قاجىم جۇماليەۆ. اباي اۋدارمالارى جانە ونىڭ ءتىلى (جالعاسى)
اباي ورىس ادەبيەتىن 1882 جىلدان باستاپ اۋدارعان. ەڭ ءبىرىنشى اۋدارماسى - ورىستىڭ اتاقتى اقىنى لەرمونتوۆتىڭ «بورودينو» اتتى پاتريوتتىق ولەڭىنەن ءۇزىندى. ەڭ سوڭعىسى - لەرمونتوۆتىڭ «ۆاديم» اتتى ۇزاق اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىن، وقيعاسىن الىپ، وزىنشە قىسقارتىپ جازعان پوەما. اباي اۋدارمالارىن زەرتتەۋشىلەر قازىر ورىس ادەبيەتىنەن ونىڭ ەلۋدەن اسا اۋدارعان ولەڭدەرى بارلىعىن ايقىنداپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە ليريكاسى دا، باسنياسى (مىسال ولەڭدەر) دا، ۇزاق ولەڭدەرى دە، ساتيرالىق ليريكالارى دا بار. (سولاردىڭ ىشىندە «قارعا مەن تۇلكى» اتتى باسنيا ەكى ءتۇرلى ۆاريانتتا اۋدارىلعان)
ورىستىڭ اتاقتى جازۋشى، اقىندارىن اۋدارۋدا اباي تەك قانا قازاق ەمەس، بۇكىل شىعىس ەلىندە ەلەۋلى ورىن الادى. شىعىس ەلىندە 1889 جىلعا شەيىن پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينى» تەك ءازىربايجاندا عانا اۋدارىلعان. ەۆگەني ونەگيندى سونان كەيىنگى اۋدارعان - اباي. قازاقپەن سالىستىرعاندا، ول كەزدە ۇلكەن مادەنيەتتى سانالاتىن تاتار، وزبەك، تاعى باسقا كورشىلەس ەلدەردىڭ بارىنەن بۇرىن سارىارقادا جاتقان ابايدىڭ دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت مۇراسىنىڭ شارشى تورىنەن ورىن العان پۋشكيندى تانىپ، تاتيانانىڭ ۇنىمەن دالانى جاڭعىرىقتىرۋى - قازاق ءۇشىن ماقتانارلىق ءىس.
اباي ورىس ادەبيەتىن 1882 جىلدان باستاپ اۋدارعان. ەڭ ءبىرىنشى اۋدارماسى - ورىستىڭ اتاقتى اقىنى لەرمونتوۆتىڭ «بورودينو» اتتى پاتريوتتىق ولەڭىنەن ءۇزىندى. ەڭ سوڭعىسى - لەرمونتوۆتىڭ «ۆاديم» اتتى ۇزاق اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىن، وقيعاسىن الىپ، وزىنشە قىسقارتىپ جازعان پوەما. اباي اۋدارمالارىن زەرتتەۋشىلەر قازىر ورىس ادەبيەتىنەن ونىڭ ەلۋدەن اسا اۋدارعان ولەڭدەرى بارلىعىن ايقىنداپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە ليريكاسى دا، باسنياسى (مىسال ولەڭدەر) دا، ۇزاق ولەڭدەرى دە، ساتيرالىق ليريكالارى دا بار. (سولاردىڭ ىشىندە «قارعا مەن تۇلكى» اتتى باسنيا ەكى ءتۇرلى ۆاريانتتا اۋدارىلعان)
ورىستىڭ اتاقتى جازۋشى، اقىندارىن اۋدارۋدا اباي تەك قانا قازاق ەمەس، بۇكىل شىعىس ەلىندە ەلەۋلى ورىن الادى. شىعىس ەلىندە 1889 جىلعا شەيىن پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگينى» تەك ءازىربايجاندا عانا اۋدارىلعان. ەۆگەني ونەگيندى سونان كەيىنگى اۋدارعان - اباي. قازاقپەن سالىستىرعاندا، ول كەزدە ۇلكەن مادەنيەتتى سانالاتىن تاتار، وزبەك، تاعى باسقا كورشىلەس ەلدەردىڭ بارىنەن بۇرىن سارىارقادا جاتقان ابايدىڭ دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەت مۇراسىنىڭ شارشى تورىنەن ورىن العان پۋشكيندى تانىپ، تاتيانانىڭ ۇنىمەن دالانى جاڭعىرىقتىرۋى - قازاق ءۇشىن ماقتانارلىق ءىس.
ابايدىڭ ءومىربايانىن جازعان تاراۋدا اباي 70-80 جىلداردان باستاپ ورىس مادەنيەتىنە تۇگەلدەي بەت بۇردى، ورىستىڭ ول كەزدەگى الدىڭعى قاتارداعى يدەياسىمەن تانىسىپ، ولارعا سارىارقادان ءۇن قوسۋشى ءبىرىنشى اقىن دا اباي ەدى دەدىك. دەمەك، بولاشاعى مول ۇلى ورىس حالقىنىڭ تەز ىلگەرىلەۋىنە بوگەت بولىپ وتىرعان اگرارلىق-پاتريارحالدىق پاتشالىق روسسيانىڭ قۇرىلىسىن، الەۋمەت ومىرىندەگى ءارتۇرلى كەمشىلىكتەردى قاتتى شەنەپ، سولاردى جويۋ ارقىلى روسسيانى العا اپارۋعا كۇش سالعان، ول جولدا شاتقالاڭ قيىن سوقپاقتارعا كەزدەسىپ، تالاي قيىنشىلىقتاردى باستارىنان كەشىرگەن كرىلوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆتىڭ شىعارمالارىنىڭ ابايعا ۇناۋى، ولارمەن ءوزىنىڭ مۇڭداس بولۋى، وسى ەلدەردىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ يدەيا-تىلەكتەرىنەن تۋدى. كرىلوۆ جازعان «قاسقىر مەن قوزى»، «قارعا مەن تۇلكى» وقيعالارى ول كەزدەگى قازاقتا دا از ەمەس بولاتىن. سونىمەن قاتار ورىستىڭ ۇلى اقىندارىنىڭ جالپى ادامگەرشىلىككە ۇندەگەن ءارتۇرلى مىسالدارى مەن ۇلگىلى ولەڭدەرى، ءوز ەلىنىڭ باسشىسى، ۇستازى بولامىن دەگەن كەمەڭگەر اقىنعا وسى جاعىنان دا ءدال كەلدى. ەكىنشى، پۋشكين، لەرمونتوۆتاردىڭ شىن مانىندەگى يسكۋسستۆو يەلەرى ەكەندىگىن اباي جاقسى ۇعىندى.
