ارادا ەكى اي وتكەننەن كەيىن، سوعىس باستالدى. اقشوقىدا ۇلكەن ميتينگ بولىپ، اۋداننان كەلگەن وكىل فاشيستىك گەرمانيانىڭ 22 يۋندە ەلىمىزگە وپاسىزدىقپەن شابۋىل جاساعانىن حابارلادى. ەلىمىزدىڭ بارلىق كۇش-قۋاتى وتان قورعاۋعا جۇمىسالاتىنىن، سوۆەت ارمياسىنا قولدان كەلگەن كومەكتى اياماۋ ءار ادامنىڭ قاسيەتتى بورىشى ەكەنىن ايتتى. باسقىنشىلارعا قارسى باعىتتالعان ۇگىت-ناسيحات، جينالىس، جۇرتتىڭ جۇزىندەگى ۇرەي - وسىنىڭ ءبارى باتىردىڭ ۋايىمىن ءبىر ساتكە ۇمىتتىرعانداي بولدى.

 كۇزدە اسكەرگە ادام الىنا باستادى. ولاردى شىعارىپ سالۋ القالى جيىنمەن رەسمي تۇردە وتكەننەن كەيىن، قوشتاسۋ، جىلاۋ-سىقتاۋ اسا ءبىر قايعىلى كورىنىسكە اينالمادى. پاتريوتتىق رۋحتا ايتىلعان جىگەرلى سوزدەر كوبىرەك بولدى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي ەكەنى كورىنىپ تۇر. تۇرلەرىنەن قوبالجۋدىڭ نىشانى بايقالسا دا، ولىمگە كەتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن دەپ ەشكىم ويلاپ تۇرماعان سەكىلدى. ءبىرلى-جارىمدى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قايتىپ كەلگەندەر دە بار.

ءومىر باسقا ءبىر ارناعا ءتۇستى. سوعىستان باسقا ءسوز دە، قام-قاراكەت تە جوق. باسقا تۇسكەن ۇلى ناۋبەت، ورتاق تىلەك، ورتاق ۋايىم ادامداردى ءبىر بىرىنە جاقىنداتىپ، تابىستىرا تۇسكەن ءتارىزدى.

ارادا ەكى اي وتكەننەن كەيىن، سوعىس باستالدى. اقشوقىدا ۇلكەن ميتينگ بولىپ، اۋداننان كەلگەن وكىل فاشيستىك گەرمانيانىڭ 22 يۋندە ەلىمىزگە وپاسىزدىقپەن شابۋىل جاساعانىن حابارلادى. ەلىمىزدىڭ بارلىق كۇش-قۋاتى وتان قورعاۋعا جۇمىسالاتىنىن، سوۆەت ارمياسىنا قولدان كەلگەن كومەكتى اياماۋ ءار ادامنىڭ قاسيەتتى بورىشى ەكەنىن ايتتى. باسقىنشىلارعا قارسى باعىتتالعان ۇگىت-ناسيحات، جينالىس، جۇرتتىڭ جۇزىندەگى ۇرەي - وسىنىڭ ءبارى باتىردىڭ ۋايىمىن ءبىر ساتكە ۇمىتتىرعانداي بولدى.

 كۇزدە اسكەرگە ادام الىنا باستادى. ولاردى شىعارىپ سالۋ القالى جيىنمەن رەسمي تۇردە وتكەننەن كەيىن، قوشتاسۋ، جىلاۋ-سىقتاۋ اسا ءبىر قايعىلى كورىنىسكە اينالمادى. پاتريوتتىق رۋحتا ايتىلعان جىگەرلى سوزدەر كوبىرەك بولدى. كوپپەن كورگەن ۇلى توي ەكەنى كورىنىپ تۇر. تۇرلەرىنەن قوبالجۋدىڭ نىشانى بايقالسا دا، ولىمگە كەتىپ بارا جاتىر ەكەنمىن دەپ ەشكىم ويلاپ تۇرماعان سەكىلدى. ءبىرلى-جارىمدى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى قايتىپ كەلگەندەر دە بار.

ءومىر باسقا ءبىر ارناعا ءتۇستى. سوعىستان باسقا ءسوز دە، قام-قاراكەت تە جوق. باسقا تۇسكەن ۇلى ناۋبەت، ورتاق تىلەك، ورتاق ۋايىم ادامداردى ءبىر بىرىنە جاقىنداتىپ، تابىستىرا تۇسكەن ءتارىزدى.

قىركۇيەكتىڭ باسىندا اۋداننان كەلگەن ۋاكىلدىڭ ايتۋىمەن جاسى 18-گە تولعان كومسومولدار، شاقىرۋدى كۇتپەي، ءوز ەرىكتەرىمەن سوعىسقا بارۋعا ارىز بەردى. بۇلاردىڭ ىشىندە جاسى تولماعان، بىراق سىرىقتاي بولىپ ءوسىپ قالعان باتىر دا بار ەدى. باتىر بۇل شەشىمگە ءوز ەركىمەن كەلدى. عالىم اعاسىنىڭ حاتىنداعى الدە ءبىر «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسىن كامىلەتكە تولعان كۇنى تۇتقىنداپتى دەگەن حابار ەسىنەن كەتپەي قويعان. كەلەسى جىلى 18-گە تولادى ەكەن. ەندەشە تەككە تۇتقىندالىپ، جازىقسىز اتىلىپ نەمەسە تۇرمەدە شىرىگەنشە، سوعىستا ولگەن ارتىق ەمەس پە دەيتىن سەكىلدى ىشىنەن بىرەۋ.

باتىردىڭ جاسى تولماعانىن بىلگەندە اۋداننان كەلگەن ۋاكىل ويلانىپ قالعان. بىراق باتىردىڭ:

- ءبىر جاستا تۇرعان نە بار؟ 18-گە تولعاندارمەن مەنى كۇرەستىرىپ كورىڭىز، ەشقايسىسىنان دا جەڭىلمەيمىن. سوعىسقا جاستان بۇرىن قايرات كەرەك قوي، -دەگەن ءسوزىن ەستىپ ءماز بوپ كۇلگەن ەدى. سودان كەيىن ءتۇسىن وزگەرتىپ:

- دۇرىس ايتاسىڭ، شىراعىم، وتە دۇرىس ايتاسىڭ. وتان ءۇشىن وتقا ءتۇس، كۇيمەيسىڭ دەگەن. سەندەر سەكىلدى جاستار وسىنداي تىلەك ءبىلدىرىپ جاتسا، بۇكىل ەلدىڭ رۋحى كوتەرىلەدى. مۇنداي تىلەكتەردى گازەتكە بەرۋ كەرەك. بۇل ۇلكەن باستاما. راحمەت، اينالايىن،- دەدى.

بىراق باتىردى اسكەرگە الۋ وڭاي شارۋا بولماي شىقتى. اقىرى جاسىن ءوسىرىپ، قۇجاتتارىن قايتا تولتىرىپ بارىپ، زاڭداستىرعان ەدى. كوپ ۇزاماي بۇلاردى اتتاندىرۋ ءراسىمى بولدى. كولحوز باسقارماسى كەڭسەسىنىڭ الدىندا ميتينگ وتكىزىلدى. اۋىل سوۆەت توراعاسى جالىندى ءسوز سويلەدى. شالدار كوزىنە جاس الدى. الدەبىر كەمپىر داۋىس قىلىپ، وعان كولحوز باستىعى كەنجالى: «جامان ىرىم باستاما» -دەپ ۇرسىپ تاستادى.

قاسەن شال باتىردى قۇشاقتاپ:

- كامسومولىم، كامسومولىم،- دەي بەردى كەمسەڭدەپ. ونىسى «كومسومولعا وتەم دەپ اقىرى وسىلاي بولدىڭ با» دەگەن سەكىلدى ەستىلدى.

