jóndelgendey boldy. Áldebir kәsipkerler lageriden júmysshylar tandap, oghan ilikkender  az-maz tabys tabatyn da dәrejege jetti. Batyr qúrylysqa alyndy.

         Búl - sovet әskeri Berlinge jaqyndap qalypty degen qauesetting taray bastaghan kezi edi.

         1945 jyldyng kókteminde lageridegi tútqyndardy AQSh әskeri kelip bosatty.

         Quanyshta shek joq. Ýitkeni myna tozaqtan ózderining aman shyghatynyna eshkim sene qoymaghan. Tipti nemister jenilgen kýnning ózinde  de ol baqytty biz kórmespiz dep oilap edi. Qorlyq pen zorlyq ta mәngilik emes eken, kórgen týstey joq boldy. Osynshalyq qiyanattan keyin ayaq astynan kelgen airyqsha iltipat pen qúrmetke ýirene almay, júrttyng bәri esengirep,  abdyrap qalghan. Bar baqytty bastaryna ýiip-tógip bere salghanday boldy. Tamaghyng – ishsen, aldynda, ishpeseng - artynda. Jalpygha ortaq bir paketting ishinde bәri bar – sapasy joghary et jәne balyq konservileri, sary may, syr, shokalad, varenie, tipti saghyzgha deyin. Bәrin jep tauysu mýmkin emes.

         Lageriding qasyndaghy eki qabat ýiden janadan jabdyqtalghan auruhana ashyldy. Eski lazaret ishindegi eski-qúsqysymen dalada qaldy. Basym auyrdy desen, ne sausaghyndy birdene jyryp ketse, auruhanagha sýirey jóneledi. Jigitterding birazy amerikandyq soldattarmen dostasa bastady. Birge qydyryp, qyz-qyrqyngha birge baryp jýrgenderi de bar.

         Álemde ne bolyp jatqanyn әr týrli gazetterden, auyzeki ósek-ayandardan júrttyng bәri bilip otyratyn boldy. Berlinde shyghatyn orys tildi gazetterding birinde jariyalanghan «Tútqyndargha ýndeu» atty maqalany talqylau kýn sayynghy әdetke ainaldy.

         Onda: «Qadirli otandastar, elge qaytpanyzdar. Ókinesizder! Qatty ókinesizder!» - degen sózder bolatyn. Qaytsa, ne bolady, nesi ókinishti? Al qaytpaghan jaghdayda ne bolmaq? Ómir boyy qanghyp jýrmek pe? Múnday súraq bәrining de kýndiz-týni kókeylerinen ketpey, mazalaryn alyp-aq jýr.  

         Búl kezde sovettik tútqyndardy, әsirese, ghylymy ataghy, mamandyghy  bar adamdardy, kóbine dәrigerlerdi Amerika azamattyghyn alugha ýgitteu nauqany jýrip jatqan. Ol ýshin Amerika Qúrama Shtattarynyng armiyasyna  kirip, dýniyejýzilik soghys tolyq ayaqtalghansha qyzmet etu kerek eken.

         «Amerika azamattyghyn alugha qúlshynushylar kóp. Biraq biz nemis lagerinde kóp azap shekken sovet adamdaryna, yaghny odaqtastargha, airyqsha jenildik jasap otyrmyz» - dep týsindirdi amerikalyq ofiyser tútqyndarmen bolghan arnayy kezdesude.

         «Mamandyghy joq adamdar ne isteymiz?» - degen súraqqa:

         - Amerikada eshkim dalada qalmaydy. Bizding el enbekke jaramsyz kembaghaldardy da óltirmeydi. Jýk tasyp, aghash kesip, kýzetshi bolyp istep-aq, bylay túrugha bolady  («bylay túrugha bolady» degen tústa qolyn kese kóldeneng tamaghyna qoyyp, toqshylyqtyng belgisin bildirgendey boldy). Sondyqtan dúrystap, asyqpay oilanynyzdar, - dep jauap berdi.

         Qansha oilanghanmen, bir sheshimge kelu onay sharua bolmady. Álde bir ýrey qara búlttay tóbeden tónip túrsa da,  eldi, jerdi saghynghan pende kónil alabúrtyp, eshtenege qaraylaghysy kelmeydi.

         Áytse de Amerika azamattyghyn alugha kelisim bergender de boldy. Olar negizinen emigranttar, ata-tekteri sovet ýkimetine jaqpaytyn әuletting úrpaqtary.  

         Tútqyndar jat jerdegi az kýnning qyzyghyn kórip qalayyq degendey, qalagha, kórshi darevnyalargha baryp, ormandy toghaydy kezip, qydyryp ketetin boldy. Aytularyna qaraghanda nemisting әielderi men qyzdary shetjerlikterding ózine ket әri emes sekildi.

