Qazaqstandyq patriotizmdi qalyptastyru býgingi tanda elimizding Tәuelsizdigin nyghaytyp, memleketting irgesin bekitude qanshalyqty manyzdy ekenin aityp jatu artyq bolar. Ótpeli kezenning sauatsyzdyqtan, qoldan jasalghan ekonomikalyq qiyndyqtary kezinde tyghyryqtan shyghu jolyn izdegen memleketting sayasatynda búl mәselege jetkilikti  bagha berilmegeni shyndyq.

Alayda, patriottyqtyng naqty kórinisi agha úrpaqtyng tózimdiliginen, tipti shydamdylyghynan kórindi dep aita alamyz. Otansýigishtik sezim tek úranmen, aighay-sýrenmen bildirilmeydi, adamdardyng minez-qúlqymen, el tarihynyng qiyn-qystau kezderindegi is-qimyldarymen, psihologiyasymen de tanylady.

Osy orayda biz, әsirese, agha úrpaq ekonomikasy kýiregen, sayasy jýiesi әli jetilmegen naryq qatynastaryn iygere memleket jaghdayynda da sabyr saqtap, Tәuelsizdik tenizine salghan qayghymyzdy shayqamay, tәuekeldep syn kezennen óttik. Úly jiyndarda ýnemi aityp kele jatqanday, bizding ýlken oljamyz – Qazaqstan halqynyng tynyshtyghy, últtar arasyndaghy, әleumettik toptar arasyndaghy tatulyq jәne birlik.

Qashan da ómirlik tәjiriybesi mol, kórgen-bilgeni kóp, jaqsy men jamandy aiyra biletin agha úrpaqtyng ónegesi jastargha tәlim bolyp keldi. Men múny aitqanda, әli de, Otansýigishtik ruh pen qazaqstandyq patriotizmning quaty agha úrpaqtyng boyynda jatqanyn, demek sol agha úrpaqtyng tarih aldyndaghy, keleshek aldyndaghy jauapkershiligin taghy da eske salmaqpyn.

«Bizding úrpaq sosializm men kommunizm iydealdary ýshin ghana kýresti. Biz ashtyqqa da, kedeylikke de kóndik. Al, qazirgi jastar baylyq pen berekege bólenip ómir sýrgisi keledi. Olar újymshyldyq pen patriotizm siyaqty asyl úghymdardy baghalamaydy», dep aityp otyratynymyz da ótirik emes. Shynynda, múnday pikirler aqiqattan alys ta emes. Jastar arasynda býgingi kýnning qiyndyghyna tóze almay, keler kýnning jaryghyna senbey qaraytyn pessimister bar ekeni ótirik pe? Mine, agha úrpaqtyng danalyghy men qajyr-qayraty osyndayda kerek.

Patriotizm dayyndalu ýstinde men studenttermen aqyldastym. Ne aituym kerek? Patriotizm degenning ózi ne? Kim qalay týsinedi? Studentterding jauaby mynaday boldy: «Patriotizm degenimiz - Otandy sýi, el mýddesin qorghau, el ýshin jer ýshin qajet bolsa, janyndy beru, ayanbay ter tógip, enbek etu».

Solay ekeni ras. Patriotizm týsinigining anyqtamasy – Otansýigishtik ekenine dau joq. «Biraq,- dedim men, eger sen óz Otanyndy shyn sýietin bolsan, aldymen densaulyghyndy saqta, jyly kiyin, suyq tiygizip auyryp qalma. Otanyna sen kereksin. Tәni saudyng - deni sau, Otangha boy kýshi quatty, oiy alymdy, sergek, yaghny deni sau úldar men qyzdar kerek. Jaqsy oqy. Otanyna bilimdi, bilikti mamandar kerek. Demek, Otanymyzdy sýn – jadaghay úran emes, kýndelikti tirlikte әrkim óz basyn kýtip jýruden bastalatyn naqty isterding jiyntyghy eken». Jastarmen osylay pikirlestim, olar kelisti.

