Abay orys әdebiyetin 1882 jyldan bastap audarghan. Eng birinshi audarmasy - orystyng ataqty aqyny Lermontovtyng «Borodino» atty patriottyq óleninen ýzindi. Eng songhysy - Lermontovtyng «Vadiym» atty úzaq әngimesining jelisin, oqighasyn alyp, ózinshe qysqartyp jazghan poema. Abay audarmalaryn zertteushiler qazir orys әdebiyetinen onyng eluden asa audarghan ólenderi barlyghyn aiqyndap otyr. Olardyng ishinde lirikasy da, basnyasy (mysal ólender) da, úzaq ólenderi de, satiralyq lirikalary da bar. (Solardyng ishinde «Qargha men týlki» atty basnya eki týrli variantta audarylghan)

Orystyng ataqty jazushy, aqyndaryn audaruda Abay tek qana qazaq emes, býkil shyghys elinde eleuli oryn alady. Shyghys elinde 1889 jylgha sheyin Pushkinning «Evgeniy Onegiyni» tek Ázirbayjanda ghana audarylghan. Evgeniy Onegindi sonan keyingi audarghan - Abay. Qazaqpen salystyrghanda, ol kezde ýlken mәdeniyetti sanalatyn tatar, ózbek, taghy basqa kórshiles elderding bәrinen búryn Saryarqada jatqan Abaydyng dýniyejýzilik mәdeniyet múrasynyng sharshy tórinen oryn alghan Pushkindi tanyp, Tatiyananyng ýnimen dalany janghyryqtyruy - qazaq ýshin maqtanarlyq is.

Abay orys әdebiyetin 1882 jyldan bastap audarghan. Eng birinshi audarmasy - orystyng ataqty aqyny Lermontovtyng «Borodino» atty patriottyq óleninen ýzindi. Eng songhysy - Lermontovtyng «Vadiym» atty úzaq әngimesining jelisin, oqighasyn alyp, ózinshe qysqartyp jazghan poema. Abay audarmalaryn zertteushiler qazir orys әdebiyetinen onyng eluden asa audarghan ólenderi barlyghyn aiqyndap otyr. Olardyng ishinde lirikasy da, basnyasy (mysal ólender) da, úzaq ólenderi de, satiralyq lirikalary da bar. (Solardyng ishinde «Qargha men týlki» atty basnya eki týrli variantta audarylghan)

Orystyng ataqty jazushy, aqyndaryn audaruda Abay tek qana qazaq emes, býkil shyghys elinde eleuli oryn alady. Shyghys elinde 1889 jylgha sheyin Pushkinning «Evgeniy Onegiyni» tek Ázirbayjanda ghana audarylghan. Evgeniy Onegindi sonan keyingi audarghan - Abay. Qazaqpen salystyrghanda, ol kezde ýlken mәdeniyetti sanalatyn tatar, ózbek, taghy basqa kórshiles elderding bәrinen búryn Saryarqada jatqan Abaydyng dýniyejýzilik mәdeniyet múrasynyng sharshy tórinen oryn alghan Pushkindi tanyp, Tatiyananyng ýnimen dalany janghyryqtyruy - qazaq ýshin maqtanarlyq is.

Abaydyng ómirbayanyn jazghan tarauda Abay 70-80 jyldardan bastap orys mәdeniyetine týgeldey bet búrdy, orystyng ol kezdegi aldynghy qatardaghy iydeyasymen tanysyp, olargha Saryarqadan ýn qosushy birinshi aqyn da Abay edi dedik. Demek, bolashaghy mol úly orys halqynyng tez ilgerileuine bóget bolyp otyrghan agrarlyq-patriarhaldyq patshalyq Rossiyanyng qúrylysyn, әleumet ómirindegi әrtýrli kemshilikterdi qatty shenep, solardy jong arqyly Rossiyany algha aparugha kýsh salghan, ol jolda shatqalang qiyn soqpaqtargha kezdesip, talay qiynshylyqtardy bastarynan keshirgen Krylov, Pushkiyn, Lermontovtyng shygharmalarynyng Abaygha únauy, olarmen ózining múndas boluy, osy elderding úly aqyndarynyng iydeya-tilekterinen tudy. Krylov jazghan «Qasqyr men qozy», «Qargha men týlki» oqighalary ol kezdegi qazaqta da az emes bolatyn. Sonymen qatar orystyng úly aqyndarynyng jalpy adamgershilikke ýndegen әrtýrli mysaldary men ýlgili ólenderi, óz elining basshysy, ústazy bolamyn degen kemenger aqyngha osy jaghynan da dәl keldi. Ekinshi, Pushkiyn, Lermontovtardyng shyn mәnindegi iskusstvo iyeleri ekendigin Abay jaqsy úghyndy.