         Dәriger Nikolay bastaghan ýsh jigit – Batyr, shtrafnik Sasha, emigrant Semenov – qala shetindegi ormangha shyqty.

         Evropa ormandary óte sәndi, bәri de qoldan otyrghyzghanday birkelki keledi eken. Ár aghashy, әr ósimdigi esepte túrghanday bir әser qaldyrady. Qalyng qaraghaydyng ishinen jap-jasyl alanqaygha shyqqanda da qazot tәrizdi tyrbyq shópterge deyin selkeusiz, shashtarazgha bastyrghan shash sekildi birkelki jyp-jinaqy.

         Aldan shaghyn derevnya kórindi. Derevnyanyng irgesinen ótetin jol jiyeginde bala-shagha, әielder әr týrli jemis-jiydek, may, sýt taghy basqa azyq-týlikpen sauda jasap otyr. Tórt jigit jaqyndap shet jaqtaghy jas qyzdyng qasyna keldi. Nikolay nemisshe jaqsy biledi.

         -Bizge satatyn neniz bar? – dedi ol qyzdyng aldyndaghy ýngli kartop, maldyng ish mayy, kóneleu kiyim-keshek sekildi zattardy kórip túrsa da.

         Qyz ýnsiz aldyndaghy zattargha qarady, onysy barym osy degendi bildirgendey boldy.

         Nikolay qyzdyng atyn súrady.

         - Anna, - dedi qyz asa bir ibaly ýnmen. Jibektey júmysaq shashy omyrauyna týsken, ashyq qonyr qoy kózderi shynyday jyltyraghan, erini qaymyjyqtay ýlbiregen aqsary qyz lýp etken jelge eleng etip túrghanday qaghylez, sezimtal.

         - Slavyanka emessiz be? – Nikolay qyzdyng bet-jýzine barlay qarady.

         Qyz әlde bir kinәsin moyyndaghanday ýnmen:

- Mening әkem – nemis, sheshem – polika, - dedi.

          - A-a-a... – Nikolay onda týsinikti degendey basyn iyzedi. – Polyaksha 

bilesiz be?

         - Bilem, - dedi qyz búrynghydan góri qabaghy ashylghanday bolyp.

         Nikolay da jadyrap sala berdi:

         - Mening de anam Polishadan. Sheshe jaghynan polyak qany bar. Tuys boldyq qoy.

         Qyz kózi kýlimdep әlde nege qyzaryp ketti.

         Nikolay oinaqy ýnmen:

         - Mening basym bos emes. Myna bizding jigitterge kóz qyryndy salmaysyng ba?- dep sәl oilanyp túryp, Batyrdy qolymen kórsetti.- Eng tamasha jigit minekiy...

         Qyz Batyrgha úrlana qarap, taghy da qyzaryp ketti. Ólim men ómirding shekarasynda úzaq jýrip, qandary qarayyp, tazalyq pen súlulyq degen úghymnan әlde qashan kýder ýzgen jigitterge myna bir qyzdyng boyyndaghy nәziktik qatty әser etip, anyryp qalghan.

         Nikolay qaltasynan shokalad alyp, qyzgha úsyndy. Qyz basyn shayqady.

-         Keshiriniz, ala almaymyn. Mening sizge beretin eshtenem joq.

-         Eshtenening de keregi joq.

-         Ghafu etiniz, ala almaymyn. Renjimeniz.

Nikolay ende ne istedim degendey anyryp túrdy da, kýlip jiberdi.

-         Men sen bolsam, osy qyz ýshin janymdy qúrban qylar edim, - dedi

Batyrgha qarap.

        

         Tórt jigit derevnyanyng syrtyndaghy kólge kelip, sugha týsip, kýnge qyzdyrynyp, jan men tәnning rahatyn sezgendey bolyp, keshke deyin demaldy. Múndayda әngimeni kóp aitatyn – Nikolay. Kóbine jatqa óleng oqidy. Júrt ony basqa aqyndardyng óleni shyghar dep jýrgen. Aqyry ózining ólenderi bolyp shyqty.

         Emigrant Semenov, әlde Fransiyadan, әlde Beligiyadan kelgen bir әskery adamnan estigen әngimesin aitty. Ol jaqta tútqynnan bosaghan otandastargha erekshe qúrmet kórsetilip jatqan sekildi. Vokzal basynda halyqpen birge memleket basshylary, qalanyng meri, belgili qayratkerler bas bolyp jinalyp, gýlmen, orkestrmen qarsy alyp jatqan kórinedi.