Mening búl aityp túrghandarym – patriotizmning bastau qaynary qayda jatqanyn, patriotizm degen «at minip, týie jetektep» keletin, adam týsinbes ghajayyp úghym emes, minez-qúlyq, úsaq-týiekten bastalatyn is-qimyl... sodan úlasyp baryp, el ýshin, jer ýshin zor erlikke aparyp úlasatyn tútas qúbylystyng kórinisi bolsa kerek.

Qazaqta «tanymasyn-syilamas» degen sóz bar. Yaghni, ózing bilmegen, kórmegen, týsinbegen, tanymaghan adamdy, qúbylysty, zatty, uaqytty qalay ghana sýying kerek. Mine, patriottyq tәrbie jýiesin qalyptastyruda osy mәselelerdi eske alu kerek, dep oilaymyn. Aytpaghym – oqu ornyn, túryp jatqan qalandy, oblysyndy, ólkendi, sodan keneytip baryp, óz memleketing - Qazaqstandy sýng ýshin, tughan elding mýddesin ýshin baryndy beru ýshin, aldymen ony jaqsylap tanyp alu kerek eken.

Mine, dәl qazir, mening oiymsha eng kókeykesti әri kýrdeli mәsele – Qazaqstan tarihyn bilu, ol ýshin jasqa da, kәrige de halqymyzdyng әriden kele jatqan tarihyn ghylymy negizde, aqiqat túrghysynda oqytu. Sonda ghana: biz kimbiz? Kimning úrpaghymyz, tegimiz qanday, jer betin mekendegen búrynghy-songhy jýzdegen, myndaghan halyqtardyng arasynda qanday ornymyz bar, degen saualdargha jauap alamyz.

Qiyndyghy men qyzyghy mol tarihtyng qoynauyndaghy qatparlargha kóz salsaq, Otanymyzdyng býgingisine degen syi-qúrmetimiz, kelesheginen kýter ýmitimiz tabighy týsinikke negizdelgen әri baysaldy bolar edi. Senim túghyryn berkitpey, tariyhqa kóz jetkizbey, elimizding bolashaghynan ýmit kýtemin deu jelbuaz úran bolyp qana qalar edi.

Qazaqstan tarihy tek soghystardan, ishki talas-tartystardan, әleumettik toptardyng jiktelu kýresinen ghana túrmaydy. Tarih – tútas týsinik bolugha tiyis. Onyng ishinde әdebiyet tarihy, mәdeniyet pen óner tarihy, memleket pen qúqyq tarihy, әdet-ghúryptar, salt-dәstýrler tarihy, til tarihy, baspasóz tarihy t.b. basty-basty arnalar shashyratylmay, tútas oqytylugha tiyis. Ókinishke qaray, birkezde qalyptasyp qalghan jarymjan baghdarlamalar, pәnderge bólu ýrdisi әli saqtalyp keledi. Búl salalar әrtýrli mamandyqtargha jatatyny, týrli mamandar zertteytini, oqytatyny ras, biraq qabyldaushy bireu ghoy. Ol – Qazaqstan azamaty.

Demek, Qazaqstan tarihyn oqytudy jana sapagha kóteru kerek. Tarih mamandarynyn, múghalimderining basyn qosyp, jýieli týrde aqyldasyp, kenesip otyrghan jón. Sondyqtan, әueli qala dengeyinde, odan әri oblys, respublika dengeyinde Qazaqstan tarihyn oqytushylardyng birlestigin qúru qajet bolyp otyr. Múnday birlestik tarihymyzdyng әrtýrli kezeninin, taqyryptarynyng qalay zerttelgenin, olardy qalay oqytyp, nasihattau kerektigi jóninde pikir alysyp, bir tújyrymgha keluding jolyn ashar edi.