ابايدىڭ اۋدارمالارىنىڭ حاراكتەرىنە جالپى شولۋ جاساساق، جوعارعى اقىنداردىڭ كەز كەلگەن ولەڭدەرىن اۋدارا بەرمەي، تاڭداپ، تالعاپ اۋدارعانىن كورەمىز. ابايدىڭ اۋدارعان ولەڭدەرى نە ادامگەرشىلىك تاقىرىبىنا بايلانىستى جامان مىنەز-قۇلىقتى شەنەۋ، جاقسىلىققا ۇندەۋ، نە پاتريوتتىق ۇلكەن يدەيانى كوكسەگەن ولەڭدەر، نە فيلوسوفيالىق تەرەڭ وي، نە ۇزدىك كوركەم ولەڭدەر بولىپ كەلەدى. كرىلوۆتىڭ مىسالدارى، «تەرەكتىڭ سىيى»، «تۇتقىن»، «تاتيانانىڭ ونەگينگە»، «ونەگيننىڭ تاتياناعا» جازعان حاتتارى، تاعى باسقا وسىلار ءتارىزدى اتىشۋلى ولەڭدەر.
اباي اۋدارمالارىنىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك ءمانى ۇلكەن. ويتكەنى، ەڭ الدىمەن قازاق جۇرتشىلىعى پۋشكين، لەرمونتوۆ، تولستوي، سالتىكوۆ ءتارىزدى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعالارىمەن ءبىرىنشى رەت اباي ارقىلى تانىستى. ەكىنشى، ءوزىنىڭ زور تالانت، اسقان شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا، ۇلى اقىنداردىڭ ۇلى ەڭبەكتەرىندەگى ۇلكەن يدەيا، ادەبي سۇلۋلىقتى قازاق وقۋشىلارىنىڭ وي-سەزىمىنە جەتكىزە اۋدارا ءبىلىپ، ولارعا جالپى قازاق حالقىنىڭ جۇرەگىنەن جىلى ورىن اپەردى. ولاردى قازاق ءوز اقىندارىنداي ءسۇيدى. ابايدان كەيىن ادەبيەتتى سۇيەتىن قازاقتاردان حات ءبىلسىن، بىلمەسىن «تاتيانانىڭ حاتى»، «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، «قانجار» («كينجال»), «جالعىز جالاۋ جالتىلداپ» ولەڭدەرىن بىلمەيتىن ادام از شىعار. ءسويتىپ ابايدىڭ اۋدارمالارى مادەنيەتتى، ۇلكەن يدەيانى قولداۋشى باسقا ەلدەردىڭ ۇلى اقىندارى مەن قازاق جۇرتشىلىعى ارالارىنداعى دانەكەر بولدى. ابايدىڭ ۇلتتىق شەڭبەردەن شىعىپ، جالپى ادام بالاسىنا ورتاق يدەيانى كوكسەگەن، ينتەرناتسيونالدىق جۇرەكتىڭ يەسى اقىن ەكەندىگىن ورىس جازۋشىلارىنا كوزقاراسىنىڭ ءوزى-اق دالەلدەيدى. جاستارعا ۇلگى ال، ونەگە ۇيرەن دەگەندە قازاقتان ەمەس، تولستوي، سالتىكوۆ-ششەدرين سياقتىلاردى مەگزەدى:
ويىندا جوق ءبىرىنىڭ
سالتىكوۆ پەن تولستوي،
يا ءتىلماش، يا ادۆوكات
بولسام دەگەن بارىندە وي.
بۇل سوزدەن اباي ءوز حالقىن جەك كوردى دەگەن ۇعىم تۋمايدى. اباي اينالاسىنداعى الەۋمەت ءومىرىن، «ەل ەركەسىن» سىناعاندا، ءومىر ۋىن ءىشىپ، بۇك تۇسە قايعىرعاندا سول حالىق ءۇشىن قايعىرىپ، حالىق قامى ءۇشىن ومىردەن تىنىشتىق كورە المايدى. بار ءومىر، بار اسىلىن سول حالىق ءۇشىن جۇمسادى. بىراق ول كەزدە قازاقتا سالتىكوۆ پەن تولستوي جوق ەدى. ەندەشە ومىرگە ادامگەرشىلىك كوزبەن قاراعان، ينتەرناتسيونالدىق جۇرەگى بار اباي سياقتى اقىننىڭ وبەكتيۆتىك كوزقاراسى سالتىكوۆ، تولستويدى قازاققا ۇلگى ەتكىزدى.