بىرەۋلەر شالدى كەلەكە قىلىپ كۇلىپ جاتىر.

 

ءوز وتانىن جاۋدان قورعاۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ ازاماتتىق مىندەتى ەكەنى ۇلكەن زەردەنى قاجەت ەتپەيتىن تۇسىنىكتى نارسە دەپ ويلايتىن باتىر. بىراق قالىڭ توپ بولىپ اۋداننان اتتانىپ، قالاعا كەلىپ، ودان اسكەر جاساقتالىپ جاتقان جەردە ارنايى دايىندىقتان ءوتىپ جۇرگەن كەزدەردە، جاۋىنگەرلىك رۋحتى كوتەرەتىن اسقاق سوزدەر كۇن سايىن قۇلاعىنا قۇيىلىپ جاتسا دا،  ازعانتاي عۇمىرىندا كورگەن وسىنشا قاسىرەتتەن كەيىن، مىنا ەلدى وتانىم دەپ ايتۋعا اۋزىم بارا ما دەگەن ءبىر كەسەپات وي ساناسىنان كولبەڭدەپ كەتپەي قويدى.  بۇل ويمەن ءوزى دە كەلىسكىسى كەلمەيتىن سەكىلدى، بىراق سوعان قيسىندى دالەلمەن تويتارىس بەرۋگە شاماسىنىڭ جەتپەي تۇرعانىن دا سەزەدى.

پولكتىڭ پوليترۋگى، الدەبىر كومبيناتتا كومسومول كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەگەن ءسوزۋار ورىس جىگىتى، مۇنىڭ وسى ويىن ءبىلىپ تۇرعانداي، سولداتتارمەن اڭگىمە تۇسىندا كوبىنە باتىرعا قاراپ سويلەيدى. وتان قورعاۋدىڭ ابىرويلى پارىز ەكەنىن   دالەلدەپ، ۇلى ادامداردىڭ سوزدەرىنەن تولىپ جاتقان تسيتاتىلار كەلتىرەدى. ءسوزى   ۇعىنىقتى، ءارى قيسىندى.

  بۇلار الدەقالاي قۇراما باتالونعا تاپ بولعان سەكىلدى. كوبىسى ءار جاقتان كەلگەن اسكەري تارتىپتەن حابارلارى شامالى، قاراپايىم، موجانتوپاي شارۋا ادامدارى. العاشقىدا مايدان شەبىنەن اۋلاقتاۋ جەردە دايىندىق جۇرگىزۋمەن بولدى. كۇنىنە بالەنباي شاقىرىم جەرگە مارشيروۆكا، مىلتىق اتۋ، قورعانىس شەبىن جاساپ، ترانشەيالار قازۋ، قالا بەردى، وتىن دايىنداپ، تاماق ىستەۋ، تاعى سول سياقتى بىتپەيتىن شارۋالار.

سوعىس قيامەتىنە ءالى ەنە قويماعان باتىرعا، قانشا قينالعانمەن، بۇرىنعى ومىرىنەن قازىرىگى جاعدايى جەڭىلىرەك سەكىلدى. بۇرىنعى ءومىرى جۇيكەسىنە كوبىرەك تيەتىن ءتارىزدى ەدى. ۇيتكەنى ءوزىنىڭ ەشكىمگە دە كەرەگى جوق ەكەنىن سەزەتىن. بۇل ومىرگە ارتىق ادامداي بوپ جۇرەتىن.

ال مۇندا ءوزىنىڭ كەرەكتىگىن جانە وزىنە تىرەلىپ تۇرعان زاتتىڭ وتە ماڭىزدى نارسە ەكەنىن اڭعارادى.

العاشقى ۇرىسقا شىعار الدىندا باتالون كومانديرىنىڭ:

- سولداتتار! وتان تاعدىرى سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدا. مەن سىزدەرگە سەنەمىن، باۋىرلارىم! - دەگەن ءسوزىن ەستىپ، اركىم وزدەرىن ەلدىڭ تەڭ دارەجەلى ازاماتى ەكەنىن سەزىنگەندەي ىشتەي ءبىر تەبىرەنىستە بولىپ، ءارى ءوز مويىندارىنا  جۇكتەلگەن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ سونشالىقتى زور ەكەنىن دە تۇسىنگەن ەدى.

العاشقى ۇرىس جاۋدىڭ شابۋىلىن كۇتۋ عانا بولدى. ال جاۋ بۇلاردى ارتيللەريامەن الىستان اتقىلاعانى بولماسا، تىكە شابۋىلعا شىققان جوق.   شىعىن كوپ ەمەس دەپ جاتتى. ۇيتكەنى نەمىستەر بۇلاردىڭ ادەيى جاسالعان جالعان بەكىنىستەرىن اتقىلاۋمەن بولعان. بىراق كەلەسى كۇنگى شابۋىل قاتتى ءتيدى. نەمىستەر بۇلاردىڭ ورىنىن ءدال انىقتاعان بولۋى كەرەك، سناريادتار كوبىنە بەكىنىسكە تۋرا ءتۇسىپ جاتتى.

جاقىن تۇستان الدەكىمنىڭ كومەك سۇراپ جان داۋسى شىققانىن ەستىپ، باتىر ەڭبەكتەپ جانىنا كەلگەن - بەيسەنباي دەگەن ەرەسەك جاۋىنگەر ەكەن. اسپاندا جارىلاتىن سناريادتىڭ جارىقشاعى موينىنا ءتيىپتى. ەكى قولىمەن القىمىن قىسا، اۋزىنان شۇبىرعان قانعا شاشالىپ: «باتىر، باتىر...» - دەي بەرەدى قىرىلداپ. وزىنەن كەتىپ بارا جاتقان ءومىردى الدىندا تۇرعان ادامنىڭ اتىمەن توقتاتقىسى كەلگەندەي، باتىردىڭ اتىن قايتالاۋمەن بولدى. اقىرى سانيتاردىڭ كەلۋىنە جەتپەي، تىپىرلاپ جاتىپ جان تاپسىردى. اجالدىڭ قانداي بولاتىنىن سەزىپ، باتىردىڭ العاش رەت ۇرەيى ۇشقانى وسى ەدى.

الايدا، ۇرەيدىڭ سىرتىندا ءوزىنىڭ اماندىعىنا، الگى وقتىڭ وزىنە تيمىگەنىنە ىشتەي قۋانبايتىن سولدات جوق. سول قۋانىش ءولىم قورقىنىشىنا تەرەڭ بويلاتپاي، كۇش-قۋاتىڭدى، جىگەرىڭدى ساقتاپ قالاتىن سەكىلدى.

باتىردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەپ، ۇرەيگە بەرىلمەي، ۇستامدىلىق تانىتۋىنا ۇلگى بولىپ جۇرگەن ءبىر ادام – ۆزۆود كومانديرى قايرات. الدە مىنەزى ۇنادى ما، الدە ەلىمىز، جەرىمىز ءبىر دەگەن ۇعىمنان با - ايتەۋىر، ۇساق تۇيەك تاپسىرمالاردا مۇنى قاسىنان تاستامايدى. ءوزى سپورتشى بولعان، ءابجىل، قارۋلى، ماقتاعاندى جەك كورمەيدى، قاۋىپ-قاتەرگە جاقىن جۇرەدى.

كەلەسى كۇنى قايرات باتىردى ەرتىپ بارلاۋعا شىقتى. قايراتتىڭ ولەرمەندىگىن كورىپ، بۇل دا ودان قالعىسى كەلمەي، ىشتەي ونىمەن باسەكەگە تۇسكەندەي بولادى.