Ádebiyet tarihyn, mәdeniyet tarihyn últtyng azamat tarihynan bólip tastaugha bolmaydy. Demek, mektepterde, orta jәne joghary oqu oryndarynda barlyq mamandyqtargha «Qazaqstan tarihy» mindetti pәn retinde oqylyp kele jatuyna baylanysty, barlyq oqu oryndarynda qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining tarihy da arnayy baghdarlamamen mindetti týrde oqytylugha tiyis.

Mysaly, bolashaq injener nemese ekonomist, zanger nemese dәriger qazaq әdebiyeti men mәdeniyetining tarihynan nege maqúrym qaluy kerek? Ádette, til nemese әdebiyet turaly sóz bola qalsa, biz filolog emespiz, degendi estiymiz. Sol injener nemese ekonomist qazaqtyng tilin, әdebiyetin, salt-dәstýrin bilmese, ol qanday patriot, ol erteng qaytip el basqarady, júrtqa qalay aqyl aitady?! Dәl osynday sonynan halyqty erte almaytyn, el aldynda býgijektep, qaghazdan bas ala almaytyn, tipti hatshynyng qazaqsha jazyp bergenin oqyp bere almaytyn, jarymjan mamandardy kórip otyryp, kónilimiz tolmay, barmaghymyzdy shaynaymyz.

Biraq, onyng últtyq qúndylyqtardyn, erekshelikterding asyl qoymasy - әdebiyeti men mәdeniyetinen qanyp susyndanuyna mýmkindik bermey kelemiz. Qazaq tilinen basqa tilderde oqytatyn mektepter men basqa da oqu oryndarynda  qazaq әdebiyeti men mәdeniyeti oidaghyday oqytylyp jatyr dep, kim aita alady?

Patriottyq tәrbie beru isinde búrynghy Kenestik, kommunistik partiyalyq iydeologiyany jýrgizu tәjiriybesin ysyryp, kýresinge tastaghanymyz jón bolmady. Jyldar boyy qalyptasqan ontayly әdis, mol tәjiriybe bar edi. Bala besikten beli shyghysymen, tәrbiyening әrtýrli amal-tәsilderine bólenetin. Oktyabryat, pioner, komsomol, jasaqshy t.s.s. qoghamdyq úiymdar minez-qúlqy jana qalyptasyp kele jatqan jas óskinge әri tәrtipti oiyn siyaqty aldanysh, әri jýieli tәrbie úyalary bolghan.

Sonday-aq, ýgit pen nasihattyng arnayy instituttary: «Bilim» qoghamdary, mýddelester kluby, halyq uniyversiytetteri, týrli ýiirmeler búl kýnde úmytyldy. Solardyng ozyghyn qayta janghyrtyp, patriottyq tәrbie beretin oshaqtargha ainaldyryp, beyimdep qúrugha bolady. Joqtan bar payda bolmaydy ghoy.

Eskining de eske alyp, iske jaratatyn qúndy jaqtaryn alu, olardy qogham damuynyng jana jaghdayynda últtyq iydeologiyany qalyptastyrugha, nasihattaugha paydalanghan jón.

IYdeologiya demekshi, kәsipqoylyghy jetkiliksiz solaqay basshylar men әkimshilik qyzmetkerlerining baybalam salyp, iydeologiya salasyna qarsy shyqqany, «iydeologiyasyz qogham qúramyz», dep solaqay siltegenining nәtiyjesinde әli kýnge deyin birtútas últtyq iydeologiya túghyrnamasy qalyptasqan joq. IYdeologiyasyz qogham bola ma? Belgili bir maqsat, izgi múrat ústanbaghan qoghamnan ne ýmit? Tipti «Adam bol!» degen jalghyz auyz sózding ózi iydeologiya emes pe? «Adam» týsinigin dúrys payymdau ýshin tútas jelige tartylghan qansha ghylym men bilimdi iygeru kerek ekenin әrkim biledi.