Abaydyng audarmalarynyng harakterine jalpy sholu jasasaq, jogharghy aqyndardyng kez kelgen ólenderin audara bermey, tandap, talghap audarghanyn kóremiz. Abaydyng audarghan ólenderi ne adamgershilik taqyrybyna baylanysty jaman minez-qúlyqty sheneu, jaqsylyqqa ýndeu, ne patriottyq ýlken iydeyany kóksegen ólender, ne filosofiyalyq tereng oi, ne ýzdik kórkem ólender bolyp keledi. Krylovtyng mysaldary, «Terekting syiy», «Tútqyn», «Tatiyananyng Oneginge», «Oneginning Tatiyanagha» jazghan hattary, taghy basqa osylar tәrizdi atyshuly ólender.

Abay audarmalarynyng tarihiy-әleumettik mәni ýlken. Óitkeni, eng aldymen qazaq júrtshylyghy Pushkiyn, Lermontov, Tolstoy, Saltykov tәrizdi dýniyejýzilik әdebiyetining iri túlghalarymen birinshi ret Abay arqyly tanysty. Ekinshi, ózining zor talant, asqan sheberligining arqasynda, úly aqyndardyng úly enbekterindegi ýlken iydeya, әdeby súlulyqty qazaq oqushylarynyng oi-sezimine jetkize audara bilip, olargha jalpy qazaq halqynyng jýreginen jyly oryn әperdi. Olardy qazaq óz aqyndarynday sýidi. Abaydan keyin әdebiyetti sýietin qazaqtardan hat bilsin, bilmesin «Tatiyananyng haty», «Qaranghy týnde tau qalghyp», «Qanjar» («Kinjal»), «Jalghyz jalau jaltyldap» ólenderin bilmeytin adam az shyghar. Sóitip Abaydyng audarmalary mәdeniyetti, ýlken iydeyany qoldaushy basqa elderding úly aqyndary men qazaq júrtshylyghy aralaryndaghy dәneker boldy. Abaydyng últtyq shenberden shyghyp, jalpy adam balasyna ortaq iydeyany kóksegen, internasionaldyq jýrekting iyesi aqyn ekendigin orys jazushylaryna kózqarasynyng ózi-aq dәleldeydi. Jastargha ýlgi al, ónege ýiren degende qazaqtan emes, Tolstoy, Saltykov-Shedrin siyaqtylardy megzedi:

Oyynda joq birinin

Saltykov pen Tolstoy,

Ya tilmash, ya advokat

Bolsam degen bәrinde oi.

Búl sózden Abay óz halqyn jek kórdi degen úghym tumaydy. Abay ainalasyndaghy әleumet ómirin, «el erkesin» synaghanda, ómir uyn iship, býk týse qayghyrghanda sol halyq ýshin qayghyryp, halyq qamy ýshin ómirden tynyshtyq kóre almaydy. Bar ómir, bar asylyn sol halyq ýshin júmsady. Biraq ol kezde qazaqta Saltykov pen Tolstoy joq edi. Endeshe ómirge adamgershilik kózben qaraghan, internasionaldyq jýregi bar Abay siyaqty aqynnyng obektivtik kózqarasy Saltykov, Tolstoydy qazaqqa ýlgi etkizdi.