ەندى اۋدارمانىڭ قۇرىلىسى جاعىنا كەلسەك، اباي اۋدارمالارىن نەگىزىندە ەكى ءتۇرلى دەۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى - ءدال اۋدارما، ەكىنشىسى - ەرىكتى اۋدارما. ءدال اۋدارمالارى شۋماق، بۋناق، بۋىن ۇيقاستارىنا قاراي ءوزارا جانە ەكىگە بولىنەدى. كەيبىر ولەڭدەردى اۋدارعاندا، اباي شۋماعىن دا، ۇيقاس تۇرلەرىن دە بەرىك ساقتايدى. ورىس ولەڭدەرىنىڭ ىرعاق، بۋىندارى قازاق ولەڭىنىڭ بۋىندارىنا ءدال كەلە بەرمەيدى. ويتكەنى ورىس ولەڭى تونيكالىق، نە سيللابو-تونيكالىق ولەڭ قۇرىلىسىنا جاتادى دا، قازاقتىكى سيللابولىق ولەڭ قۇرىلىسىنا جاتادى. سوندىقتان اباي اۋدارعان ولەڭدەرىنىڭ بۋىنىن قازاقشا ءدال بەرۋگە مۇمكىن بولماسا دا، سانى جاعىنان سوعان جاقىن كەلەتىن ولەڭمەن اۋدارادى. كەيدە ۇيقاستىرىپ، كەيدە ءتىپتى وبرازدارىن دا دالمە-ءدال شىعارادى.
قازاقشاسى:
قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ،
ۇيقىعا كەتەر بالبىراپ.
دالانى جىم-جىرت دەل-سال قىپ،
ءتۇن باسادى سالبىراپ.
شاڭداي الماس جول داعى
سىبدىرلاماس جاپىراق،
تىنشىعارسىڭ سەن داعى،
سابىر قىلساڭ ازىراق...
ورىسشاسى:
گورنىە ۆەرشينى
سپيات ۆو تمە نوچنوي،
تيحيە دولينى
پولنى سۆەجەي مگلوي.
نە پىليت دوروگا،
نە دروجات ليستى،
پودوجدي نەمنوگو -
وتدوحنەش ي تى...» (227)
وسى ولەڭنىڭ سوڭعى ءتورت جولى ورىسشاسىنا دالمە-ءدال. ارينە الدىڭعى جولدارىن دا ءدال ەمەس دەۋگە بولمايدى. ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارعاندا، ءسوز ورنىنىڭ اۋىسۋى، ءبىر ءسوزدىڭ ورنىنا باسقا سينونيمدەر الۋ - اۋدارمانىڭ جالپى زاڭى. ونىڭ بۇدان باسقا دا بىرنەشە اۋدارمالارى - «جالعىز جالاۋ جالتىلداپ»، «قونادى ءبىر كۇن جاس بۇلت»، ت.ب. دالمە-ءدال اۋدارمالار. ابايدىڭ ءدال اۋدارمالارىنىڭ جانە ءبىر ءتۇرى دەپ «ونەگيننىڭ سيپاتى» (پۋشكين), «قانجار»، «جولعا شىقتىم»، «تەرەكتىڭ سىيى»، «دۇعا»، «وزىڭە سەنبە، جاس ويشىل»، «ەۆرەي كۇيى» (لەرمونتوۆ) اتتى ولەڭدەرىن ايتۋعا بولادى. مۇندا ولەڭنىڭ بۋىنى، ۇيقاسى ساقتالمايدى. ورىس تىلىندەگى ولەڭنىڭ بۋىندارىنىڭ از-كوبىنە قاراماي، ءبارىن دە قازاقتىڭ ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭ ۇيقاستارىمەن اۋدارادى. لەرمونتوۆتان اۋدارعاندارىنىڭ كوپشىلىگى شالىس ۇيقاس (ا-ۆ-ا-ۆ-), ابايدا (ا-ا-ۆ-ۆ-) كوپشىلىگىندە - قارا ولەڭ ۇيقاسى. «ونەگيننەن» اۋدارماسىندا وسىلاي ءتارىزدى بۋىن ۇيقاستارى ساقتالمايدى. بىراق بۇلاردى دا ءدال اۋدارمالاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جانە بارىنە ءتان ءبىر نارسە - تۇپنۇسقاداعى اۆتوردىڭ ايتايىن دەگەن ويىن تولىق ساقتاپ، ونداعى وبرازدارعا ءدال كەلەتىن قازاقشا بالاماسى بار وبرازدى ءسوز تابۋ. جوعارعى اتالعان ولەڭدەردىڭ قايسىسىن الساق تا، وسى جۇيەنى بەرىك ساقتايدى. مىسال ءۇشىن ونەگيننىڭ ورىسشا، قازاقشا مىنەزدەمەسىن الالىق.
ورىسشاسى:
كاك رانو موگ ون ليتسەمەريت،
تايت نادەجدۋ، رەۆنوۆات،
رازۋۆەريات، زاستاۆيت ۆەريت،
كازاتسيا مراچنىم، يزنىۆات،
ياۆلياتسيا گوردىم ي پوسلۋشنىم،
ۆنيماتەلنىم، يل راۆنودۋشنىم!
كاك تومنو بىل ون مولچاليۆ،
كاك پلامەننو كراسنورەچيۆ.
ۆ سەردەچنىح پيسماح كاك نەبرەجەن!
ودنيم دىشا، ودنو ليۋبيا،
كاك ون ۋمەل زابىت سەبيا!
كاك ۆزور ەگو بىل بىستر ي نەجەن،
ستىدليۆ ي دەرزوك، ا پوروي،
بليستال پوسلۋشنويۋ سلەزوي!
قازاقشاسى:
جاسىنان ءتۇسىن بيلەپ، سىر بەرمەگەن،
دامەلەنسە، كۇندەسە بىلدىرمەگەن.
ناناسىڭ نە ايتسا دا، امالىڭ جوق،
تۇسىندە ءبىر كادىك جوق الدار دەگەن.
كەيدە پاڭ، كەيدە كونگىش ورنىمەنەن،
كەيدە ەلەۋسىز، كەيدە ىنتىق فورمىمەنەن،
كەيدە ۇندەمەي جۇرسە دە، سوزگە باياۋ،
وت جالىنداي جاۋاپكەر قۇربىمەنەن.