HHI ghasyrdyng ózine tәn ereksheligi patriottyq tәrbiyeni mýlde jana sapada, jana әdis-tәsildermen, bayandy týrde jýrgizudi talap etedi. Bireulerding oilaghanynday, ghalamdanu jaghdayynda últtyq, memlekettik erekshelikter joyylyp ketpeydi. Birinshiden, memleketter men últtardyng basy qosylyp, toghysu ýrdisi bastalsa, ekinshiden, sol memleketter men últtar ózindik erekshelikterin saqtap qalugha, tipti aishyqtay týsuge úmtyluda.

Qazaqstandyq patriotizm elimizding ótkenin bilu ghana emes, býgingisin tanyp, keleshegin aiqyn baghdarlay bilu negizinde qalyptasady. Osy orayda, memleketimizde, oblysymyzda, qalada sosiologiyalyq zertteulerding dengeyi әli tómen ekenin moyyndaghan jón. Búl zertteuler tek belgili bir taqyrypty qamtyp qana qoymaydy, qogham mýshelerining oiy men pikirin, mýddesi men maqsatyn, qoghamdyq qúbylystar jónindegi pikirlerin ashyp kórsetedi. Mine, patriottyq tәrbiyege jón silteytin, onyng baghyttaryn týzeytin maghlúmattar men materialdar osy zertteulerden tuady.

Bizding elimiz , әldeneshe mәdeniyetter men diny konfessiyalardyng qútty otauy, týrli etnomәdeny jәne әleumettik-mәdeny toptar til tabysyp otyrghan erekshe memleketting sipatynda. Búl erekshelik patriottyq tәrbiyening әdis-tәsilderine de yqpal etedi.

Álbette, Qazaqstanda internasionaldyq tәrbiyening úzaq jylghy izgi tәjiriybesi bar. Búl – bizding bagha jetpes baylyghymyz. Tәuelsiz memleket jaghdayynda, qazirgi ghalamdanu zamanynyng qoyyp otyrghan talabyna sәikes internasionaldyq dәstýrdi patriottyq arnada damytu da asa manyzdy mәsele.

Biz últaralyq, top aralyq shiyelenister turaly aitpaymyz, onday kýrdeli mәselelerdi eske ala beruding ózi artyq. Biraq, kýndelikti qyzmetimizde ózara týsinistik, tózimdilik, әdilettilik, mýmkin bolatyn kýrdeli mәselelerdi shygharmashylyq túrghyda, sanaly týrde sypayy sheshuding joldaryn izdep tabu arqyly patriottyq tәrbiyeni sózden iske ainaldyru mýmkin bolar edi.

Búl orayda elimizdegi demokratiya instituttaryn qalyptastyru, olardy últtyq, salt-dәstýrlik erekshelikterge say Otanymyzdyng tútastyghyn qamtamasyz etetin qúral retinde paydalanu da manyzdy. Elimizdegi sayasy partiyalar men toptar birtútas Qazaqstan halqyn jikterge, birine biri qarsy toptargha bóluge emes, meken-qonys ortaqtyghy, mýdde-tilek birligi, keleshek birligi ýshin qyzmet etuge tiyis.

Mysaly, ótken Mәjilis saylauynda deputattyqqa ýmitker partiyalardyng tartysyn qúptay almaymyn. «Bizben birge bolmasan, bizge qarsy ekensin» degen kózqarasty da aqtay almaymyn. Pikir bostandyghy, kózqarastar erkindigi mening Otandastarymnyng jeke bastyng paydasy men mýddesin kózdep, azghantay ghana halqymdy jan-jaqqa tartqanyna janym auyrady. «Sen basqa partiyanyng mýshesisin» dep әriptesimizdi, dosymyzdy, kórshimizdi keudeden iytersek, patriotizm degen úrannan týk te qalmaydy.

Búl orayda Abaydan asyryp aita almaymyz. «Boldy da partiya, el ishi býlindi», «Bas-basyna by bolghan ónsheng qiqym, Mineky býldirdi ghoy elding siqyn» nemese «Bolys boldym, mineki, Bar malymdy shyghyndap», dep ghúlama Abay aitqanday, ortaq mýdde, újymdyq sezim, el aldyndaghy jauapkershilik – baqqúmarlyqtan, taqqúmarlyqtan joghary túrugha tiyis.