Endi audarmanyng qúrylysy jaghyna kelsek, Abay audarmalaryn negizinde eki týrli deuge bolady. Birinshisi - dәl audarma, ekinshisi - erikti audarma. Dәl audarmalary shumaq, bunaq, buyn úiqastaryna qaray ózara jәne ekige bólinedi. Keybir ólenderdi audarghanda, Abay shumaghyn da, úiqas týrlerin de berik saqtaydy. Orys ólenderining yrghaq, buyndary qazaq ólenining buyndaryna dәl kele bermeydi. Óitkeni orys óleni tonikalyq, ne sillabo-tonikalyq óleng qúrylysyna jatady da, qazaqtiki sillabolyq óleng qúrylysyna jatady. Sondyqtan Abay audarghan ólenderining buynyn qazaqsha dәl beruge mýmkin bolmasa da, sany jaghynan soghan jaqyn keletin ólenmen audarady. Keyde úiqastyryp, keyde tipti obrazdaryn da dәlme-dәl shygharady.

Qazaqshasy:

Qaranghy týnde tau qalghyp,

Úiqygha keter balbyrap.

Dalany jym-jyrt del-sal qyp,

Týn basady salbyrap.

Shanday almas jol daghy

Sybdyrlamas japyraq,

Tynshygharsyng sen daghy,

Sabyr qylsang azyraq...

 

Orysshasy:

Gornye vershiny

Spyat vo time nochnoy,

Tihie doliny

Polny svejey mgloy.

Ne pylit doroga,

Ne drojat listy,

Podojdy nemnogo -

Otdohneshi y ty...» (227)

Osy ólenning songhy tórt joly orysshasyna dәlme-dәl. Áriyne aldynghy joldaryn da dәl emes deuge bolmaydy. Bir tilden ekinshi tilge audarghanda, sóz ornynyng auysuy, bir sózding ornyna basqa sinonimder alu - audarmanyng jalpy zany. Onyng búdan basqa da birneshe audarmalary - «Jalghyz jalau jaltyldap», «Qonady bir kýn jas búlt», t.b. dәlme-dәl audarmalar. Abaydyng dәl audarmalarynyng jәne bir týri dep «Oneginning sipaty» (Pushkiyn), «Qanjar», «Jolgha shyqtym», «Terekting syiy», «Dúgha», «Ózine senbe, jas oishyl», «Evrey kýii» (Lermontov) atty ólenderin aitugha bolady. Múnda ólenning buyny, úiqasy saqtalmaydy. Orys tilindegi ólenning buyndarynyng az-kóbine qaramay, bәrin de qazaqtyng on bir buyndy qara óleng úiqastarymen audarady. Lermontovtan audarghandarynyng kópshiligi shalys úiqas (a-v-a-v-), Abayda (a-a-v-v-) kópshiliginde - qara óleng úiqasy. «Oneginnen» audarmasynda osylay tәrizdi buyn úiqastary saqtalmaydy. Biraq búlardy da dәl audarmalardyng qataryna qosugha mýmkindik beretin jәne bәrine tәn bir nәrse - týpnúsqadaghy avtordyng aitayyn degen oiyn tolyq saqtap, ondaghy obrazdargha dәl keletin qazaqsha balamasy bar obrazdy  sóz tabu. Jogharghy atalghan ólenderding qaysysyn alsaq ta, osy jýieni berik saqtaydy. Mysal ýshin Oneginning oryssha, qazaqsha minezdemesin alalyq.

Orysshasy:

Kak rano mog on liysemeriti,

Taiti nadejdu, revnovati,

Razuveryati, zastaviti veriti,

Kazatisya mrachnym, iznyvati,

Yavlyatisya gordym y poslushnym,

Vnimatelinym, ili ravnodushnym!

Kak tomno byl on molchaliyv,

Kak plamenno krasnorechiyv.

V serdechnyh pisimah kak nebrejen!

Odnim dysha, odno lubya,

Kak on umel zabyti sebya!

Kak vzor ego byl bystr y nejen,

Stydliv y derzok, a poroy,

Blistal poslushnoi slezoy!

Qazaqshasy:

Jasynan týsin biylep, syr bermegen,

Dәmelense, kýndese bildirmegen.

Nanasyng ne aitsa da, amalyng joq,

Týsinde bir kәdik joq aldar degen.