عاشىقتىق سوزگە جۇيرىك اسىرەسە،
«دەم الىسىم، قۇمارىم ءبىر سەن» دەسە،
جانىن قۇربان جولىنا قىلعان جانسىپ،
كوز قاراۋى قۇبىلار الدەنەشە.
كەيدە ۇيالشاق، تومەنشىك، كەيدە ءتىپ-تىك،
قامىققانسىپ، قايعىرىپ ورنى كەلسە.
بۇل ولەڭدى ۇيقاسى، نە تارماقتارى (جولدارى), بۋىن سانى بىردەي كەلمەسە دە، ءدال ەمەس دەۋگە بولمايدى. مازمۇنى دا، مازمۇندى بەرۋدەگى وبراز، ءسوز ماندەرى دالمە-ءدال. سوندىقتان ءبىز مۇنى دا دالمە-ءدال اۋدارما دەپ سانايمىز. ءدال اۋدارمانىڭ وسى سوڭعى تۇرىمەن بايلانىستى ايتىلعان «قانجار»، «دۇعا»، «جولعا شىقتىم ءبىر جىم-جىرت تۇندە جالعىز»، «تەرەكتىڭ سىيى»، «وزىڭە سەنبە، جاس ويشىل»، «ەۆرەي كۇيى» ءبارى دە «ونەگيننىڭ سيپاتى» ءتارىزدى ۇيقاس، بۋىن ساندارىن ساقتاماعانمەن، مازمۇنىن، وبرازدارىن بۇلجىتپاي ءدال بەرۋ ادىسىمەن اۋدارىلعان. كەيبىرەۋلەرىندە شۋماق، نە بىرنەشە جولدارىن اباي اۋدارماي كەتەتىنى راس. بىراق ول - ءوز الدىنا ماسەلە. ءبىزدىڭ بۇل جەردەگى ايتپاعىمىز - اقىننىڭ نەگە اۋدارماعانى ەمەس، اۋدارعان جەرلەرىن، ولەڭدەرىن قالاي اۋدارعانى. «ونەگيننىڭ سيپاتىنان» كەلتىرىلگەن ءۇزىندىنىڭ ورىسشا، قازاقشاسىن سالىستىرا وقىعان ادامعا دالدىگى ايقىن كورىنەدى. كىم اۋدارسا دا، بۇدان ارتىق ءدال، بۇدان ارتىق جاندى ەتىپ اۋدارا الۋى ەكىتالاي.
ەكىنشى ءتۇرى - ەرىكتى اۋدارما. بۇعان جاتاتىندار - «ونەگيننىڭ تاتياناعا جازعان حاتتارى»، كرىلوۆتان اۋدارعان كەيبىر مىسالدار جانە قارا ءسوزدى ولەڭمەن اۋدارعان «ۆاديم» پوەماسى. بۇلاردىڭ نەگىزى عانا ورىسشا. اباي ولاردىڭ جالپى مازمۇنىن ءوز ءسوزى، ءوز ۇعۋىنۋىنشا ادەمىلەپ ايتىپ بەرەدى. سولاردىڭ ۇلگىسىن عانا الىپ، وزىنشە جازادى. بىراق جالپى سارىنى، ءىزى ساقتالىنادى. كەيدە ءوز جانىنان سۋرەت، بايانداۋلار قوسىپ، كەيبىر جەرلەرىن مۇلدە تاستاپ كەتەدى. كەيدە ورىستىڭ ول كەزدەگى جوعارعى توپتارىنىڭ ومىرىندە اۋزىنا تۇسپەيتىن سوزدەردى دە اباي تاتيانانىڭ اۋزىنان شىعارادى:
قايماق ەدى كوڭىلىمدە،
بىزگە قاسپاق بولدى جەم.
ەكى ءسوز جوق ومىرىمدە،
مەن دە سورلى، باقىتى كەم...
«ەۆگەني ونەگين» رومانىندا قاسپاق ءسوزىنىڭ جوعى بىلاي تۇرسىن، دۆوريانداردىڭ باسىنا مۇلدە كەلمەيتىن سوزدەر. اباي اۋدارمالارىنىڭ ەكىنشى ءتۇرى - وسى ءتارىزدى ەرىكتى اۋدارمالى ولەڭدەر.
اباي اۋدارمالارىن ءوزارا ەكىگە ءبولىپ قاراعاندا، ءبىرىنشى ءتۇرى قازاق ادەبيەت تاريحىندا ەڭ ۇلگىلى، ەڭ ساپالى اۋدارمالار بولىپ سانالادى. ويتكەنى اباي - ءبىر تىلدەن ەكىنشى تىلگە اۋدارىلعاندا ساقتالىنۋعا كەرەكتى شارتتاردىڭ نەگىزىن دۇرىس ۇعىنعان اقىن. سوندىقتان دا ول ولەڭنىڭ مازمۇنى، تۇرىنە قاراپ، ءارتۇرلى ءادىس قولدانادى. ورىس تىلىندەگى ولەڭدەردىڭ دالمە-ءدال اۋدارۋعا كەلەتىندەرى بولسا، قازاق ولەڭ قۇرىلىسىنان وعان ءدال، نە جاقىن كەلەتىن تۇرلەردى ىزدەپ، «بۇلجىتپاي» ءدال بەرۋگە تىرىسادى («قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، ت.ب.).
اباي ولاردى تەك دوسى كورىپ قويعان جوق، ءارى ءوزىنىڭ ۇستازى دا سانادى.