بۇلار نەمىستەر ورنالاسقان دەرەۆنياعا تۇندەلەتىپ كەلدى. ۇستەرىنە شارۋا كيىمىن كيىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان حابار الىپ، نەمىستەر ورنالاسقان ۇيلەرگە جاقىنداي تۇسكەن. قايرات باتىردى ءۇي سىرتىنداعى قورانىڭ تاساسىنا قالدىرىپ، ءوزى بۇقپالاپ ءارى كەتتى. قوراعا ءۇنسىز جابىسىپ تۇرعان باتىر كەنەت ءدال قاسىندا تەرىس قاراپ، شينەلسىز جەڭىل كيىممەن تۇرعان نەمىستى كورىپ، نە ىستەرىن بىلمەي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. بىراق ەندى ءسال كەشىكسە، ءوزىنىڭ قۇريتىنىن سەزىپ، تۇرا ۇمتىلعانى ەسىندە. ەندى بىردە اياعىنىڭ استىندا قۇلاپ جاتقان نەمىستى كوردى. قولىنداعى اۆتوماتتىڭ دۇمىمەن ۇرعان سەكىلدى. نە ىستەپ تۇرعانىن ءوزى دە بىلمەي، نەمىستىڭ ۇستىندەگى كيتەلىن سىپىرىپ، بەلىندەگى پيستولەتىن الدى دا، اۆتوماتتىڭ دۇمىمەن تاعى دا باستان ءبىر ۇردى.

وسى كەزدە قايرات تا ورالعان.

- ويباي، نە بوپ قالدى؟ – دەدى ول شوشىنا سىبىرلاپ.

- مىنا ءبىر نەمىستى ءولتىرىپ، كيىمىن الدىم. 

- ونى نە ىستەيسىڭ؟

- مۇنسىز كىم سەنەدى مەنىڭ نەمىستى ولتىرگەنىمە؟

قايرات كۇلىپ جىبەردى.

-         ءجۇر كەتتىك، - دەدى العا ءتۇسىپ.

         بۇلار قايتىپ ورالعاندا شتابقا گەنەرال كەلىپ، كارتانى جايىپ تاستاپ، الدەنەنى تالقىلاپ جاتىر ەكەن. باتىردىڭ ەرلىگىن ەستىپ، ءبارى ءماز  بولدى. اكەلگەن كيتەلى نەمىس اسكەرىنىڭ كومانديرلەرىنىڭ بىرىنىكى سەكىلدى.

         - جارايسىڭ، جىگىتىم! – دەدى گەنەرال مۇنى ارقاسىنان قاعىپ. – كوزسىز ەرلىك تە كەرەك، بىراق اباي بولۋدى ۇمىتپا. ءتىرى سولدات قانا وتاندى قورعاي الادى.

         كەلەسى كۇنى بۇلار تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، دەرەۆنيانى الدى. قايرات پەن باتىر بىرىنەن ءبىرى قالعىسى كەلمەگەندەي شابۋىلدىڭ الدىڭعى جاعىندا ءجۇردى. سوعىستا جەڭىستىڭ جەلىگى دەگەن بولادى ەكەن. باتىل قيمىلداپ، جاۋدىڭ زارەسىن الا الساڭ عانا، امان قالۋعا مۇمكىندىك مولداۋ كورىنەدى. 

         بىراق قۋانىش ۇزاققا بارمادى. نەمىستەر باسقا جاقتان شەپتى بۇزىپ، بۇلار قورشاۋدا قالدى. قورشاۋدان شىعۋ كەزىندە شىعىن كوپ بولدى. باتالوننىڭ جارتىسى عانا قالدى دەپ جاتتى. بوراعان وقتىڭ استىندا باستارىن كوتەرە الماي جاتقان جاۋىنگەرلەردى شابۋىلعا باستاماق بولعان روتا كومانديرى مەن باتالون كوميسسارى وققا ۇشتى. باتىر الدەنەگە نەمىستەرگە جەرباۋىرلاپ جاقىنداي تۇسكەن قايراتتىڭ سوڭىنا ىلەستى. قايرات ءبىر تۇستا توقتاپ، ارتىنان جەتكەن باتىرعا: «قورشاۋدى بۇزا الماساق، ءبارى ءبىر ولەمىز، شابۋىلدى بىرگە باستايىق» - دەدى ەنتىگىپ. قايرات ايتسا، بىردەڭە بىلەتىندەي بولىپ كورىنگەندىكتەن، باتىر باسىن يزەدى.

         نەمىستەرمەن ارا تىم جاقىنداپ، دەگبىر قاشا باستادى. جاۋعان وق تا سايابىرسىپ، جاۋ جاعى الدە نەنى كۇتكەندەي تىنىشتالا قالعان. ودان ءارى باتىردىڭ جۇيكەسى شىدامادى، ورىنان اتىپ تۇرىپ: «ۋرا!» - دەپ بار داۋسىمەن بارقىراي العا ۇمىتىلدى. ىلە-شالا قايرات تا اتىپ تۇردى. ونىڭ دا ۋرالاعان داۋسى جاۋىنگەرلەرگە دەم بەرگەندەي بولدى. جۇزدەگەن سولداتتاردىڭ ارقىراعان داۋسى نەمىستەردى ساستىرعان سەكىلدى. قاشقان جاۋدى كورىپ، باتىر مەن قايرات ەلىرىپ، بۇكىل باتالوننىڭ الدىندا كەلەدى. جۋساعان ولىك، قارۋ-جاراق، تەحنيكا، زەڭبىرەكتەر... - ولجا شاش ەتەكتەن.

         جەڭىس قۋانىشىنان ارتىق ەشتەڭە جوق سەكىلدى. جايشىلىقتا شىراي بەرمەيتىن سۇستى، قاتال باتالون كومانديرى دە ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى.

         بۇل ۇرىس باتىردىڭ داڭقىن شىعارعان ۇرىس بولدى. گەنەرال ءوزى تۋرالى ماقالا جازباق بولعان ورتالىق باسىلىمداردىڭ ءبىرىنىڭ كوررەسپوندەنتىن: «مەنى ەمەس، سولداتتاردى جازىڭدار. سوندا ارميانىڭ رۋحى كوتەرىلەدى. ەرجۇرەك سولداتتار بىزدە بارشىلىق»، - دەپ وسى باتالوننىڭ كومانديرىنە جىبەرىپتى. باتالون كومانديرى ويلانباستان باتىردى ايتقان كورىنەدى. ورتا بويلى، بۇيرا شاشتى، قاراتورى جۋرناليست مۇنىمەن جارتى كۇن وتىرىپ، سۇحبات جۇرگىزدى. بىرنەشە رەت فوتوعا ءتۇسىردى. باتىر بۇكىل قاۋىپ-قاتەردىڭ ىشىندە وزىمەن بىرگە بولعان، ءارى وزىنە باسشى بولىپ جۇرگەن قايراتتىڭ  جابىرقاۋلاۋ جۇرگەنىن كورىپ، ىشتەي قاتتى قىنجىلدى. كوررەسپوندەنت جىگىتكە قايراتتىڭ وزىنەن كەم ەرلىك كورسەتپەگەنىن ايتىپ كورىپ ەدى، ول: «بۇل -  گەنەرالدىڭ تاپسىرماسى، ماعان قاتارداعى سولدات كەرەك»، - دەپ تۇرىپ الدى. اسىرەسە، باتىردىڭ اتى ورىس تىلىنە اۋدارىلعاندا دا «باتىر» دەگەن ماعىنانى بەرەتىنىن ەستىگەندە، كوررەسپوندەنت ماقالاسىنا تاپتىرمايتىن دەتال تابىلعانداي ءتىپتى ءماز بولدى.

         كوپ ۇزاماي ورتالىق گازەتكە «مايداننان رەرپورتاج» دەگەن اتپەن، باتىردىڭ اۆتومات ۇستاپ تۇسكەن سۋرەتى بار، كولەمدى ماقالا جاريالاندى. مۇنى ناگراداعا ۇسىنادى ەكەن دەگەن سىبىس تاراپ ءجۇردى.