Keyde pan, keyde kóngish ornymenen,

Keyde eleusiz, keyde yntyq formymenen,

Keyde ýndemey jýrse de, sózge bayau,

Ot jalynday jauapker qúrbymenen.

Ghashyqtyq sózge jýirik әsirese,

«Dem alysym, qúmarym bir sen» dese,

Janyn qúrban jolyna qylghan jansyp,

Kóz qarauy qúbylar әldeneshe.

Keyde úyalshaq, tómenshik, keyde tip-tik,

Qamyqqansyp, qayghyryp orny kelse.

Búl ólendi úiqasy, ne tarmaqtary (joldary), buyn sany birdey kelmese de, dәl emes deuge bolmaydy. Mazmúny da, mazmúndy berudegi obraz, sóz mәnderi dәlme-dәl. Sondyqtan biz múny da dәlme-dәl audarma dep sanaymyz. Dәl audarmanyng osy songhy týrimen baylanysty aitylghan «Qanjar», «Dúgha», «Jolgha shyqtym bir jym-jyrt týnde jalghyz», «Terekting syiy», «Ózine senbe, jas oishyl», «Evrey kýii» bәri de «Oneginning sipaty» tәrizdi úiqas, buyn sandaryn saqtamaghanmen, mazmúnyn, obrazdaryn búljytpay dәl beru әdisimen audarylghan. Keybireulerinde shumaq, ne birneshe joldaryn Abay audarmay ketetini ras. Biraq ol - óz aldyna mәsele. Bizding búl jerdegi aitpaghymyz - aqynnyng nege audarmaghany emes, audarghan jerlerin, ólenderin qalay audarghany. «Oneginning sipatynan» keltirilgen ýzindining oryssha, qazaqshasyn salystyra oqyghan adamgha dәldigi aiqyn kórinedi. Kim audarsa da, búdan artyq dәl, búdan artyq jandy etip audara aluy ekitalay.

Ekinshi týri - erikti audarma. Búghan jatatyndar - «Oneginning Tatiyanagha jazghan hattary», Krylovtan audarghan keybir mysaldar jәne qara sózdi ólenmen audarghan «Vadiym» poemasy. Búlardyng negizi ghana oryssha. Abay olardyng jalpy mazmúnyn óz sózi, óz úghuynuynsha әdemilep aityp beredi. Solardyng ýlgisin ghana alyp, ózinshe jazady. Biraq jalpy saryny, izi saqtalynady. Keyde óz janynan suret, bayandaular qosyp, keybir jerlerin mýlde tastap ketedi. Keyde orystyng ol kezdegi jogharghy toptarynyng ómirinde auzyna týspeytin sózderdi de Abay Tatiyananyng auzynan shygharady:

Qaymaq edi kónilimde,

Bizge qaspaq boldy jem.

Eki sóz joq ómirimde,

Men de sorly, baqyty kem...

«Evgeniy Onegiyn» romanynda qaspaq sózining joghy bylay túrsyn, dvoryandardyng basyna mýlde kelmeytin sózder. Abay audarmalarynyng ekinshi týri - osy tәrizdi erikti audarmaly ólender.

Abay audarmalaryn ózara ekige bólip qaraghanda, birinshi týri qazaq әdebiyet tarihynda eng ýlgili, eng sapaly audarmalar bolyp sanalady. Óitkeni Abay - bir tilden ekinshi tilge audarylghanda saqtalynugha kerekti sharttardyng negizin dúrys úghynghan aqyn. Sondyqtan da ol ólenning mazmúny, týrine qarap, әrtýrli әdis qoldanady. Orys tilindegi ólenderding dәlme-dәl audarugha keletinderi bolsa, qazaq óleng qúrylysynan oghan dәl, ne jaqyn keletin týrlerdi izdep, «búljytpay» dәl beruge tyrysady («Qaranghy týnde tau qalghyp», t.b.).

 Abay olardy tek dosy kórip qoyghan joq, әri ózining ústazy da sanady.