سونىمەن قاتار اباي اۋدارمالارىنىڭ جانە ءبىر ۇزدىك ەرەكشەلىگى - قانداي اۋدارماشى بولسىن، ءوز تىلىندەگى كوركەمدىك قۇندىلىعىن، قۇلاققا قونىمدى، كوڭىلگە جاعىمدىلىعىن، قازاقشاعا اۋدارعاندا سول ءوزىنىڭ تۇپنۇسقاسىنداعى دارەجەدە ساقتاي الۋى، ءارى ونى قازاقشا ەتىپ شىعارا ءبىلۋى. بۇل - اۋدارماشىلاردا وتە سيرەك كەزدەسەتىن قاسيەت. باسقا اۋدارماشىلاردىڭ اۋدارعان ولەڭدەرىن وقىپ، ونى تۇپنۇسقامەن سالىستىرساق، ءسوزى، مازمۇنى دۇرىس بولعانىمەن، تۇپنۇسقانىڭ ءوزىن وقىعانداعى اسەردى اۋدارمادان الا المايسىڭ جانە وقىعاندا-اق اۋدارما ەكەندىگى كورىنىپ تۇرادى. اباي اۋدارمالارىندا ول جوق. ءدال، بۇلجىتپاي اۋدارعان ولەڭدەرى قازاقتىڭ ءوز ولەڭدەرىندەي بولىپ شىعادى. ولەڭنىڭ ءوز تىلىندەگى اسەرى مەن اباي اۋدارمالارىنان الاتىن اسەرلەردە ايىرما بولمايدى. مىنە، اۋدارما جونىندەگى ابايدىڭ وزات شەبەرلىگى دە، بۇل كۇنگە شەيىن ۇلگىلىگى دە وسىندا.
اباي اۋدارمالارىنىڭ بۇل ءتارىزدى ۇزدىك بولۋىنىڭ، بىزشە، ءۇش ءتۇرلى سەبەبى بار: 1) ءوزىنىڭ ۇلكەن تالانتتىلىعى; 2) ورىس تىلىندەگى ولەڭدەردە قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ تەك جاي ءمانىن عانا ەمەس، ادەمىلىك قاسيەتتەرىن تەرەڭ ۇعىنۋى; 3) قازاق تىلىندەگى سوزدەرگە اقىننىڭ مەيلىنشە بايلىعى.
پۋشكين، لەرمونتوۆ، كرىلوۆتار - ۇلى تالانتتار. ولار ءتارىزدى اقىنداردىڭ ولەڭدەرىن اۋدارۋشى دا تالانتتى اقىن بولۋى كەرەك. كەز كەلگەن اقىننىڭ ولاردى ويداعىداي ەتىپ اۋدارۋ قولدارىنان كەلە بەرمەيدى. ابايدان كەيىنگى قازاق اقىندارىنىڭ، نە ونىڭ الدىنداعى التىنسارينداردىڭ اۋدارعاندارى اباي اۋدارماسىنان الدەقايدا ولقى جاتۋى، ورىس ءتىلىن ابايدان از بىلەتىندىگىندە ەمەس، اقىندىق دارىندارىنىڭ جەتپەيتىندىگىندە.
ارينە ورىس ءتىلىن جاقسى بىلمەسە، جەكە تالانت تا ءوز بەتىمەن اۋدارما جونىندە ەشتەڭە ارزىتا المايدى. جانە ءتىلدى ءبىلۋ بار دا، ونىڭ ادەمىلىك قاسيەتىن ۇعىنۋ بار. ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى بولعانمەن، ءبىر ەمەس. ءتىل بىلگەن ادامنىڭ ءبارى بىردەي ءاربىر ءسوز، ءاربىر وبرازدىڭ ادەمىلىك قاسيەتىن تۇسىنە بەرمەيدى. تىلدەگى ءسوز وبرازدارىنىڭ وي تەربەتىپ، جان سۇيسىندىرەتىن اسەرىن سەزىنۋ ءتىل بىلگەن ادامنىڭ ءبارىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ول ءۇشىن اۋدارۋشى اقىننىڭ وزىندە سول ءتىلدى جاي جاقسى ءبىلۋ، تۇسىنۋمەن قاتار، ادەمىلىك قاسيەتىن ۇعىپ، سولاردى تۇسىنە بىلەرلىك اقىندىق سەزىم، ۇلكەن تالانت بولۋى كەرەك.
لەلەينايا رۋكا تەبيا منە پودنەسلا،
ۆ زناك پامياتي، ۆ مينۋتۋ راسستاۆانيا،
ي ۆ پەرۆىي راز نە كروۆ ۆدول پو تەبە تەكلا،
نو سۆەتلايا سلەزا - جەمچۋجينا ستارادانيا.
ي چەرنىە گلازا، وستانوۆياس نا منە،
يسپولنەننى تاينستۆەننوي پەچالي،
كاك ستال تۆويا پري ترەپەتنوم وگنە،
تو ۆدرۋگ تۋسكنەلي، تو سۆەركالي...
ەركەلى نازىك قولىمەن ماعان ءتيدى،
ۇمىتپا دەپ ايرىلعان جەردە بەردى.
قان سورعالار جۇزىنە جاس سورعالاپ،
قايعىمەن ورتەنگەننىڭ بەلگىسى ەدى.
قارا كوز قاراپ ماعان كوپ قادالعان،
قۇپيا قايعى ورتەنىپ بويىن العان.
بولاتشا دىرىلدەگەن جالىن كورگەن،
ءبىر كۇڭگىرت تارتىپ جانە وتتاي جانعان.