         باتىردىڭ سوعىسقا كەلگەندە اتاعىمدى شىعارسام دەگەن ويىنىڭ بولماعانى وزىنە ايان. بىراق باق ورنايىن دەسە، اياق استىنان ەكەن. باتىرعا قاتارداعى سولداتتار تۇگىلى، كومانديرلەردىڭ وزدەرى قۇرمەتپەن قارايتىن سەكىلدى.

         الايدا بۇل قۋانىش تا ۇزاققا سوزىلمادى. ءجاي ءومىردىڭ وزىندە  جاقسىلىق پەن جاماندىق دامىلسىز الماسىپ جاتسا، سوعىستا ءتىپتى بىردەڭەگە  كوز توقتاتىپ ۇلگىرۋ مۇمكىن ەمەس. 

         نەمىستەر جويقىن شابۋىلعا شىقتى. باتالون ءبىر جارىم سوتكە جاڭبىرشا جاۋعان وق پەن سناريادتاردان قىرىلىپ، توز-توز بولدى. قالعان بولىگى قاراڭعى تۇندە ورمان ءىشىن پانالاپ، وزدەرىندەي قاڭعىپ جۇرگەن باسقا باتالوننىڭ ادامدارىنا قوسىلدى. بۇلار تاعى دا قورشاۋدا قالىپتى. قورشاۋدى بۇزىپ شىقپاق بولعان ارەكەتتەرى ءساتسىز بولدى. اقىرى قيراعان اسكەردىڭ قالدىقتارى  نەمىستەرگە تۇتقىنعا ءتۇستى.

         تۇتقىنداردى ورمان ورتاسىنداعى الاڭقايعا سالىنعان - الدە اۋرۋحانا، الدە ساناتوري – جارتىلاي قيراعان عيماراتتىڭ الدىنا اكەلدى. قارۋلارىن، ارقالاعان زاتقاپشىق، جورىق سومكەسى، پروتيۆوگاز، قۇتىعا دەيىن سىپىرىپ الىپ، ۇلكەن سارايدىڭ ىشىنە قامادى.

         كەلەسى كۇنى تۇتقىنداردىڭ سانى ءتىپتى كوبەيدى. كەشكە دەيىن قاراقۇرىم ءنوپىر توپقا اينالدى. ۋ دا شۋ. اركىم وزدەرىنىڭ مايدانداس تانىستارىن ىزدەۋدە. اياق استىنان تاپ بولعان وسىناۋ بەيمالىم، قورقىنىشتى جاعدايدا ءبىر بىرىنە قاراسىن بولاتىن سەرىكتىڭ قاجەت ەكەنىن ءبارى دە ىشتەي سەزەتىن سەكىلدى.

         قايعى جۇتىپ، ساعى سىنعان باتىر ءوزىنىڭ دوسى، ۆزۆود كومانديرى قايرات پەن پولكتىڭ دارىگەرى نيكولاي ميحايلوۆتى جانە باسقا دا باتالونداس تانىستاردى كورگەندە، بويىنا اجەپتاۋىر قۋات قوسىلىپ، ەڭسەسىن تىكتەپ الدى.

         سودان كەيىن ءتىرى جاندى تىرشىلىكتەن تۇڭىلدىرگەن ازاپتى ساپار باستالدى. تۇتقىنداردى بىرنەشە قاتارعا تۇرعىزىپ، كولوننامەن باتىسقا قاراي ايدادى. ۇباپ-شۇباعان توپتىڭ ۇزىندىعى سونشا، الدى دا، ارتى دا كوزگە كورىنبەيدى. العاشقى كۇنى جارالىلاردى زەمبىلگە سالىپ، ونى تۇتقىندار كوتەرىپ، ادامي قاۋىمعا ءتان يمانگەرشىلىك ءراسىمى جاسالعان بولاتىن. بىراق ەكى كۇننەن كەيىن تۇتقىندار زەمبىل تاسىماق تۇگىلى قارا باستارىن الىپ جۇرۋگە زار بولدى. اسىرەسە، مايدانعا كەلە جاتقان نەمىس اسكەرىنە جول بەرۋ ءۇشىن تاس جولدان شىعىپ، وپپا قارمان 15-20 شاقىرىمداي جول جۇرگەن كەزدە ەڭ قايراتتى دەگەن تۇتقىنداردىڭ وزدەرى ماندىراپ، تالتىرەكتەپ قالعان.

         كولونناعا ەرە الماعان جارالىلار مەن قاشپاق بولىپ ارەكەت جاساعانداردىڭ ءبارى اتىلدى.

         ءۇشىنشى كۇنى قارسى الدىدان قارلى بوران سوعىپ، كونۆويشىلاردىڭ وزدەرى تيتىقتاپ، اقىرى جول بويىنداعى دەرەۆنيانىڭ قاسىنداعى ويپاڭعا كەلىپ توقتادى. ءار ادامعا ءبىر كەلىگە جۋىق پىسكەن كارتوپ بەرىلدى. ابدەن   اشىققان تۇتقىندار كارتوپتى اپىل-عۇپىل قاۋجاپ، جارتىسىن قالتالارىنا سالىپ، قارمەن شولدەرىن باستى. سودان كەيىن ۇيقى قىسىپ، ىلعالدى قاردىڭ ۇستىنە قيسايا كەتتى. ءتۇن ورتاسى اۋا قاردىڭ ورنىنا جاڭبىر سىركىرەپ، ويپاڭ شالشىققا اينالىپ، ودان ءارى سۋدىڭ ۇستىندە جاتۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ، تۇتقىندار كورەر تاڭدى تۇرەگەپ تۇرىپ اتىردى.

         تاڭ اتا تاعى دا جول ازابى باستالدى.

         باتىردىڭ مەكتەپتە جۇرگەندە تاريح كىتابىنان رەسەيگە شابۋىل جاساعان ناپولەون اسكەرىنىڭ ازىپ-توزىپ كەرى قايتىپ كەلە جاتقانى سالىنعان سۋرەتتى كورگەنى بار ەدى. قايىرشىداي البا-جۇلبا بولىپ، قارلى بوراندا ارەڭ ءىلبىپ كەلە جاتقان سولداتتارعا بالەندەي ءمان بەرە قويماعان سەكىلدى ەدى. بوتەن ەلگە شابۋىل جاسايتىن نەڭ بار ەدى دەگەن سەكىلدى كومەسكىلەۋ ويمەن شەكتەلەتىن. قازىر ءوزى دە، بەيبىت ەلگە جازىقسىز شابۋىل جاساماي-اق، سونداي كۇيدە كەلە جاتقانىن سەزىپ تۇر.

         بەسىنشى كۇنى ابدەن ازىپ توزعان، قالجىراعان كولوننا الدە ءبىر قالا شەتىندەگى، ەكى قابات تىكەنەك سىممەن قورشالىپ، كۇزەت مۇناراسىنا بىرنەشە پۋلەمەت پەن پروجەكتور ورناتقان لاگەرگە كەلىپ ورنالاستى. تۇڭعىش رەت ىستىق تاماق ءىشتى.

         بىراق تاماق سىڭبەدى. تۇتقىنداردىڭ ىشىنەن تاعى دا تۇتقىنداۋ ارەكەتى باستالدى. ەكىنشى رەت تۇتقىندالۋشىلار ەۆرەيلەر ەدى.  نەمىستەرگە قىزمەت ەتۋگە كەلىسىم بەرگەن قايسى ءبىر تۇتقىندار وزدەرىنىڭ ساتقىندىق مىندەتتەرىن ەۆرەيلەردى ۇستاپ بەرۋدەن باستاعان سەكىلدى.

         «سەن ءجويىتسىڭ! بۇلتارا المايسىڭ. سەن ءجويىتسىڭ!» - دەگەن ايقايلار بۇكىل لاگەردى استان-كەستەن قىلدى.

         ودان كەيىن تەرگەۋ باستالدى. ەركەكتەردىڭ جىنىس مۇشەلەرىنە دەيىن تەكسەردى. ەۆرەي دەپ تانىلعانداردى توپ-توبىمەن ايداپ اكەتىپ جاتتى.

         دارىگەر نيكولاي ميحايلوۆتىڭ دا باسىنا قاتەر ءتونىپ، ايتەۋىر اۋپىرىممەن امان قالدى. نيكولاي ورىس بولاتىن. كەڭ ماڭدايلى، كوكشىل كوزدى، اجارلى جىگىتتىڭ دوڭەستەۋ كەلگەن قىر مۇرىنى، زيالى تۇرپاتى، نەمىسشە بىلەتىنى ءناسىل انىقتاعىشتار تاراپىنان كۇدىك تۋدىردى. بىراق ميحايلوۆ وتە سابىرلى ادام. ءوزىنىڭ ەۆرەي ەمەس ەكەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەپ بەردى.

         بەس كۇننەن كەيىن تۇتقىنداردى تاۋار پويىزىنا وتىرعىزىپ، تاعى دا باسقا لاگەرگە كوشىردى. بۇل لاگەر وتە جايسىز بولدى. ادامدار مۇزداي ەدەندە ۇيىقتايتىن. تاڭەرتەڭ بىرنەشە ادام ورىندارىنان تۇرماي قالادى. قاسىڭدا جاتقان ادامنىڭ قاي كەزدە ءولىپ قالعانىن بىلمەيسىڭ. ەكى ادامنىڭ ءبىرى تۋبەركۋلەز نەمەسە ديزەنتەريا، الدە سۋىقتان وكپەسى قابىنعان. تاڭەرتەڭ قاقپانىڭ الدىنا ءۇيىلىپ جاتقان ولىكتەردى ورعا اپارىپ توگىپ، بەتىن جابۋ ءۇشىن تۇتقىنداردىڭ ىشىنەن ادامدار بولىنەدى. باتىر العاشقىدا تۇتقىنداردىڭ ولىكتەردى كومۋگە نەگە كەزەككە تۇراتىنىنا تۇسىنبەگەن. سۇيتسە، ولار ولىكتەردىڭ كيىمدەرىن شەشىپ الىپ، جەرگىلىكتى جەردىڭ ادامدارىنا نانعا، كارتوپقا، ءتىپتى رەتى كەلسە، اراققا ايىرباستايدى ەكەن. كىنالاۋ قيىن، ءتىرى ادام تىرلىگىن جاساۋ كەرەك.

         لاگەردە سۇزەك اۋرۋى باستالدى. بۇرىنعى ولىكتەر اشەيىن ويىنشىق بولىپ قالدى. ەندى قاقپانىڭ الدىندا ولىكتەر تاۋ بوپ ءۇيىلىپ جاتاتىن بولدى. بىلىكتى دارىگەرلەر جەتىسپەي، نيكولاي ميحايلوۆتى لازارەتكە اۋىستىردى. باتىردىڭ دەنەسىنەن الدە ءبىر بورتپەلەر پايدا بولعان كۇنى نيكولاي باسشىلارىنا قولقا سالىپ، ونى لازارەتكە اۋىستىرعان. لازارەتكە جۇرتتىڭ ءبارىن الا بەرمەيدى. اۋرۋلاردى كامفارامەن ەككەننەن  باسقا ەم دە جوق. باتىر بىرنەشە كۇن ەس-ءتۇسسىز ساندىراقتاپ جاتىپ، ايتەۋىر ءۇشىنشى اپتادا بەتى بەرى قارادى. بىراق بالە باسقا جاقتان كەلدى. باتىردى بالاداي ماپەلەپ، كۇتىپ جۇرگەن قايراتتىڭ ءوزى اۋرىپ، نيكولايدىڭ جان سالىپ ەمدەگەنىنە قاراماستان، باس اياعى ەكى اپتادا قايتىس بولدى. باتىرعا ەڭ اۋىر قايعى وسى بولدى. جاناشىر جاقىن ادامعا دەگەن ىقىلاسقا ءومىر بويى شولدەپ كەلگەن جەتىم كوڭىلگە قايرات ءبىر ۇلكەن تىرەك سەكىلدى كورىنۋشى ەدى. ولەرىندە ادام تانىمادى. اقىرعى ءسوزىن دە ايتپادى. اشەيىن وسىلاي بولارىن ءوزى دە كۇتىپ جۇرگەندەي ءۇن-ءتۇنسىز كەتە باردى. ەڭىرەپ جىلاعان باتىرعا نيكولاي «سەنىڭ كوز جاسىڭ ءالى تاۋسىلماپ پا ەدى» دەگەندەي تاڭىرقاي قاراعان. شىنىندا دا اجالمەن قويان-قولتىق جۇرگەن مىنانداي تامۇقتا تۇتقىندار جىلاۋدىڭ ءوزىن ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى ەدى.

         بۇدان كەيىن دە باتىر بىرنەشە لاگەر اۋىستىردى.  سوڭعىسىندا جاعدايلارى ءسال-ءپال دە بولسا جوندەلگەندەي بولدى. الدەبىر كاسىپكەرلەر لاگەردەن جۇمىسشىلار تاڭداپ، وعان ىلىككەندەر  از-ماز تابىس تاباتىن دا دارەجەگە جەتتى. باتىر قۇرىلىسقا الىندى.

         بۇل - سوۆەت اسكەرى بەرلينگە جاقىنداپ قالىپتى دەگەن قاۋەسەتتىڭ تاراي باستاعان كەزى ەدى.

         1945 جىلدىڭ كوكتەمىندە لاگەردەگى تۇتقىنداردى اقش اسكەرى كەلىپ بوساتتى.

         قۋانىشتا شەك جوق. ۇيتكەنى مىنا توزاقتان وزدەرىنىڭ امان شىعاتىنىنا ەشكىم سەنە قويماعان. ءتىپتى نەمىستەر جەڭىلگەن كۇننىڭ وزىندە  دە ول باقىتتى ءبىز كورمەسپىز دەپ ويلاپ ەدى. قورلىق پەن زورلىق تا ماڭگىلىك ەمەس ەكەن، كورگەن تۇستەي جوق بولدى. وسىنشالىق قياناتتان كەيىن اياق استىنان كەلگەن ايرىقشا ءىلتيپات پەن قۇرمەتكە ۇيرەنە الماي، جۇرتتىڭ ءبارى ەسەڭگىرەپ،  ابدىراپ قالعان. بار باقىتتى باستارىنا ءۇيىپ-توگىپ بەرە سالعانداي بولدى. تاماعىڭ – ىشسەڭ، الدىڭدا، ىشپەسەڭ - ارتىڭدا. جالپىعا ورتاق ءبىر پاكەتتىڭ ىشىندە ءبارى بار – ساپاسى جوعارى ەت جانە بالىق كونسەرۆىلەرى، سارى ماي، سىر، شوكالاد، ۆارەنە، ءتىپتى ساعىزعا دەيىن. ءبارىن جەپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس.

         لاگەردىڭ قاسىنداعى ەكى قابات ۇيدەن جاڭادان جابدىقتالعان اۋرۋحانا اشىلدى. ەسكى لازارەت ىشىندەگى ەسكى-قۇسقىسىمەن دالادا قالدى. باسىم اۋىردى دەسەڭ، نە ساۋساعىڭدى بىردەڭە جىرىپ كەتسە، اۋرۋحاناعا سۇيرەي جونەلەدى. جىگىتتەردىڭ ءبىرازى امەريكاندىق سولداتتارمەن دوستاسا باستادى. بىرگە قىدىرىپ، قىز-قىرقىنعا بىرگە بارىپ جۇرگەندەرى دە بار.