Sonymen qatar Abay audarmalarynyng jәne bir ýzdik ereksheligi - qanday audarmashy bolsyn, óz tilindegi kórkemdik qúndylyghyn, qúlaqqa qonymdy, kónilge jaghymdylyghyn, qazaqshagha audarghanda sol ózining týpnúsqasyndaghy dәrejede saqtay aluy, әri ony qazaqsha etip shyghara bilui. Búl - audarmashylarda óte siyrek kezdesetin qasiyet. Basqa audarmashylardyng audarghan ólenderin oqyp, ony týpnúsqamen salystyrsaq, sózi, mazmúny dúrys bolghanymen, týpnúsqanyng ózin oqyghandaghy әserdi audarmadan ala almaysyng jәne oqyghanda-aq audarma ekendigi kórinip túrady. Abay audarmalarynda ol joq. Dәl, búljytpay audarghan ólenderi qazaqtyng óz ólenderindey bolyp shyghady. Ólenning óz tilindegi әseri men Abay audarmalarynan alatyn әserlerde aiyrma bolmaydy. Mine, audarma jónindegi Abaydyng ozat sheberligi de, búl kýnge sheyin ýlgiligi de osynda.

Abay audarmalarynyng búl tәrizdi ýzdik boluynyn, bizshe, ýsh týrli sebebi bar: 1) ózining ýlken talanttylyghy; 2) orys tilindegi ólenderde qoldanylatyn sózderding tek jay mәnin ghana emes, әdemilik qasiyetterin tereng úghynuy; 3) qazaq tilindegi sózderge aqynnyng meylinshe baylyghy.

Pushkiyn, Lermontov, Krylovtar - úly talanttar. Olar tәrizdi aqyndardyng ólenderin audarushy da talantty aqyn boluy kerek. Kez kelgen aqynnyng olardy oidaghyday etip audaru qoldarynan kele bermeydi. Abaydan keyingi qazaq aqyndarynyn, ne onyng aldyndaghy Altynsarindardyng audarghandary Abay audarmasynan әldeqayda olqy jatuy, orys tilin Abaydan az biletindiginde emes, aqyndyq daryndarynyng jetpeytindiginde.

Áriyne orys tilin jaqsy bilmese, jeke talant ta óz betimen audarma jóninde eshtene arzyta almaydy. Jәne tildi bilu bar da, onyng әdemilik qasiyetin úghynu bar. Ekeui bir-birimen baylanysty bolghanmen, bir emes. Til bilgen adamnyng bәri birdey әrbir sóz, әrbir obrazdyng әdemilik qasiyetin týsine bermeydi. Tildegi sóz obrazdarynyng oy terbetip, jan sýisindiretin әserin sezinu til bilgen adamnyng bәrining qolynan kele bermeydi. Ol ýshin audarushy aqynnyng ózinde sol tildi jay jaqsy bilu, týsinumen qatar, әdemilik qasiyetin úghyp, solardy týsine bilerlik aqyndyq sezim, ýlken talant boluy kerek.

 Leleynaya ruka tebya mne podnesla,

V znak pamyati, v minutu rasstavaniya,

Y v pervyy raz ne krovi vdoli po tebe tekla,

No svetlaya sleza - jemchujina staradaniya.

Y chernye glaza, ostanovyasi na mne,

Ispolnenny tainstvennoy pechaliy,

Kak stali tvoya pry trepetnom ogne,

To vdrug tuskneli, to sverkaliy...

 

Erkeli nәzik qolymen maghan tiydi,

Úmytpa dep airylghan jerde berdi.

Qan sorghalar jýzine jas sorghalap,

Qayghymen órtengenning belgisi edi.

Qara kóz qarap maghan kóp qadalghan,

Qúpiya qayghy órtenip boyyn alghan.

Bolatsha dirildegen jalyn kórgen,

Bir kýngirt tartyp jәne ottay janghan.

 Osy eki ýzindini salystyrsaq, Abaydyng orys tilindegi obrazdy sózderding әdemilik, kórkemdik qasiyet, kýshi sezimge óz tilinde qanday әser etedi, oghan tendes qazaqsha qanday sóz qoldanyp, qazaqtyng óz úghymynsha qanday sózder әserli bolatyndyghyn tereng úghynghandyghyn, orys tilindegi qoldanylghan sóz obrazdary men qazaq tilindegi qoldanylghan sóz obrazdarynyng jay ghana mәnin emes, әdemilik kýshin, әserin dәleldep jatudyng qajeti az. Mine, osy jerden kelip, orys ólenderin audarugha qazaq tilining sóz baylyghynyng ýlken oryn aluy, yaghny jogharghy aitylghan ýshinshi sebebi kelip shyghady. Eger týpnúsqadaghy ýzdik obrazdardy týsine túrsa da, oghan layyqty jәne qazaq oqyghanda da oy terbetip, jan ýzgendey sóz taba almay qojyratsa, búlay bolyp shyqpas edi. «Leleynaya ruka» degendi «apaqay», «appaq», «taldyrmash», «jinishke» dep audarsa da maghynasyn berer edi. Biraq ol tolyp jatqan sinonimderden «nәzik qol» degendi óte dúrys, oryndy tandap qoldanghan.

Lermontov:

 Kak stali tvoya pry trepetnom ogne,

To vdrug tuskneli, to sverkali, -  dese, Abay da sol orys tilindegi kýrdeli teneudi búljytpay, kýsh-qasiyetin óz qalpynda saqtap:

 Bolatsha dirildegen jalyn kórgen,

Bir kýngirt tartyp jәne ottay janghan, -  dep audarady. Búl kýrdeli teneu orys tilinde qanday ýzdik, әdemi, qanday jan terbetetin kýshti, әserli desek, qazaqshasy turaly da sony aita alamyz. Sóitip, Abaydyng sheber audarmashylyghynyng negizinde úly talant orys tilining әdemilik kýsh-qasiyetin tereng úghu men qazaqtyng óz tilindegi baylyqty talghap, tandap ala bilude jatqandyghyn kóremiz.

Abaydyng jalpy audarmalarymen baylanysty toqtaudy kerek etetin jәne bir mәsele orys әdebiyetin tereng bilu jәne qazaqshagha audaru Abaydyng ózine ne berdi, qazaq әdebiyetin damytuda audarmanyng qanday mәni bar degen súraqtargha jauap bere ketudi kerek etedi.

Audarmalardaghy «mýiiz shyghar», «sabaghyn aityp tynar», «men synyq jan», «tasty jol», «barasyng qayda, qayda bolmay maghan?» degen tәrizdi sóz qoldanystar nemese «aparar syryn bilmes bir dalangha» - orys әdebiyetining ýlgisinde jasalghan obrazdar. Sol syqyldy:

 Qatyp qalghan kózimde bir tamshy jas,

Tógilmey me, boy jylyp, o da erise? -  degen tamasha kórkem obrazdardyng tegin qua kelsek te, birqatarynyn-aq negizi Pushkiyn, Lermontovtarda jatqandyghyn kóru qiyn emes. Jogharghy ólenning orysshasynda:

 Y esly esti v ochah zastyvshih kaplya slez,

Ony rasstayt y proliutsya, - delingen. Orystyng әdeby tilining ýlgisimen jasalynyp, Abaydyng qazaq әdebiyet tiline kirgizgen sóz obrazdarynda dialogtyng týri búryn da bar. Qazaqtyng aitystary dialogtan qúralady. Batyrlar jyryndaghy kezdesetin eki batyrdyng sóilesuleri, ne biyler sózderi - bәri de dialog. Biraq aitys jyrlarda kezdesetin dialogtar kópshiligi tym úzaq, tym shúbalan, әrqaysysynyng sózderi úzyn-úzyn monolog bolyp keletin. Ólende bir sóz, eki sózden qúrylghan jәne sóileushilerding minez-qúlqyna tәn, olardyng beynesin aiqyndauda ýlken mәni bar, әri qysqa, әri sheber qúrylghan dialogtardyng kórnekti ýlgileri qazaq әdebiyetinde Abaydan bastaldy jәne búl ýlgini de Abay orys әdebiyetinen ýirengen.

Aghayynyn, dos-jaryn

Jiyp alyp ýiine

Jylady shaghyp mún-zaryn,

«Bolystyq qyl», - dep kýiine.

Bәri aqyldy, bәri esti,

Bәri jeldey esedi.

«Bolmas edi búl», - desti,

«Ózinnen boldy», - desedi.

Bireu aitty: «Lapkindi

Múnsha alysqa salmau ghoy,

Aulaqqa tastap әrnendi

Býitip qalyp qalmau ghoy...

Auzyng kýidi aulaqtan,

Endi jaqyn salsanshy.

Qabaghan bizding moynaqtan...

Bir kýshikti alsanshy!

Bir kýshikti siz ýshin

Bereyin, qúda, keltirip,

Jylda talay kýshikti

Bos qyrushy edim óltirip...

Dialogqa óte sheber Krylov, Lermontov, Pushkinderding ólenderin audaru  dialog ýlgisin qazaq әdebiyetine engizuge negizgi sebep boldy. Ólende óz sózderining arasyna qatysushylardyng minez-qúlyqtaryn aiqyndaytyn, solargha tәn ózderining birdi-ekili qysqa-qysqa sózin kirgizip otyru әdisi de, ne qaharmandardyng óz auzynan shyqqan sóz arqyly olardyng obrazyn jasau әdisi de sol orys әdebiyetindegi dialog, tól sózderdi qysqa, sheber týrde qoldana berumen baylanysty tәrizdi. Birinshi, búl ýlgi Abaydan búrynghy qazaq әdebiyetinde bolghan emes, ekinshi, Abaydyng búnday ólenderi onyng audarmalyq enbekterinen keyin jazylghan.

«Bay alady kezinde kóp berem» dep,

«Jetpey túrghan jerinde tek berem» dep,

By men bolys alady kýshin satyp,

«Men qazaqtan kegindi әperem» dep.

Dos alady «Bermesen, búlt berem» dep,

«Jauyna qosylugha sert berem» dep.

«Búzylghan son, men onay tabylmaspyn,

Neghylyp onaylyqpen yryq berem» dep.

 

Bolys boldym, minekey,

Bar malymdy shyghyndap,

Týiede qom, atta jal

Qalmady elge tyghyndap.

Sóitsedaghy elimdi

Ústay almadym myghymdap,

Kýshtilerim sóz aitsa,

Bas iyzeymin shybyndap.

Múnyng birinshisinde avtor óz sózining aralaryna oqighagha qatystyryp surettep otyrghan adamdardyng tól sózderin kirgize otyrsa, ekinshisinde, úzaq monolog retinde bolystyng óz sózi arqyly onyng minez-qúlqyn kózge elestetedi. Aldynghysynyng da, songhysynyng da adam obrazyn jasauda mәni ýlken.

Abaydyng orys klassikterinen alghan óte bir qúndy әdisi - sóz arqyly qaharmandarynyng minez-qúlyq, ishki syr-sipatyn ashu. Búl - jan kýiin suretteudegi erekshe әdis. Psihologiyalyq suretteude ishki әrtýrli sezim ózgeristeri kórsetilse, minezdeude adamnyng boyyna berilgen ózine tәn, basqalardan erekshelikterin suretteydi. Bireu kýigelek, bireu jeniltek, bireu salmaqty, bireu aqkónil, bireu shydamdy degen siyaqty әr adamnyng ózine tәn tabighy minezderi bolady. Áriyne bir adamda bir minez ghana boluy shart emes. Birneshe minezderding basy qosylyp, óte qiynnan qiysqan minezderding boluy mýmkin. Jalpy, әsirese birneshe qaharman qatysqan sujetti úzaq poema, roman, әngimelerde obraz-tipterding biri ekinshisine úqsap ketpeu ýshin, minezdeuding mәni ýlken.

Abaygha deyingi qazaq әdebiyetining qay týrinde bolsyn, minezdeu de óte kenje qalghan әdis bolatyn. Jyrlarda, ne әrtýrli poemalarda minezdeuler ne kezdespeytin, kezdese qalsa, júrnaghy, súlbasy ghana bolatyn. Jyrlarda kezdesetin batyrlardyng bir-birinen onsha airylmay, barlyghy birkelki bolyp kelushiligining bir sabaghy osy minezdeulerding boyy ósip, búghanasy qatpauymen baylanysty. Batyrlar jyry, ne sol jyrlardaghy bir batyrdyng ekinshilerinen aiyrmashylyghyn kórsetpek bolghanda, kóbine syrtqy portret jaghynan suretteu arqyly jekelep beyneleytin.