         Batyrdyng kónil týpkirinen «shirkin-ay, bizge de sonday kýn tuar ma eken» degendey bir jetim dәme bolar bolmas býlk ete qalghanday boldy.

         Semenov ekinshi әngimening úshtyghyn shyghardy. Angliyada oralghan tútqyndardy qúshaq jaya qarsy alghannyng syrtynda, otanynyn, otbasynyng iygiligine ózin aman saqtap qala alghany ýshin arnayy ordenmen nagradtaydy eken.

         Nikolaydyn:

         - Áttegen-ay, aghylshyn bolyp tumaghanymdy-ay! – degen sózine qalghandary du kýldi. Biraq kónilderin de soghan úqsas bir sezimning túrghany da ras edi.

         Tórt jigit kelgen izderimen keri qaytty. Managhy jol jiyeginde otyrghandardan әri 50 qadamday úzaghan kezde:

         - Sen ana qyzdyng qasyna baryp, kishkene әngimelesshi, - dedi Nikolay Batyrdy jeninen ústap toqtatyp. - Saghan eki-ýsh ret qaraghanyn bayqap qaldym. Shirkin-ay! – dedi sosyn әldenege amaly qúryghanday.

         Batyr da әldeqalay jeligip, qayta oralyp qyzdyng qasyna keldi.

         - Batyr, - dedi qyzgha qolyn úsynyp kýlimsirep.

         - Anna, - dedi qyz da oinaqylau ýnmen sәbiyding qolynday júp-júmsaq qolyn ústata salyp.

         - Men ghafu ótinem, - dedi Batyr baldyr-batpaqtau nemis tilinde, - Nemisshe nashar bilemin...

         - Maghan oryssha aita beruinizge bolady, - dedi Anna emin-erkin orys tilinde.

         - Tamasha! – Batyr shyn quandy. – Bizder sovet tútqyndarymyz ghoy. Soghysty, lageridi, ashtyqty – bәrin de bastan keshtik. (Anna ayaushylyq bildirgendey búghan tanyrqay qarap, basyn shayqady.) Sizderdey arulardyng jýzine qarap, әsheyin әzilmen әngime aitudy úmytqaly qashan... Dýniyede beybit ómirden qymbat eshtene joq eken. Meyli sol beybit ómirde baqytty bolmay-aq qoy, biraq bәri bir oghan eshtene jetpeydi.

         Anna әngimege eligip jaqynday týskendey boldy. Batyr ózin osynsha berilip tyndaytyn adamnyng tabylghanyna әri tanyrqay, әri sýisine, emin-erkin sheshile sóiledi. Annany kópten biletin sekildi. Sóilegen sayyn ishi bosap, kókiregindegi sher birte birte tarqay bastaghanday boldy. Qabyrghasyna qatty batqan Qayrattyng ólimi turaly aitqanda dausynyng dirildep, kózine jastyng qalay kelip qalghanyn ózi de bayqamay qalaghan. Kenet Annanyng da jylap otyrghanyn kórip, tan-tamasha boldy. «Apyrmau, mynau ne degen nәzik qyz! Mynanday qatal ómirde osynsha qorghansyz nәziktik qalay saqtalyp jýr?» Batyrgha ózining de jýregi birte-birte júmsara bastaghanday kórindi.

         Anna da ózi turaly әngime aitty. Shyn әkesi polyak eken. Sheshesi balalarynyng kishkentay kezinde-aq odan ajyrasyp ketip, keyin nemiske shyghypty. Biraq ógey әkeleri jaqsy adam bolypty. Balalardy renjitpey tәrbiyelepti. Ózinen tórt jastay ýlken aghasy әkesinen keyin soghysqa alynyp, ekeui de  qaza bolghan. Otbasynda mamasy ekeui ghana. Azghantay jerleri, maldary bar kórinedi.

         Batyr keterinde oilanyp túryp ekiúshtylau kýide qaltasynan shokalad  alyp Annagha úsyndy. Anna da oilanynqyrap, qolyn sozyp shokaladty aldy da:

         - Rahmet! – dedi aqyryn ghana.

         Batyrdyng jýregi lýpildep qoya berdi.

         - Kezdeskenshe, - dep qolyn úsyndy.

         Anna balanyng qolynday júp-júmsaq alaqanyn taghy da ústata saldy. «Ne degen nәzik qol!»

         Batyr bylay shygha bolghan oqighany ózinshe saraptaghan boldy. Qay jaqqa ayaq basaryn bilmey, daghdarysta túrghan túrlausyz sәtte myna kezdesu әlde bir tәtti ýmitti oyatyp, mýlde beytanys jana ómirge qol búlghap shaqyryp, jeliktirip túrghanday kórinedi. Biraq kónilinde qorqynysh bar.  AQSh armiyasyna jazylyp, amerikan azamattyghyna qol jetkizuding ayaghy nemen tynary qanday beymәlim bolsa, mynau da sonday beymәlim eles.   Sondyqtan qansha qaterli bolsa da, elge qaytu turaly oy birte-birte sanasynda beky týsken sekildi.

Osy tústa ómirine taghy da kýmәndileu baghyt bergen jana bir oqigha boldy. Ayaq astynan tatar jigiti Ghúmar ózine emhanada qyzmet kórsetken medbiykege ýilenetin bolyp sheshim qabyldady. Yaghny Germaniyada qalmaq. Ghúmar Batyrgha ish tartyp, aqyl-kenes berip jýretin. Ózi ziyaly otbasynan shyqqan, ghalym jigit. Ákesi halyq jauy degen atpen atylyp ketken. «Eger elge qaytsaq, bizdi otanyn satqan opasyz degen statiya kýtip túr. Onyng ayaghy qanday jazamen tynaryn bir qúday bilsin. Áyteuir halyq jauynyng balasyna keshirim bolmaytyny belgili. Onyng syrtynda ondaghy etjaqyn tuystarymyzgha da kesirimiz tiyeri sózsiz. Ázirge biz ol jaqta habar-osharsyz joghalghandar men erlikpen qaza tapqandardyng qataryndamyz. Sondyqtan amerika azamattyghyn alu ýshin AQSh armiyasyna jazylayyq. «Qay jer jayly bolsa, sol jer otanyn» degen eken bir danyshpan, aman bolsaq, zaman týzelse, biz bolmasaq úrpaghymyz bir tabar eldi»,- dep Batyrgha qolqa salyp jýrgen. Aqyry ózi osynday sheshim qabyldapty. Qyzdyng әkesi soghystyng alghashqy jylynda jaralanyp qaytyp kelgen mýgedek eken. Biraq kýn kórisi bar kórinedi.

 Ghúmar keterinde Batyrdy әdeyi izdep keldi.

- Men oilap-oylap, osynday sheshimge keldim,- dedi ol endi búl oidan qaytpaytynyn bildirgendey nyq dauyspen. – Halyq jauynyng balasy degen atpen sottalghym kelmey, lagerde ólgen saha jigitining qújatyn qolyma týsirgem. Saha degen aty ghana bolmasa, orys bop ketken. Eger qaytsam, sol qújatpen qaytarmyn degenmin. Aty-jóni Boris Nikolaevich Ivanov. Úry-qarylardyng arasynda jýrgen kezbe jigit eken. Ózining sybaylastarymen Belorussiyagha kelgende soghys bastalyp ketip, qorshauda qalyp, tútqyngha týsken.  Túraqty mekeni joq, jalghyz basty. Býkil ómirin jazyp algham…- Ghúmar osy tústa әlde nege eki oily bolghanday kidirip, ýndemey qaldy. Sodan keyin Batyrgha tura qarap: - Men osy qújatty saghan bergim kelip túr, - dedi. – Qúday qoldasa, kәdene jarar, al jaramay qalsa, bolghan iske bolattay bolasyn.

Batyr qújatty alyp túryp taghy tolqydy. Kóz aldyna Annanyng ýlbirgen sýikimdi jýzi elesteydi. Ghúmar qúsap men de qalsam ba eken degen oidyng kókeyinde syghyrayyp túrghanyn sezip túr. Tútqyndardyng ishinde sayasattan habary mol, kózderi ashyq, baylanystary kóp erekshe bir top boldy. Olar -  negizinen emigranttar. Úzaq tolghanystan keyin Batyr solardyng kómegimen toz-tozy shyqqan eski qújatynyng óshuge qalghan suretin auystyryp, bir kezde qylmysty toptyng belsendi mýshesi bolghan saha jigitining atyna kóshti. Biraq ózi osydan birdene shyghady dep kýte qoymaytyn sekildi. Áyteuir tiri pende jan saqtau ýshin birdene isteu kerek dep oilady.

Tútqyndardy Sovet armiyasy basyp alghan zonagha jetkizu әreketi bastaldy. Stalin sureti ilingen bortty mashinalar qaz-qatar tizilip túr. «Nartәuekel, tughan el! Aldymyzda ne kýtip túrsa da, saghan bet aldyq. Qúday ong saparyn bergey!»  Ár kimning kónilinde osy oi.

(Jalghasy bar)

Abai.kz