Bayaghyda, bala kezimde estigen ózgeshe bir sóz qayta-qayta oiyma orala beretin boldy. 1951 – búdan alpys eki jyl búrynghy kep. Men on bir jastamyn, 5-klasta oqimyn. Kezekti geografiya sabaghynda múghalim Amerika qúrylyghyn europalyqtardyng ashuy, jaulauy, iygerui jәne ondaghy qúldyq tәrtip turaly әngimeledi. Mening (bolashaq pәlenbay degen jazushy) tarihy tanymym, әdeby biligim óz jasym ghana emes, óz túsymnan da birshama joghary edi – orta mektep oqulyqtary boyynsha adamzat tarihynan jalpylay dәris algham jәne әlem әdebiyetining qazaq tiline audarylghan eleuli shygharmalaryn týgeldey derlik oqyp tauysqam, onyng ishinde Amerikadaghy nәsildik jaghday turaly Garriyet Bicher-Stoudyng romany da bar. Endi, múghalim qara týsti zәngilerdi Afrikadan tútqyndap, kemelerge salyp, jolay qyrylghannan qalghanyn jappay qúldyqqa týsiretini turaly aitqanda, men eriksiz bir súraq qoyyp edim. «Zәngilerdi sonshama jerden tasyghansha, nege jergilikti halyq – ýndisterdi qúldyqqa jekpeydi?» – dep. Sonda múghalim aitty: «Otarshyldar ýndisterdi birjola qyryp tastaghandy tiyimdi sanady. Eger olardy aman saqtap, qúldyqta qaldyrsa, zamannan zaman ótkende ósip-ónedi, tendikke úmtylady, sodan song myna jer – bizding ata-mekenimiz dep kýreske shyghady, al kelginshi qúldar qanshama jetisse de, búl jer mening ejelgi júrtym dep daulasa almaydy.

 Bayaghyda, bala kezimde estigen ózgeshe bir sóz qayta-qayta oiyma orala beretin boldy. 1951 – búdan alpys eki jyl búrynghy kep. Men on bir jastamyn, 5-klasta oqimyn. Kezekti geografiya sabaghynda múghalim Amerika qúrylyghyn europalyqtardyng ashuy, jaulauy, iygerui jәne ondaghy qúldyq tәrtip turaly әngimeledi. Mening (bolashaq pәlenbay degen jazushy) tarihy tanymym, әdeby biligim óz jasym ghana emes, óz túsymnan da birshama joghary edi – orta mektep oqulyqtary boyynsha adamzat tarihynan jalpylay dәris algham jәne әlem әdebiyetining qazaq tiline audarylghan eleuli shygharmalaryn týgeldey derlik oqyp tauysqam, onyng ishinde Amerikadaghy nәsildik jaghday turaly Garriyet Bicher-Stoudyng romany da bar. Endi, múghalim qara týsti zәngilerdi Afrikadan tútqyndap, kemelerge salyp, jolay qyrylghannan qalghanyn jappay qúldyqqa týsiretini turaly aitqanda, men eriksiz bir súraq qoyyp edim. «Zәngilerdi sonshama jerden tasyghansha, nege jergilikti halyq – ýndisterdi qúldyqqa jekpeydi?» – dep. Sonda múghalim aitty: «Otarshyldar ýndisterdi birjola qyryp tastaghandy tiyimdi sanady. Eger olardy aman saqtap, qúldyqta qaldyrsa, zamannan zaman ótkende ósip-ónedi, tendikke úmtylady, sodan song myna jer – bizding ata-mekenimiz dep kýreske shyghady, al kelginshi qúldar qanshama jetisse de, búl jer mening ejelgi júrtym dep daulasa almaydy. Sondyqtan otarshyldar el iyesi bayyrghy halyqty týp-túyaghymen joyyp jiberu qajet dep sanady».

Áli kýnge qayran qalam. Sovettik zaman iydeologiyasyna mýlde qayshy, osynshama tereng úghymnyng tamyry nede? Ózi oilap tapty ma, әlde keyinde joqqa sayghan últtyq sananyng arydan jetken janghyryghy ma? Geografiya múghalimi Tóleuqan Jaqypov – ol kezdegi eng basty jogharghy oqu orny QazPIY-ding alghashqy tolqyn týlekterining qatarynan eken. Alash-Orda iydealdary әli kómeski tarta qoymaghan kezende qalyptasqan. Dayyn tezisti sanagha siniru ýshin de ýlken payym, parasat kerek. Qaytkende de, qarapayym auyl múghalimining kókireginde túnghan múng men zilding salmaghyn kim bilgen. Aqyry ózi de otarshyl alapattyng qúrbany boldy – arada eki jyl ótkende, dәl irgede jarylghan quatty, eng alghashqy sutegi bombasynyng zardabynan aiyqpas syrqatqa úshyraghan aghayyndar qatarynda shәiit ketken edi.