وسى ەكى ءۇزىندىنى سالىستىرساق، ابايدىڭ ورىس تىلىندەگى وبرازدى سوزدەردىڭ ادەمىلىك، كوركەمدىك قاسيەت، كۇشى سەزىمگە ءوز تىلىندە قانداي اسەر ەتەدى، وعان تەڭدەس قازاقشا قانداي ءسوز قولدانىپ، قازاقتىڭ ءوز ۇعىمىنشا قانداي سوزدەر اسەرلى بولاتىندىعىن تەرەڭ ۇعىنعاندىعىن، ورىس تىلىندەگى قولدانىلعان ءسوز وبرازدارى مەن قازاق تىلىندەگى قولدانىلعان ءسوز وبرازدارىنىڭ جاي عانا ءمانىن ەمەس، ادەمىلىك كۇشىن، اسەرىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى از. مىنە، وسى جەردەن كەلىپ، ورىس ولەڭدەرىن اۋدارۋعا قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز بايلىعىنىڭ ۇلكەن ورىن الۋى، ياعني جوعارعى ايتىلعان ءۇشىنشى سەبەبى كەلىپ شىعادى. ەگەر تۇپنۇسقاداعى ۇزدىك وبرازداردى تۇسىنە تۇرسا دا، وعان لايىقتى جانە قازاق وقىعاندا دا وي تەربەتىپ، جان ۇزگەندەي ءسوز تابا الماي قوجىراتسا، بۇلاي بولىپ شىقپاس ەدى. «لەلەينايا رۋكا» دەگەندى «اپاقاي»، «اپپاق»، «تالدىرماش»، «جىڭىشكە» دەپ اۋدارسا دا ماعىناسىن بەرەر ەدى. بىراق ول تولىپ جاتقان سينونيمدەردەن «نازىك قول» دەگەندى وتە دۇرىس، ورىندى تاڭداپ قولدانعان.
لەرمونتوۆ:
كاك ستال تۆويا پري ترەپەتنوم وگنە،
تو ۆدرۋگ تۋسكنەلي، تو سۆەركالي، - دەسە، اباي دا سول ورىس تىلىندەگى كۇردەلى تەڭەۋدى بۇلجىتپاي، كۇش-قاسيەتىن ءوز قالپىندا ساقتاپ:
بولاتشا دىرىلدەگەن جالىن كورگەن،
ءبىر كۇڭگىرت تارتىپ جانە وتتاي جانعان، - دەپ اۋدارادى. بۇل كۇردەلى تەڭەۋ ورىس تىلىندە قانداي ۇزدىك، ادەمى، قانداي جان تەربەتەتىن كۇشتى، اسەرلى دەسەك، قازاقشاسى تۋرالى دا سونى ايتا الامىز. ءسويتىپ، ابايدىڭ شەبەر اۋدارماشىلىعىنىڭ نەگىزىندە ۇلى تالانت ورىس ءتىلىنىڭ ادەمىلىك كۇش-قاسيەتىن تەرەڭ ۇعۋ مەن قازاقتىڭ ءوز تىلىندەگى بايلىقتى تالعاپ، تاڭداپ الا بىلۋدە جاتقاندىعىن كورەمىز.
ابايدىڭ جالپى اۋدارمالارىمەن بايلانىستى توقتاۋدى كەرەك ەتەتىن جانە ءبىر ماسەلە ورىس ادەبيەتىن تەرەڭ ءبىلۋ جانە قازاقشاعا اۋدارۋ ابايدىڭ وزىنە نە بەردى، قازاق ادەبيەتىن دامىتۋدا اۋدارمانىڭ قانداي ءمانى بار دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە كەتۋدى كەرەك ەتەدى.
اۋدارمالارداعى «ءمۇيىز شىعار»، «ساباعىن ايتىپ تىنار»، «مەن سىنىق جان»، «تاستى جول»، «باراسىڭ قايدا، قايدا بولماي ماعان؟» دەگەن ءتارىزدى ءسوز قولدانىستار نەمەسە «اپارار سىرىن بىلمەس ءبىر دالاڭعا» - ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسىندە جاسالعان وبرازدار. سول سىقىلدى:
قاتىپ قالعان كوزىمدە ءبىر تامشى جاس،
توگىلمەي مە، بوي جىلىپ، و دا ەرىسە؟ - دەگەن تاماشا كوركەم وبرازداردىڭ تەگىن قۋا كەلسەك تە، بىرقاتارىنىڭ-اق نەگىزى پۋشكين، لەرمونتوۆتاردا جاتقاندىعىن كورۋ قيىن ەمەس. جوعارعى ولەڭنىڭ ورىسشاسىندا:
ي ەسلي ەست ۆ وچاح زاستىۆشيح كاپليا سلەز،
وني راسستايۋت ي پروليۋتسيا، - دەلىنگەن. ورىستىڭ ادەبي ءتىلىنىڭ ۇلگىسىمەن جاسالىنىپ، ابايدىڭ قازاق ادەبيەت تىلىنە كىرگىزگەن ءسوز وبرازدارىندا ديالوگتىڭ ءتۇرى بۇرىن دا بار. قازاقتىڭ ايتىستارى ديالوگتان قۇرالادى. باتىرلار جىرىنداعى كەزدەسەتىن ەكى باتىردىڭ سويلەسۋلەرى، نە بيلەر سوزدەرى - ءبارى دە ديالوگ. بىراق ايتىس جىرلاردا كەزدەسەتىن ديالوگتار كوپشىلىگى تىم ۇزاق، تىم شۇبالاڭ، ارقايسىسىنىڭ سوزدەرى ۇزىن-ۇزىن مونولوگ بولىپ كەلەتىن. ولەڭدە ءبىر ءسوز، ەكى سوزدەن قۇرىلعان جانە سويلەۋشىلەردىڭ مىنەز-قۇلقىنا ءتان، ولاردىڭ بەينەسىن ايقىنداۋدا ۇلكەن ءمانى بار، ءارى قىسقا، ءارى شەبەر قۇرىلعان ديالوگتاردىڭ كورنەكتى ۇلگىلەرى قازاق ادەبيەتىندە ابايدان باستالدى جانە بۇل ۇلگىنى دە اباي ورىس ادەبيەتىنەن ۇيرەنگەن.
اعايىنىن، دوس-جارىن
جيىپ الىپ ۇيىنە
جىلادى شاعىپ مۇڭ-زارىن،
«بولىستىق قىل»، - دەپ كۇيىنە.
ءبارى اقىلدى، ءبارى ەستى،
ءبارى جەلدەي ەسەدى.
«بولماس ەدى بۇل»، - دەستى،
«وزىڭنەن بولدى»، - دەسەدى.
بىرەۋ ايتتى: «لاپكىڭدى
مۇنشا الىسقا سالماۋ عوي،
اۋلاققا تاستاپ ارنەڭدى
ءبۇيتىپ قالىپ قالماۋ عوي...
اۋزىڭ كۇيدى اۋلاقتان،
ەندى جاقىن سالساڭشى.
قاباعان ءبىزدىڭ مويناقتان...
ءبىر كۇشىكتى الساڭشى!
ءبىر كۇشىكتى ءسىز ءۇشىن
بەرەيىن، قۇدا، كەلتىرىپ،
جىلدا تالاي كۇشىكتى
بوس قىرۋشى ەدىم ءولتىرىپ...
ديالوگقا وتە شەبەر كرىلوۆ، لەرمونتوۆ، پۋشكيندەردىڭ ولەڭدەرىن اۋدارۋ ديالوگ ۇلگىسىن قازاق ادەبيەتىنە ەنگىزۋگە نەگىزگى سەبەپ بولدى. ولەڭدە ءوز سوزدەرىنىڭ اراسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن ايقىندايتىن، سولارعا ءتان وزدەرىنىڭ ءبىردى-ەكىلى قىسقا-قىسقا ءسوزىن كىرگىزىپ وتىرۋ ءادىسى دە، نە قاھارمانداردىڭ ءوز اۋزىنان شىققان ءسوز ارقىلى ولاردىڭ وبرازىن جاساۋ ءادىسى دە سول ورىس ادەبيەتىندەگى ديالوگ، ءتول سوزدەردى قىسقا، شەبەر تۇردە قولدانا بەرۋمەن بايلانىستى ءتارىزدى. ءبىرىنشى، بۇل ۇلگى ابايدان بۇرىنعى قازاق ادەبيەتىندە بولعان ەمەس، ەكىنشى، ابايدىڭ بۇنداي ولەڭدەرى ونىڭ اۋدارمالىق ەڭبەكتەرىنەن كەيىن جازىلعان.
«باي الادى كەزىندە كوپ بەرەم» دەپ،
«جەتپەي تۇرعان جەرىندە تەك بەرەم» دەپ،
بي مەن بولىس الادى كۇشىن ساتىپ،
«مەن قازاقتان كەگىڭدى اپەرەم» دەپ.
دوس الادى «بەرمەسەڭ، بۇلت بەرەم» دەپ،
«جاۋىڭا قوسىلۋعا سەرت بەرەم» دەپ.
«بۇزىلعان سوڭ، مەن وڭاي تابىلماسپىن،
نەعىلىپ وڭايلىقپەن ىرىق بەرەم» دەپ.
بولىس بولدىم، مىنەكەي،
بار مالىمدى شىعىنداپ،
تۇيەدە قوم، اتتا جال
قالمادى ەلگە تىعىنداپ.
سويتسەداعى ەلىمدى
ۇستاي المادىم مىعىمداپ،
كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ.
مۇنىڭ بىرىنشىسىندە اۆتور ءوز ءسوزىنىڭ ارالارىنا وقيعاعا قاتىستىرىپ سۋرەتتەپ وتىرعان ادامداردىڭ ءتول سوزدەرىن كىرگىزە وتىرسا، ەكىنشىسىندە، ۇزاق مونولوگ رەتىندە بولىستىڭ ءوز ءسوزى ارقىلى ونىڭ مىنەز-قۇلقىن كوزگە ەلەستەتەدى. الدىڭعىسىنىڭ دا، سوڭعىسىنىڭ دا ادام وبرازىن جاساۋدا ءمانى ۇلكەن.
ابايدىڭ ورىس كلاسسيكتەرىنەن العان وتە ءبىر قۇندى ءادىسى - ءسوز ارقىلى قاھارماندارىنىڭ مىنەز-قۇلىق، ىشكى سىر-سيپاتىن اشۋ. بۇل - جان كۇيىن سۋرەتتەۋدەگى ەرەكشە ءادىس. پسيحولوگيالىق سۋرەتتەۋدە ىشكى ءارتۇرلى سەزىم وزگەرىستەرى كورسەتىلسە، مىنەزدەۋدە ادامنىڭ بويىنا بەرىلگەن وزىنە ءتان، باسقالاردان ەرەكشەلىكتەرىن سۋرەتتەيدى. بىرەۋ كۇيگەلەك، بىرەۋ جەڭىلتەك، بىرەۋ سالماقتى، بىرەۋ اقكوڭىل، بىرەۋ شىدامدى دەگەن سياقتى ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان تابيعي مىنەزدەرى بولادى. ارينە ءبىر ادامدا ءبىر مىنەز عانا بولۋى شارت ەمەس. بىرنەشە مىنەزدەردىڭ باسى قوسىلىپ، وتە قيىننان قيىسقان مىنەزدەردىڭ بولۋى مۇمكىن. جالپى، اسىرەسە بىرنەشە قاھارمان قاتىسقان سيۋجەتتى ۇزاق پوەما، رومان، اڭگىمەلەردە وبراز-تيپتەردىڭ ءبىرى ەكىنشىسىنە ۇقساپ كەتپەۋ ءۇشىن، مىنەزدەۋدىڭ ءمانى ۇلكەن.
ابايعا دەيىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ قاي تۇرىندە بولسىن، مىنەزدەۋ دە وتە كەنجە قالعان ءادىس بولاتىن. جىرلاردا، نە ءارتۇرلى پوەمالاردا مىنەزدەۋلەر نە كەزدەسپەيتىن، كەزدەسە قالسا، جۇرناعى، سۇلباسى عانا بولاتىن. جىرلاردا كەزدەسەتىن باتىرلاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ونشا ايرىلماي، بارلىعى بىركەلكى بولىپ كەلۋشىلىگىنىڭ ءبىر ساباعى وسى مىنەزدەۋلەردىڭ بويى ءوسىپ، بۇعاناسى قاتپاۋىمەن بايلانىستى. باتىرلار جىرى، نە سول جىرلارداعى ءبىر باتىردىڭ ەكىنشىلەرىنەن ايىرماشىلىعىن كورسەتپەك بولعاندا، كوبىنە سىرتقى پورترەت جاعىنان سۋرەتتەۋ ارقىلى جەكەلەپ بەينەلەيتىن.
اباي قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇل كەمشىلىگىن سەزدى دە، ورىس ادەبيەتىن، اسىرەسە پۋشكين ولەڭدەرىن اۋدارۋ ارقىلى مىنەزدەۋدىڭ تاماشا-تاماشا ۇلگىلەرىن قالدىردى. «ونەگيننىڭ سيپاتى» دەپ اتالاتىن «ەۆگەني ونەگين» رومانىنان اۋدارعان ءۇزىندىسى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىن سۋرەتتەۋ - وزىنە دەيىنگى ادەبيەتتە بولماۋى بىلاي تۇرسىن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تەڭدەسى جوق مىنەزدەۋ.
بىراق مىنەزدەۋ جونىندەگى ابايدىڭ ۇزدىكتىگى تەك ورىس ادەبيەتىندەگى جاقسى ۇلگىلەردى اۋدارۋىندا عانا ەمەس، ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ، ءوز شىعارمالارىندا دا ۇزدىك ونەگە قالدىرۋىندا. ابايدىڭ پوەمالارىنداعى ەسكەندىر، اريستوتەل، ماسعۇت، جادىگوي شال، ءازىم، حان، قىز وبرازدارىن، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ مىنەزدەرىن جەكەلەپ كورسەتۋدەگى شەبەرلىگىن بىلاي قويعاندا، ءوز كەزىندەگى بولىس، بيلەردى، اتقامىنەر قۋلاردى سىقاق ەتكەن قىسقا-قىسقا ساتيرالىق ليريكالارىنىڭ وزىندە دە ادامنىڭ ىشكى سىر-سيپاتىن وتە اشىق، ايقىن ەتىپ كورسەتەدى («بولىس بولدىم، مىنەكەي»، «ءماز بولادى بولىسىڭ»، «دۇتبايعا»، «كوكبايعا»، ت.ب.).
جىلۋى جوق بويىنىڭ -
جىلميعانى نەتكەنى؟
قۇبىلۋى ويىنىڭ -
كەتپەي قۇيتىڭ ەتكەنى.
مۇڭدى جىلماڭ كيىمىن
كەزەك كيىپ، ەل جيىپ،
بولىس بولسا، ءتۇسىنىڭ
تۇكسىگىن سالار تىرسيىپ.
ءبىر كورمەككە ءتاپ-ءتاتتى
قازانى مەن قالباڭى.
ءدوڭ اينالماي انت اتتى،
بۇكسىپ، بىقسىپ ار جاعى.
سەنەن ايار تۇگى جوق،
بۇگىن سىيلاس كورىنىپ.
بۇگىن جالىن، ەرتەڭ شوق،
ءسوزى مەن ءوزى ءبولىنىپ.
ءالى ءۇمىت، ءالى سەرت،
جىن سىقىلدى بۇزىلىپ.
قۋلىق ەمەس، بۇل ءبىر دەرت،
تۇرلاۋى جوق قۇبىلىپ...
ۋلى ساركازممەن جازىلعان ساتيرالىق وسى كىشكەنە ولەڭنىڭ وزىنەن دە اقىننىڭ مىنەزدەۋگە ۇستالىعى ايقىن كورىنەدى. جوعارعى ايتىلعانداردى قورىتا ايتقاندا، اۋدارما جونىندە دە ابايدىڭ قازاق ادەبيەت تاريحىندا ورنى ەرەكشە.
ءبىرىنشى، بۇل - قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ جولىنداعى كۇردەلى جاڭا ادىم. ەكىنشى، قازاق جۇرتشىلىعىن ۇلى يدەيا، ۇلكەن قور، جوعارعى ساتىداعى ادەبيەتپەن تانىستىرىپ، ەكى ەلدىڭ رۋحاني تىرشىلىك، مادەنيەتى مەن ادەبيەتتەرىن بايلانىستىرۋعا بەرىك دانەكەر بولدى. ءۇشىنشى، ورىس ادەبيەتىن جاقسى اۋدارۋ، ولاردىڭ ۇلگىسىندە جاڭا وبراز، جاڭا ءسوز، سويلەم، قازاق ادەبيەتىندە بۇرىن جوق ءارتۇرلى ادىستەردى ادەبيەتكە كىرگىزىپ، قازاقتىڭ ادەبي ءتىلىن بۇرىنعىدان دا بايىتىپ دامىتتى، ىلگەرىلەتتى. ءتورتىنشى، شەت تىلدەن ولەڭدەردى قالاي اۋدارۋ كەرەك ەكەندىگىنىڭ ءبىرىنشى رەت جولىن سالىپ، كەيىنگىلەرگە ۇلگىسىن ءپىشىپ بەردى. اباي اۋدارمالارى - بۇگىنگى اۋدارماشىلار ءۇشىن دە كورنەكتى ۇلگى.
ابايدىڭ قازاق پوەزياسىن دامىتۋداعى ۇلكەن ەڭبەگى - ولەڭ قۇرىلىسىنا جانە تىلىنە كوپتەگەن جاڭالىقتار ەنگىزىپ بايىتۋىندا دەدىك. بىراق بۇل ەكى ماسەلە تۋرالى دا ايرىقشا عىلىمي زەرتتەۋلەر بولعاندىقتان، ادەيى توقتالۋدى قاجەتسىز دەپ بىلەمىز1.
(جالعاسى بار)
www.kazakhadebieti.kz