Abay qazaq әdebiyetining búl kemshiligin sezdi de, orys әdebiyetin, әsirese Pushkin ólenderin audaru arqyly minezdeuding tamasha-tamasha ýlgilerin qaldyrdy. «Oneginning sipaty» dep atalatyn «Evgeniy Onegiyn» romanynan audarghan ýzindisi adamnyng minez-qúlqyn suretteu - ózine deyingi әdebiyette bolmauy bylay túrsyn, kýni býginge deyin tendesi joq minezdeu.

Biraq minezdeu jónindegi Abaydyng ýzdiktigi tek orys әdebiyetindegi jaqsy ýlgilerdi audaruynda ghana emes, óz boyyna sinirip, óz shygharmalarynda da ýzdik ónege qaldyruynda. Abaydyng poemalaryndaghy Eskendir, Aristoteli, Masghút, Jәdigóy shal, Ázim, han, qyz obrazdaryn, olardyng әrqaysysynyng minezderin jekelep kórsetudegi sheberligin bylay qoyghanda, óz kezindegi bolys, biylerdi, atqaminer qulardy syqaq etken qysqa-qysqa satiralyq lirikalarynyng ózinde de adamnyng ishki syr-sipatyn óte ashyq, aiqyn etip kórsetedi («Bolys boldym, minekey», «Mәz bolady bolysyn», «Dýtbaygha», «Kókbaygha», t.b.).

Jyluy joq boyynyng -

Jylmighany netkeni?

Qúbyluy oiynyng -

Ketpey qúityng etkeni.

Múndy jylmang kiyimin

Kezek kiyip, el jiyp,

Bolys bolsa, týsinin

Týksigin salar tyrsiyp.

Bir kórmekke tәp-tәtti

Qazany men qalbany.

Dóng ainalmay ant atty,

Býksip, byqsyp ar jaghy.

Senen ayar týgi joq,

Býgin syilas kórinip.

Býgin jalyn, erteng shoq,

Sózi men ózi bólinip.

Áli ýmit, әli sert,

Jyn syqyldy búzylyp.

Qulyq emes, búl bir dert,

Túrlauy joq qúbylyp...

Uly sarkazmmen jazylghan satiralyq osy kishkene ólenning ózinen de aqynnyng minezdeuge ústalyghy aiqyn kórinedi. Jogharghy aitylghandardy qoryta aitqanda, audarma jóninde de Abaydyng qazaq әdebiyet tarihynda orny erekshe.

Birinshi, búl - qazaq әdebiyetining damu jolyndaghy kýrdeli jana adym. Ekinshi, qazaq júrtshylyghyn úly iydeya, ýlken qor, jogharghy satydaghy әdebiyetpen tanystyryp, eki elding ruhany tirshilik, mәdeniyeti men әdebiyetterin baylanystyrugha berik dәneker boldy. Ýshinshi, orys әdebiyetin jaqsy audaru, olardyng ýlgisinde jana obraz, jana sóz, sóilem, qazaq әdebiyetinde búryn joq әrtýrli әdisterdi әdebiyetke kirgizip, qazaqtyng әdeby tilin búrynghydan da bayytyp damytty, ilgeriletti. Tórtinshi, shet tilden ólenderdi qalay audaru kerek ekendigining birinshi ret jolyn salyp, keyingilerge ýlgisin piship berdi. Abay audarmalary - býgingi audarmashylar ýshin de kórnekti ýlgi.

Abaydyng qazaq poeziyasyn damytudaghy ýlken enbegi - óleng qúrylysyna jәne tiline kóptegen janalyqtar engizip bayytuynda dedik. Biraq búl eki mәsele turaly da airyqsha ghylymy zertteuler bolghandyqtan, әdeyi toqtaludy qajetsiz dep bilemiz1.

(jalghasy bar)

www.kazakhadebieti.kz