Árbir últtyng salt-dәstýrleri, әdet-ghúryptary qúrmettelse, sol últ ókilining ensesi kóterilip, tughan nemese mekendep otyrghan Otanynyng qamqorlyghyn maqtanyshpen sezer edi. Salt-dәstýrler halyqtardyng ghasyrlar boyghy tirshilik ýshin kýresi nәtiyjesinde, birde quanyp, birde qayghy tartqan ghúmyrlarda qaynap-pisken, uaqyt ótken sayyn iriktelip, ósip-órkendegen, búl kýnge marjanday tazaryp jetken asyl qazyna.

Búl dәstýrlerde halyqtyng kýndelikti ómirining ótkelderi tarazylanghan, minez-qúlyq, tәrtip týrinde qalyptasqan ómir sýru erejesi bar. Sondyqtan, tek mereke-toylarda ghana әshekey ýshin, bir sәt tamsanyp qoy ýshin kórmege shygharylghan salt-dәstýrler emes, adamdardyng óz tegine, tarihyna degen qúrmetin ósiretin, kýndelikti qoldanystaghy salt-dәstýrlerdi kórgimiz keledi. Búl da últtyq iydeologiyany qalyptastyrudyng baghaly bir baghyty deuge bolady.

Qazaqstandyq patriotizmdi qalyptastyruda memlekettik dәrejege kóterilgen qazaq tilining orny men qyzmeti erekshe ekendigi belgili. Memleket atyn iyelenip otyrghan halyqtyng tiline qúrmetpen qarau, ony kýndelikti ómirde shyn peyilmen qajetsine bilu de – patriottyq. Qazaqtar ózderi birimen-biri qazaqsha sóilesui kerek, degen qarapayym qaghida bizding Otanymyzdyng irgesin bekitetin shegenderding ishinde manyzdysy. Al, ózge últtyng ókili bolyp tabylatyn kórshimiz, qúdamyz, qyzmettes-әriptesimiz qazaqsha sóilegisi kelip túrsa – quanayyq, qúptayyq. Basqa tildi tez qabyldaytyn jastary qazaqsha ýirenuge shyn niyetimen talpynsa – qoldayyq. Biraq, «sen qazaqsha bilmeysin»  nemese «qazaqsha bilging kelmeydi» , dep renish bildirmeyik. Múnyng bәri әr adamnyng sanasyna, adamgershilik sezimine, ózin qorshaghan ortagha degen qúrmetine baylanysty qanyna singen daghdy arqyly qalyptasar. Jappay qazaqylandyramyz dep, qazaqshagha bauludyng ornyna jiyrentip alyp jýrmeyik.

Endi memleket tarapynan qazaq tiline qanday qamqorlyq kerek degen mәselege de keleyik. Ras, audanda, oblysta, memeket dengeyinde «til komiyteti» degender bar. Búlar memleket qarjysyn tekke ysyrap etip  otyrghandar. Til komiytetterining qolynan eshtene kelmeydi. Tipti atauyna qaranyzshy: «Tilderdi damytu bólimi, basqarmasy...» degen ne sóz? Qazaq tili qayda qaldy?

Aytylghandardan shyghatyn qorytyndy mynau: Qazaqstan boyynsha Qazaq tiline baylanysty mәsele Preziydentting qúzyrynda, oblysta – oblys  Ákiminin, qala men audanda Ákimderding tikeley basqaruynda. Jauapkerliginde. Dәl qazir Qazaq tilining beyshara taghdyry – eng basty mәsele. Ministr de, әkimning orynbasary da sheshe almaydy.   Jәne olar jauap bermeydi.

Búl isti әldebireuge tapsyryp qoy – ózimizdi ózimi aldau. Otyz eki jyl aldanyp keldik doy, jetedi endi!

Osy mәseleni kóp talqysyna alyp aqyldasayyq.

Zarqyn Tayshybay,

Soltýstik Qazaqstan uniyversiytetining professory, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz