Abylaylap jaugha shapqanda dúshpanynyng qútyn qashyrghan babamyz Abylay hannyng 300 jyldyghy atalatyn kýni iyisi qazaq kózin Kókshege tikti. Kókshege auzy dualy talay ghalym jinalyp, Abylay hangha qatysty mәlim hәm beymәlim tarihy derekterdi jariya etkeni jәne ayan. Bahadýr babamyzdyng toyy as iship, ayaq bosatqan kóp toydyng biri emes. Elbasy N.Nazarbaev aitqanday, «Abylay hannyng 300 jyldyghy – eldigimiz­ding bederli bir belesi» boluy tiyis. Taryday shashylghan qazaq rularyn bir tudyng astyna jinaghan hannyng torqaly toyy kerbez Kókshetau jerinde ótui de tegin emes. Kiyeli Týrkistan ólkesinde dýniyege kelgenimen, Kókshe jerine ordasyn tigip, 40 jyldan astam uaqyt handyq qúrghany bar qazaqqa ayan. Jalpy sany 600-den astam qonaq kelgen toy eki kýnge sozyldy.

Abylaylap jaugha shapqanda dúshpanynyng qútyn qashyrghan babamyz Abylay hannyng 300 jyldyghy atalatyn kýni iyisi qazaq kózin Kókshege tikti. Kókshege auzy dualy talay ghalym jinalyp, Abylay hangha qatysty mәlim hәm beymәlim tarihy derekterdi jariya etkeni jәne ayan. Bahadýr babamyzdyng toyy as iship, ayaq bosatqan kóp toydyng biri emes. Elbasy N.Nazarbaev aitqanday, «Abylay hannyng 300 jyldyghy – eldigimiz­ding bederli bir belesi» boluy tiyis. Taryday shashylghan qazaq rularyn bir tudyng astyna jinaghan hannyng torqaly toyy kerbez Kókshetau jerinde ótui de tegin emes. Kiyeli Týrkistan ólkesinde dýniyege kelgenimen, Kókshe jerine ordasyn tigip, 40 jyldan astam uaqyt handyq qúrghany bar qazaqqa ayan. Jalpy sany 600-den astam qonaq kelgen toy eki kýnge sozyldy.

Merekelik shara Kókshetaudyng ortalyq alanyndaghy Abylay han­nyng túghyrly eskertkishine gýl shoq­taryn qongmen bastaldy. Al­ghash­qy sóz kezegi Aqmola oblysy­nyng әkimi Qosman Aytmúham­betov­k­e berilgen. Tamam eldi torqaly toy­men qúttyqtaghan әkim Abylay han jayly oilaryn ortagha salyp,  әleu­metke aqjarma tilegin bil­dirdi. Birqatar ministr­lik ókil­deri men deputattar bastaghan  al­qaly júrt «Kókshetau» mәdeniyet sarayyna qaray aghyldy. Onda «Abylay han jәne onyng tarihy dәuiri» atty ghyly­miy-praktikalyq konferensiya ótkizildi. Memleket­tik hatshy Marat Tәjin jinalghan­dar al­dynda Elbasynyng qúttyqtau hatyn oqydy.

Memleket basshysynyng qút­tyq­tau hatynda «Abylay hannyng 300 jyldyghy – eldigimizding be­derli bir belesi. Osyghan oray ha­lyq­aralyq ghylymiy-praktiy­kalyq kon­ferensiyanyng úiym­dasty­ryluy da, onyng aibyndy hany­myz orda tikken kiyeli Kók­she je­rinde ótkizilui de óte oryndy. Biz búl jiyn­da Abylay hannyng erek­she enbegin ashyp kórsetumen shek­telip qalmauy­myz kerek.

Bәrinen búryn Abylay hannyng qoly nege jetti, nege jetpedi, babamyz neni armandady, bizge neni amanattady, bolashaq úrpaqtarynan neni kýtti, keler kýnderge neni eskertti, biz sol zamannyng tarihynan qanday taghylym alamyz degen saualdargha jauap izdep, tabugha tyrysuymyz kerek. Mynjyldyqtar toghysynda Abylay armanyn jýzege asyryp, azat memleket qúrghan, tәuelsiz elding ordasyn el ortasyna, aibyndy hanymyz at oinatqan Arqa tósine ornatqan myna biz jas Tәuelsizdigimizdi qalay shyndaymyz, dý­bir­li dýniyede aldymyzdan tosylatyn syn-qater­ler­ge qalay shydaymyz degen mәseleler óte manyz­dy. Azattyqtyng joly azapty, Tәuelsizdikting joly tә­ue­kelge toly bolatynyn úmytpaugha tiyispiz» delin­gen.

Konferensiya barysynda talay tarihshylardyng basyn auyrtyp, baltyryn syzdatqan Abylay han taqyrybynda tyng derekter ortagha salyndy. Jinal­ghan tarihshylar taqymyna kókparday talapaygha týs­ken taqyrypta birshama sony, tyng janalyqtar da bar. Qazirgi kýni «Halyq – tarih tolqynynda» atty El­basynyng jobasymen Qytay elinen hannyng biz bil­meytin derekteri de tabyla bastaghany belgili. Son­day-aq elimizding ghalymdarymen qatar Qytay, Resey, AQSh, Mongholiya ghalymdary da bayandamalaryn oqyp, Abylay han beynesining beymәlim tústaryna ýnildi.

Abylay han jayly tyng mәlimet izdeushiler mәde­niyet sarayynyng ekinshi qabatynda ornalasqan kór­meni tamashalady. Múnda Alash balasynyng arghy-ber­gi tarihynan habar beretin 300-den astam tarihy jәdigerler qoyylghan. Búlardyng kóbi Almaty qala­syn­daghy Abylay han ghylymy kitaphanasynyng jәdi­gerleri eken. Ishinde Abylay hannyng óz qoltanbasy­men jazylghan qoljazbalar da bar. Sonday-aq dara túlgha jayly barlyghy 50 qoljazba derekteri men 34 kitap júrt nazaryna úsynylypty. Tarihy derek­ter arab, latyn jәne qazaq tilderinde jazylghan.

Óz kezeginde sóz alghan Abylay hannyng úrpaqtary úiymdastyrushylargha alghysyn bildirip, bar qazaq­tyng birlesip Abylay hanyn úlyqtap jatqanyna al­ghys­taryn bildirdi. Elbasymyz Núrsúltan Ábishúlyna Abylaydyng bust mýsinin syigha tartty.

IYә, 300 jyl. Tarih ýshin onsha kóp uaqyt ta emes. Al­ayda býgin óshkenimiz jandy, ólgenimiz tirildi. Aby­lay zamanynan keyin 300 jyl ótken song bar qazaq úly hanyn eske aldy. Abylaydyng toyyna at aryl­typ kelgen qonaqta esep joq. Qalamyn qaru et­ken jazushylar men aqyndar, tarih terenine boy­la­ghan ghalymdar men oishyldar, әnshiler men jyrshy­lar, abyzdar men aqsaqaldy qariyalar. Úly toygha Abylay hannyng tikeley úrpaqtary da shaqyrylypty. Resmy jәne tarihy derekterge qaraghanda, býginde olardyng jalpy sany 20 mynnan asyp jyghylghan. Sonyng bir shoghyry Qytaydan 80 adam bolyp jetti. Babalar topyraghynyng izi qalghan jerdi basyp, han Abylaydyng ruhyna taghzym etti.

Úlan-asyr toydyng jalghasy kelesi kýni Krasnoyar selosyndaghy «Qúlager» atshabarynda jalghasty. Jau­ger­shilik zamannan kórinis beretin teatrlandyryl­ghan qoyylym qoyylyp, bar qazaqtyng qanyn qyz­dyr­ghan alaman bәige ótkizildi. Jenimpazdargha baghaly syilyqtar men aqshalay marapattar tabys etildi.

El birligin oilaghan...

Tarihshylardyng aituynsha, qazaq tarihynda 40-qa juyq han bolypty. Al olardyng arasynda qazaq­tyng memleket bolyp qalyptasuynda, basynyng biri­gip, el boluynda Abylay babamyzdyng eren erligi men alys-jaqyn dúshpandarmen diplomatiyalyq til ta­by­sa alghandyghy turaly tarihy derekter de az emes. Ol turaly abylaytanushy zertteushilerding zertteu­leri de jeterlik. Qazaq biylerining Abylaydy jonghar hany Qaldan Serennen bosatuyn súrauynyng ózi últ­tyng úiystyruynyng bir belgisi bolsa kerek. Búl tura­ly Abylay handy zertteushi ghalym Zarqyn Tay­shybay bylay deydi...

«Ábilqayyr han men Ábilmәmbet handargha qoqan-loqy jasap, qysym kórsetken jonghar hanynyng ýz­il­di-kesildi talaptary mәlim bolghan son, qazaq jer­lerinen airylyp qalu qaupi tóngen kezde ghana Resey ýkimeti 1742 jyly 2 qyrkýiekte Qaldan Seren­ge el­shilik jiberdi, basqa mәseleler qatarynda Abylaydy tútqynnan bosatudy súrady. Alayda Abylay súl­tandy bosatyp, syi-siyapatpen qaytaru turaly Qal­dan Seren Resey delegasiyasy kelmesten búryn-aq Abylaydyng óteuine jonghar jaghyna amanat baryp, mәsele sheshilip qoyylghan bolatyn. Osydan bylay Aby­lay Resey jaghynyng adaldyghyna kýmәnmen qa­rap, óz ómiri ýshin saqtyq jasady, diyp­lomatiyalyq bay­la­nys­tardyng habarlasu, elshilik almasu tәsilde­rine kósh­ti. 1740 jylghy kelissózden keyin, óle-ólgen­she, yaghny 40 jyl boyy Reseyding bir­de-bir qalasyna at izin salghan joq, patshalardyn, biyik shendi әsker­ba­sy­lardyng sha­qy­ruyna barghan joq jәne ózining osynday qyzmet tәrtibine reseylik әrip­testerin erik­siz kóndirdi.

1743 jyldyng kóktemine deyin, yaghny eki jyl bir ay Qaldan Serenning qolynda, kýzet astynda, biraq bas erki ózinde, jaqsy kýtimmen ótken tútqyndyq ke­zeninde Abylay jonghar handyghynyng әskery jýiege negizdelip, bir ortalyqtan qatang tәrtippen basqaryl­ghan memlekettik qúrylymyn, qorghanys jәne ishki eko­nomikalyq jýiesin múqiyat zerttegen, oirat tilin ýi­rengen. Qaldan Serenge ózining jeke basynyng ozyq azamattyq qasiyetterin moyyndatyp, tútqynnan qúr­met­pen bosap, mol syy jәne qalyndyq alyp oralghan. Abylay elge kelgen bette Edil qalmaqtarynyng Angke hanynyng toqaly, Qaldan Serenning qaryndasy Dar­ma­balagha jazghan qúpiya hatynda qazaq-jonghar qaty­nastarynyng búdan bylay tatu kórshilik arnasynda damitynyna sendirgen».

Elding tynyshtyghy men tútastyghyn saqtap qaludy oilaghan Abylay babamyz kórshiles eldermen beybit qarym-qatynas ornatyp, qazaq diplomatiyasynyng ozyq ýlgisin kórsetti. Búl turaly Elbasymyz Núrsúl­tan Ábishúly Nazarbaev ta: «Aqyldy han jalang qy­lysh, jadaghay úrannyng zamany ótkenin ózgelerden bú­ryn angharyp, el bolashaghy tatu kórshilik pen agha­yyn­nyng auyzbirshiliginde ekenin seze bildi», – dep jazady.

Múhtar Áuezovting «Qazaqtyng derbes el boluyna, әri-beriden song sol qazaqtyng qazaq boluyna, basy qosylyp bir jennen – qol, bir jaghadan bas shygharugha enbek sinirgen Abylaydan artyq adam bolmas» degeni jәne bar. Qay tarihshy bolsa da osy uәjge sózsiz jyghylary haq.

Abylay turaly biz ne bilemiz?

Tarih qatparlarynan býginge jetken Abylay tu­ra­ly biz ne bilemiz? Úly túlgha jayly derekter je­ter­lik bolghanymen, kónilge kýdik tughyzatyn jaylar әli de kezdesip jatady. Tipti Abylay beynesining kýni býginge deyin bir izge týspey qoyy shyndyqtyng bir pa­ra­sy ghana. Dәl qazir Abylaydyng 10-nan astam sure­ti bar. Biraq biri birine kelmeydi. Árbireui bel­gili bir suretshining kórkem tuyndysy. Ókinishtisi sol, solar­dyng qaysysy babamyzdyng naqty suretin ainytpay týsire alghany әli belgisiz kýide. Yaghny 300 jyl ótse de ýsh jýzding basyn qosqan aibyndy túlgha­nyng basqasyn bylay qoyyp, suretin naqtylay almay kelemiz. Tariy­hy derek qújattargha sýienip jasalghan Abylay han­nyng alghashqy suretin Júmaqyn Qayran­baev salypty.

Abylay turaly birshama derekter qory mol bol­ghanymen, jýieli zertteudi qajet etedi. Biylghy jyly tarih múralaryn zertteudi qolgha alghan «Halyq – tarih tolqynynda» baghdarlamasy ótkenimizdi zer­delep, dara túlghamyzdyng bizge belgisiz qyrlaryn tauyp bere alady dep senemiz. Bir quanarlyghy, jaqynda «Qytaydan Abylay jayly da tyng derekter men Sini imperiyasy men Abylay arasyndaghy qoljazba­lar әkelindi» degen quanyshty habar jetti. Ótken tarih bederinen syr shertetin búl qú­jat­tardy zert­teude ghalymdary­myz jýielilikke jete me? Ázirge tarihshylar búl qoljazbalardy zerttep-zerdeleu ýstinde.

Abylaydyng órligi men erligi Elbasynyng da nazarynan tys qalmaq emes. Búl turaly jaqynda N.Nazarbaevtyng Abylay han jay­ly aqjarma maqa­lasynyng ja­ryq­qa shyghuy – soghan tolyq dәlel. Maqa­lada bylay delinipti: «Bo­la­shaghymyz bayandy, Tәuelsizdigimiz mәngilik boluy ýshin biz babalar­dan qalghan amanatty esimizden shygharmay, ýnemi elekten ótkizip otyrugha tiyispiz. Óitkeni biz Aby­lay babamyz armandaghan osy kýn­ge onaylyqpen jetkenimiz joq». Elbasynyng maqalasy da ta­riyh­qa jýielilik qajet degen pikirge ne­gizdelgen.

Qadyrjan ÁBUEV, Shoqan Uәlihanov atyndaghy Kókshetau memlekettik uniyversiytetining professory:

– Biz osy kýnge deyin Aby­laydyng jýzderdi biriktiru jәne qazaq jerin jat­jer­likterden azat etudegi ró­lin dәl anyqtay almay kele­miz. Bir de­rek­terde Abylay búl túrghyda biylerding kenes­teri­men sheshken degen oilar basym. Sondyqtan Aby­lay bey­nesin úrpaqqa jetkizu ýshin әli de bol­sa beymәlim jaylar men tarihy qújattardy naq­tyraq zertteu qajet dep esepteymin.

Qyzghaldaq AYTJANOVA, Abzal ALPYSBAYÚLY, Kókshetau

Mansúr HAMIT (fotolar)

"Alash ainasy" gazeti