         الەمدە نە بولىپ جاتقانىن ءار ءتۇرلى گازەتتەردەن، اۋىزەكى وسەك-اياڭداردان جۇرتتىڭ ءبارى ءبىلىپ وتىراتىن بولدى. بەرليندە شىعاتىن ورىس ءتىلدى گازەتتەردىڭ بىرىندە جاريالانعان «تۇتقىندارعا ۇندەۋ» اتتى ماقالانى تالقىلاۋ كۇن سايىنعى ادەتكە اينالدى.

         وندا: «قادىرلى وتانداستار، ەلگە قايتپاڭىزدار. وكىنەسىزدەر! قاتتى وكىنەسىزدەر!» - دەگەن سوزدەر بولاتىن. قايتسا، نە بولادى، نەسى وكىنىشتى؟ ال قايتپاعان جاعدايدا نە بولماق؟ ءومىر بويى قاڭعىپ جۇرمەك پە؟ مۇنداي سۇراق ءبارىنىڭ دە كۇندىز-ءتۇنى كوكەيلەرىنەن كەتپەي، مازالارىن الىپ-اق ءجۇر.  

         بۇل كەزدە سوۆەتتىك تۇتقىنداردى، اسىرەسە، عىلىمي اتاعى، ماماندىعى  بار ادامداردى، كوبىنە دارىگەرلەردى امەريكا ازاماتتىعىن الۋعا ۇگىتتەۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتقان. ول ءۇشىن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ارمياسىنا  كىرىپ، دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تولىق اياقتالعانشا قىزمەت ەتۋ كەرەك ەكەن.

         «امەريكا ازاماتتىعىن الۋعا قۇلشىنۋشىلار كوپ. بىراق ءبىز نەمىس لاگەرىندە كوپ ازاپ شەككەن سوۆەت ادامدارىنا، ياعني وداقتاستارعا، ايرىقشا جەڭىلدىك جاساپ وتىرمىز» - دەپ ءتۇسىندىردى امەريكالىق وفيتسەر تۇتقىندارمەن بولعان ارنايى كەزدەسۋدە.

         «ماماندىعى جوق ادامدار نە ىستەيمىز؟» - دەگەن سۇراققا:

         - امەريكادا ەشكىم دالادا قالمايدى. ءبىزدىڭ ەل ەڭبەككە جارامسىز كەمباعالداردى دا ولتىرمەيدى. جۇك تاسىپ، اعاش كەسىپ، كۇزەتشى بولىپ ىستەپ-اق، بىلاي تۇرۋعا بولادى  («بىلاي تۇرۋعا بولادى» دەگەن تۇستا قولىن كەسە كولدەنەڭ تاماعىنا قويىپ، توقشىلىقتىڭ بەلگىسىن بىلدىرگەندەي بولدى). سوندىقتان دۇرىستاپ، اسىقپاي ويلانىڭىزدار، - دەپ جاۋاپ بەردى.

         قانشا ويلانعانمەن، ءبىر شەشىمگە كەلۋ وڭاي شارۋا بولمادى. الدە ءبىر ۇرەي قارا بۇلتتاي توبەدەن ءتونىپ تۇرسا دا،  ەلدى، جەردى ساعىنعان پەندە كوڭىل الابۇرتىپ، ەشتەڭەگە قارايلاعىسى كەلمەيدى.

         ايتسە دە امەريكا ازاماتتىعىن الۋعا كەلىسىم بەرگەندەر دە بولدى. ولار نەگىزىنەن ەميگرانتتار، اتا-تەكتەرى سوۆەت ۇكىمەتىنە جاقپايتىن اۋلەتتىڭ ۇرپاقتارى.  

         تۇتقىندار جات جەردەگى از كۇننىڭ قىزىعىن كورىپ قالايىق دەگەندەي، قالاعا، كورشى دارەۆنيالارعا بارىپ، ورماندى توعايدى كەزىپ، قىدىرىپ كەتەتىن بولدى. ايتۋلارىنا قاراعاندا نەمىستىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارى شەتجەرلىكتەردىڭ وزىنە كەت ءارى ەمەس سەكىلدى.

         دارىگەر نيكولاي باستاعان ءۇش جىگىت – باتىر، شترافنيك ساشا، ەميگرانت سەمەنوۆ – قالا شەتىندەگى ورمانعا شىقتى.

         ەۆروپا ورماندارى وتە ءساندى، ءبارى دە قولدان وتىرعىزعانداي بىركەلكى كەلەدى ەكەن. ءار اعاشى، ءار وسىمدىگى ەسەپتە تۇرعانداي ءبىر اسەر قالدىرادى. قالىڭ قاراعايدىڭ ىشىنەن جاپ-جاسىل الاڭقايعا شىققاندا دا قازوت ءتارىزدى تىربىق شوپتەرگە دەيىن سەلكەۋسىز، شاشتارازعا باستىرعان شاش سەكىلدى بىركەلكى جىپ-جيناقى.

         الدان شاعىن دەرەۆنيا كورىندى. دەرەۆنيانىڭ ىرگەسىنەن وتەتىن جول جيەگىندە بالا-شاعا، ايەلدەر ءار ءتۇرلى جەمىس-جيدەك، ماي، ءسۇت تاعى باسقا ازىق-تۇلىكپەن ساۋدا جاساپ وتىر. ءتورت جىگىت جاقىنداپ شەت جاقتاعى جاس قىزدىڭ قاسىنا كەلدى. نيكولاي نەمىسشە جاقسى بىلەدى.

         -بىزگە ساتاتىن نەڭىز بار؟ – دەدى ول قىزدىڭ الدىنداعى ءۇيۋلى كارتوپ، مالدىڭ ءىش مايى، كونەلەۋ كيىم-كەشەك سەكىلدى زاتتاردى كورىپ تۇرسا دا.

         قىز ءۇنسىز الدىنداعى زاتتارعا قارادى، ونىسى بارىم وسى دەگەندى بىلدىرگەندەي بولدى.

         نيكولاي قىزدىڭ اتىن سۇرادى.

         - اننا، - دەدى قىز اسا ءبىر يبالى ۇنمەن. جىبەكتەي جۇمىساق شاشى ومىراۋىنا تۇسكەن، اشىق قوڭىر قوي كوزدەرى شىنىداي جىلتىراعان، ەرىنى قايمىجىقتاي ۇلبىرەگەن اقسارى قىز ءلۇپ ەتكەن جەلگە ەلەڭ ەتىپ تۇرعانداي قاعىلەز، سەزىمتال.

         - سلاۆيانكا ەمەسسىز بە؟ – نيكولاي قىزدىڭ بەت-جۇزىنە بارلاي قارادى.

         قىز الدە ءبىر كىناسىن مويىنداعانداي ۇنمەن:

- مەنىڭ اكەم – نەمىس، شەشەم – پولكا، - دەدى.

          - ا-ا-ا... – نيكولاي وندا تۇسىنىكتى دەگەندەي باسىن يزەدى. – پولياكشا 

بىلەسىز بە؟

         - بىلەم، - دەدى قىز بۇرىنعىدان گورى قاباعى اشىلعانداي بولىپ.

         نيكولاي دا جادىراپ سالا بەردى:

         - مەنىڭ دە انام پولشادان. شەشە جاعىنان پولياك قانى بار. تۋىس بولدىق قوي.

         قىز كوزى كۇلىمدەپ الدە نەگە قىزارىپ كەتتى.

         نيكولاي ويناقى ۇنمەن:

         - مەنىڭ باسىم بوس ەمەس. مىنا ءبىزدىڭ جىگىتتەرگە كوز قىرىڭدى سالمايسىڭ با؟- دەپ ءسال ويلانىپ تۇرىپ، باتىردى قولىمەن كورسەتتى.- ەڭ تاماشا جىگىت مىنەكي...

         قىز باتىرعا ۇرلانا قاراپ، تاعى دا قىزارىپ كەتتى. ءولىم مەن ءومىردىڭ شەكاراسىندا ۇزاق ءجۇرىپ، قاندارى قارايىپ، تازالىق پەن سۇلۋلىق دەگەن ۇعىمنان الدە قاشان كۇدەر ۇزگەن جىگىتتەرگە مىنا ءبىر قىزدىڭ بويىنداعى نازىكتىك قاتتى اسەر ەتىپ، اڭىرىپ قالعان.

         نيكولاي قالتاسىنان شوكالاد الىپ، قىزعا ۇسىندى. قىز باسىن شايقادى.

-         كەشىرىڭىز، الا المايمىن. مەنىڭ سىزگە بەرەتىن ەشتەڭەم جوق.

-         ەشتەڭەنىڭ دە كەرەگى جوق.

-         عافۋ ەتىڭىز، الا المايمىن. رەنجىمەڭىز.

نيكولاي ەندە نە ىستەدىم دەگەندەي اڭىرىپ تۇردى دا، كۇلىپ جىبەردى.

-         مەن سەن بولسام، وسى قىز ءۇشىن جانىمدى قۇربان قىلار ەدىم، - دەدى

باتىرعا قاراپ.

        

         ءتورت جىگىت دەرەۆنيانىڭ سىرتىنداعى كولگە كەلىپ، سۋعا ءتۇسىپ، كۇنگە قىزدىرىنىپ، جان مەن ءتاننىڭ راحاتىن سەزگەندەي بولىپ، كەشكە دەيىن دەمالدى. مۇندايدا اڭگىمەنى كوپ ايتاتىن – نيكولاي. كوبىنە جاتقا ولەڭ وقيدى. جۇرت ونى باسقا اقىنداردىڭ ولەڭى شىعار دەپ جۇرگەن. اقىرى ءوزىنىڭ ولەڭدەرى بولىپ شىقتى.

         ەميگرانت سەمەنوۆ، الدە فرانتسيادان، الدە بەلگيادان كەلگەن ءبىر اسكەري ادامنان ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتتى. ول جاقتا تۇتقىننان بوساعان وتانداستارعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلىپ جاتقان سەكىلدى. ۆوكزال باسىندا حالىقپەن بىرگە مەملەكەت باسشىلارى، قالانىڭ مەرى، بەلگىلى قايراتكەرلەر باس بولىپ جينالىپ، گۇلمەن، وركەسترمەن قارسى الىپ جاتقان كورىنەدى.

         باتىردىڭ كوڭىل تۇپكىرىنەن «شىركىن-اي، بىزگە دە سونداي كۇن تۋار ما ەكەن» دەگەندەي ءبىر جەتىم دامە بولار بولماس بۇلك ەتە قالعانداي بولدى.

         سەمەنوۆ ەكىنشى اڭگىمەنىڭ ۇشتىعىن شىعاردى. انگليادا ورالعان تۇتقىنداردى قۇشاق جايا قارسى العاننىڭ سىرتىندا، وتانىنىڭ، وتباسىنىڭ يگىلىگىنە ءوزىن امان ساقتاپ قالا العانى ءۇشىن ارنايى وردەنمەن ناگرادتايدى ەكەن.

         نيكولايدىڭ:

         - اتتەگەن-اي، اعىلشىن بولىپ تۋماعانىمدى-اي! – دەگەن سوزىنە قالعاندارى دۋ كۇلدى. بىراق كوڭىلدەرىن دە سوعان ۇقساس ءبىر سەزىمنىڭ تۇرعانى دا راس ەدى.

         ءتورت جىگىت كەلگەن ىزدەرىمەن كەرى قايتتى. ماناعى جول جيەگىندە وتىرعانداردان ءارى 50 قادامداي ۇزاعان كەزدە:

         - سەن انا قىزدىڭ قاسىنا بارىپ، كىشكەنە اڭگىمەلەسشى، - دەدى نيكولاي باتىردى جەڭىنەن ۇستاپ توقتاتىپ. - ساعان ەكى-ءۇش رەت قاراعانىن بايقاپ قالدىم. شىركىن-اي! – دەدى سوسىن الدەنەگە امالى قۇرىعانداي.

         باتىر دا الدەقالاي جەلىگىپ، قايتا ورالىپ قىزدىڭ قاسىنا كەلدى.

         - باتىر، - دەدى قىزعا قولىن ۇسىنىپ كۇلىمسىرەپ.

         - اننا، - دەدى قىز دا ويناقىلاۋ ۇنمەن ءسابيدىڭ قولىنداي جۇپ-جۇمساق قولىن ۇستاتا سالىپ.

         - مەن عافۋ وتىنەم، - دەدى باتىر بالدىر-باتپاقتاۋ نەمىس تىلىندە، - نەمىسشە ناشار بىلەمىن...

         - ماعان ورىسشا ايتا بەرۋىڭىزگە بولادى، - دەدى اننا ەمىن-ەركىن ورىس تىلىندە.

         - تاماشا! – باتىر شىن قۋاندى. – بىزدەر سوۆەت تۇتقىندارىمىز عوي. سوعىستى، لاگەردى، اشتىقتى – ءبارىن دە باستان كەشتىك. (اننا اياۋشىلىق بىلدىرگەندەي بۇعان تاڭىرقاي قاراپ، باسىن شايقادى.) سىزدەردەي ارۋلاردىڭ جۇزىنە قاراپ، اشەيىن ازىلمەن اڭگىمە ايتۋدى ۇمىتقالى قاشان... دۇنيەدە بەيبىت ومىردەن قىمبات ەشتەڭە جوق ەكەن. مەيلى سول بەيبىت ومىردە باقىتتى بولماي-اق قوي، بىراق ءبارى ءبىر وعان ەشتەڭە جەتپەيدى.

         اننا اڭگىمەگە ەلىگىپ جاقىنداي تۇسكەندەي بولدى. باتىر ءوزىن وسىنشا بەرىلىپ تىڭدايتىن ادامنىڭ تابىلعانىنا ءارى تاڭىرقاي، ءارى سۇيسىنە، ەمىن-ەركىن شەشىلە سويلەدى. اننانى كوپتەن بىلەتىن سەكىلدى. سويلەگەن سايىن ءىشى بوساپ، كوكىرەگىندەگى شەر بىرتە بىرتە تارقاي باستاعانداي بولدى. قابىرعاسىنا قاتتى باتقان قايراتتىڭ ءولىمى تۋرالى ايتقاندا داۋسىنىڭ دىرىلدەپ، كوزىنە جاستىڭ قالاي كەلىپ قالعانىن ءوزى دە بايقاماي قالاعان. كەنەت اننانىڭ دا جىلاپ وتىرعانىن كورىپ، تاڭ-تاماشا بولدى. «اپىرماۋ، مىناۋ نە دەگەن نازىك قىز! مىنانداي قاتال ومىردە وسىنشا قورعانسىز نازىكتىك قالاي ساقتالىپ ءجۇر؟» باتىرعا ءوزىنىڭ دە جۇرەگى بىرتە-بىرتە جۇمسارا باستاعانداي كورىندى.

         اننا دا ءوزى تۋرالى اڭگىمە ايتتى. شىن اكەسى پولياك ەكەن. شەشەسى بالالارىنىڭ كىشكەنتاي كەزىندە-اق ودان اجىراسىپ كەتىپ، كەيىن نەمىسكە شىعىپتى. بىراق وگەي اكەلەرى جاقسى ادام بولىپتى. بالالاردى رەنجىتپەي تاربيەلەپتى. وزىنەن ءتورت جاستاي ۇلكەن اعاسى اكەسىنەن كەيىن سوعىسقا الىنىپ، ەكەۋى دە  قازا بولعان. وتباسىندا ماماسى ەكەۋى عانا. ازعانتاي جەرلەرى، مالدارى بار كورىنەدى.

         باتىر كەتەرىندە ويلانىپ تۇرىپ ەكىۇشتىلاۋ كۇيدە قالتاسىنان شوكالاد  الىپ انناعا ۇسىندى. اننا دا ويلانىڭقىراپ، قولىن سوزىپ شوكالادتى الدى دا:

         - راحمەت! – دەدى اقىرىن عانا.

         باتىردىڭ جۇرەگى لۇپىلدەپ قويا بەردى.

         - كەزدەسكەنشە، - دەپ قولىن ۇسىندى.

         اننا بالانىڭ قولىنداي جۇپ-جۇمساق الاقانىن تاعى دا ۇستاتا سالدى. «نە دەگەن نازىك قول!»

         باتىر بىلاي شىعا بولعان وقيعانى وزىنشە ساراپتاعان بولدى. قاي جاققا اياق باسارىن بىلمەي، داعدارىستا تۇرعان تۇرلاۋسىز ساتتە مىنا كەزدەسۋ الدە ءبىر ءتاتتى ءۇمىتتى وياتىپ، مۇلدە بەيتانىس جاڭا ومىرگە قول بۇلعاپ شاقىرىپ، جەلىكتىرىپ تۇرعانداي كورىنەدى. بىراق كوڭىلىندە قورقىنىش بار.  اقش ارمياسىنا جازىلىپ، امەريكان ازاماتتىعىنا قول جەتكىزۋدىڭ اياعى نەمەن تىنارى قانداي بەيمالىم بولسا، مىناۋ دا سونداي بەيمالىم ەلەس.   سوندىقتان قانشا قاتەرلى بولسا دا، ەلگە قايتۋ تۋرالى وي بىرتە-بىرتە ساناسىندا بەكي تۇسكەن سەكىلدى.

وسى تۇستا ومىرىنە تاعى دا كۇماندىلەۋ باعىت بەرگەن جاڭا ءبىر وقيعا بولدى. اياق استىنان تاتار جىگىتى عۇمار وزىنە ەمحانادا قىزمەت كورسەتكەن مەدبيكەگە ۇيلەنەتىن بولىپ شەشىم قابىلدادى. ياعني گەرمانيادا قالماق. عۇمار باتىرعا ءىش تارتىپ، اقىل-كەڭەس بەرىپ جۇرەتىن. ءوزى زيالى وتباسىنان شىققان، عالىم جىگىت. اكەسى حالىق جاۋى دەگەن اتپەن اتىلىپ كەتكەن. «ەگەر ەلگە قايتساق، ءبىزدى وتانىن ساتقان وپاسىز دەگەن ستاتيا كۇتىپ تۇر. ونىڭ اياعى قانداي جازامەن تىنارىن ءبىر قۇداي ءبىلسىن. ايتەۋىر حالىق جاۋىنىڭ بالاسىنا كەشىرىم بولمايتىنى بەلگىلى. ونىڭ سىرتىندا ونداعى ەتجاقىن تۋىستارىمىزعا دا كەسىرىمىز تيەرى ءسوزسىز. ازىرگە ءبىز ول جاقتا حابار-وشارسىز جوعالعاندار مەن ەرلىكپەن قازا تاپقانداردىڭ قاتارىندامىز. سوندىقتان امەريكا ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن اقش ارمياسىنا جازىلايىق. «قاي جەر جايلى بولسا، سول جەر وتانىڭ» دەگەن ەكەن ءبىر دانىشپان، امان بولساق، زامان تۇزەلسە، ءبىز بولماساق ۇرپاعىمىز ءبىر تابار ەلدى»،- دەپ باتىرعا قولقا سالىپ جۇرگەن. اقىرى ءوزى وسىنداي شەشىم قابىلداپتى. قىزدىڭ اكەسى سوعىستىڭ العاشقى جىلىندا جارالانىپ قايتىپ كەلگەن مۇگەدەك ەكەن. بىراق كۇن كورىسى بار كورىنەدى.

 عۇمار كەتەرىندە باتىردى ادەيى ىزدەپ كەلدى.

- مەن ويلاپ-ويلاپ، وسىنداي شەشىمگە كەلدىم،- دەدى ول ەندى بۇل ويدان قايتپايتىنىن بىلدىرگەندەي نىق داۋىسپەن. – حالىق جاۋىنىڭ بالاسى دەگەن اتپەن سوتتالعىم كەلمەي، لاگەردە ولگەن ساحا جىگىتىنىڭ قۇجاتىن قولىما تۇسىرگەم. ساحا دەگەن اتى عانا بولماسا، ورىس بوپ كەتكەن. ەگەر قايتسام، سول قۇجاتپەن قايتارمىن دەگەنمىن. اتى-ءجونى بوريس نيكولاەۆيچ يۆانوۆ. ۇرى-قارىلاردىڭ اراسىندا جۇرگەن كەزبە جىگىت ەكەن. ءوزىنىڭ سىبايلاستارىمەن بەلورۋسسياعا كەلگەندە سوعىس باستالىپ كەتىپ، قورشاۋدا قالىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن.  تۇراقتى مەكەنى جوق، جالعىز باستى. بۇكىل ءومىرىن جازىپ العام…- عۇمار وسى تۇستا الدە نەگە ەكى ويلى بولعانداي كىدىرىپ، ۇندەمەي قالدى. سودان كەيىن باتىرعا تۋرا قاراپ: - مەن وسى قۇجاتتى ساعان بەرگىم كەلىپ تۇر، - دەدى. – قۇداي قولداسا، كادەڭە جارار، ال جاراماي قالسا، بولعان ىسكە بولاتتاي بولاسىڭ.

باتىر قۇجاتتى الىپ تۇرىپ تاعى تولقىدى. كوز الدىنا اننانىڭ ۇلبىرگەن سۇيكىمدى ءجۇزى ەلەستەيدى. عۇمار قۇساپ مەن دە قالسام با ەكەن دەگەن ويدىڭ كوكەيىندە سىعىرايىپ تۇرعانىن سەزىپ تۇر. تۇتقىنداردىڭ ىشىندە ساياساتتان حابارى مول، كوزدەرى اشىق، بايلانىستارى كوپ ەرەكشە ءبىر توپ بولدى. ولار -  نەگىزىنەن ەميگرانتتار. ۇزاق تولعانىستان كەيىن باتىر سولاردىڭ كومەگىمەن توز-توزى شىققان ەسكى قۇجاتىنىڭ وشۋگە قالعان سۋرەتىن اۋىستىرىپ، ءبىر كەزدە قىلمىستى توپتىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان ساحا جىگىتىنىڭ اتىنا كوشتى. بىراق ءوزى وسىدان بىردەڭە شىعادى دەپ كۇتە قويمايتىن سەكىلدى. ايتەۋىر ءتىرى پەندە جان ساقتاۋ ءۇشىن بىردەڭە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلادى.

تۇتقىنداردى سوۆەت ارمياسى باسىپ العان زوناعا جەتكىزۋ ارەكەتى باستالدى. ستالين سۋرەتى ىلىنگەن بورتتى ماشينالار قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇر. «نارتاۋەكەل، تۋعان ەل! الدىمىزدا نە كۇتىپ تۇرسا دا، ساعان بەت الدىق. قۇداي وڭ ساپارىن بەرگەي!»  ءار كىمنىڭ كوڭىلىندە وسى وي.

(جالعاسى بار)

Abai.kz