Ol – Sovet (Kenes emes!) ókimetining zamany. Endi – Tәuelsizdik atalatyn jana dәuir. Biraq býgingi Qazaqstan ókimetining (qazir «biylik» deytin bolypty) osyndaghy bayyrghy júrt – qazaq halqyna qatysty jýrgizip otyrghan barlyq sharuasy, naqty sayasaty men kópe-kórneu ishki pighyly búdan eki ghasyr búrynghy Amerika qúrlyghyndaghy otarshylardyng jergilikti ýndis halqyna qatysty tótenshe sharalaryn eske týsiredi. Álbette, tikeley, jappay qyryp-joy joq, oghan mýmkindik te tabylmas edi, әitkenmen, terennen, naqty oilastyrghan jәne ishinara jýzege asyp ta jatqan jýieli qareketi eshqanday kýmәnsiz, aqiqat baylamdar jasaugha negiz beredi – qazirgi Qazaqstan ókimeti osy el men jerdi myng jyldar boyy mekendep kelgen qazaq halqyna qarsy týbegeyli, pәrmendi júmys jasap jatyr. «Egemendiktin» alghashqy bes-on jylynda eppen, jymysqy qimyldap edi, songhy on jyldyqta, onyng ishinde keyingi eki-ýsh jylda ashyq soghys jariyalady.

Endi jalpy júrtqa belgili, az-múz sauaty bar, tym qúrysa jarym-jartylay kózi ashyq kez kelgen qazaqqa maghlúm býgingi ahualdyng eng kórneki, negizgi jaghdayattaryn eske týsire keteyik.

Osy «Egemendik» atalatyn jiyrma eki jyl ishinde:

– ejelgi qazaq jerining asty men ýstindegi barlyq qazyna men baylyq talaugha týsti;

– adal enbek emes, úrlyq-qarlyq, zorlyq-zombylyq, zansyz iyelik nәtiyjesinde jemit baylar toby jәne bar mýmkindigi shektelgen, kýnkóris jaghdayynyng ózi qiyndaghan taqyr kedeyler taby qalyptasty;

– qazaq auyly qirap, tozyp bitti, ýlken shaharlar tóniregine qayyrshylyq pen sharasyzdyq jaylaghan, túrmystyq qyzmeti tapshy, kembaghal, qotyrash qalashyqtar ósip shyqty;

– belgili bir әulet, úiymdasqan top, biyleushi tap azghana uaqyt ishinde qisapsyz baylyq, barlyq iygilikke jetken jaghdayda, el iyesi, jer iyesi jalpy júrttyng túrmys-ahualy kýn ozghan sayyn tómendep barady;

– el ishinde jappay korrupsiya, joydasyz jemqorlyq etek aldy;

– asa zor kólemdegi jәne úsaq-týiekke deyingi paraqorlyq ýirenshikti, daghdyly túrmys kebi retinde qalyptasty;

– memlekettik qyzmet, kez kelgen mansap – mindetti paryz emes, tek qana iship-jeu, baylyq qúrau, jeke bastyng qajetin ghana óteytin tiyimdi tetik degen týsinik ornyqty;

– sot, prokuratura, qúqyq qorghau, zang mekemeleri әdilet ataulyny ayaqqa basyp, tek jogharydan týsken núsqau, nemese jeke bas paydasy túrghysynan ghana júmys jasaytyn boldy;

– qylmyskerding jazadan qútyluy, kinәsiz kisilerding bas erkinen airyluy – ýirenshikti qúbylysqa ainaldy;

– kýdiktini jauapqa tartu kezinde, sottalghannyng jazasyn óteu mezgilinde adamgershilikke qayshy әreketpen azaptau, janyn qinau, tipti úryp óltiru – sovet túsyndaghydan da qatal, gestapolyq tәsildermen ýiles tútqyn tәrtibi – әdepki jaghdaygha sanaldy;

– auyr túrmys, zansyzdyq pen úrlyq-qarlyq, adal enbekpen mal tabu mýmkindigining qiyndyghy, beysauat jýrgen kisining ózining jeke basynyng qaterli jaghdayy, aram baylar men әkim-qaralardyng jýgensiz minezi – jalpy júrtty azdyryp, әdilet, adaldyq, kisilik turaly úghymdar ayaq-asty boldy;

– ýlkender dýniyeden týnilse, jastar ýmitsiz toryghu dertine shaldyqty, aqyry kәmelet jasyna jana tolghan, tipti tolmaghan órenderding ózine-ózi qol júmsauy – әlemde joq dengeyde óris alyp otyr;

– mýlde beykýnә, nemese kóldenennen kýdikti jeke kisilerge, halyqaralyq dengeyde eshbir teris tizimde joq dini, ruhany toptargha qarsy, olardyng otbasyn, jaqyn tuystaryn qosa qamtityn memlekettik terror zang ayasyna syighyzyldy;

– ýlp etken narazylyq, qarsylyq atauly ayausyz janyshtalyp jatyr;

– oppozisiya qughynmen, qudalaumen tozyp bitti;

– baspasóz erkindigi, jiyn, ereuil qúqyghy shektelgen;

– ýlkendi-kishili әdiletti saylau ataulynyng elesi de joq, demokratiyalyq qúndylyqtar qúrghaq sózben almasty;

– ýstem tap – búrynghy kompartiyalyq nomenklaturanyng әdis-amaly, isi men kýshining ekpinimen Qazaqstan sheginde bir ghana kisining ókimi – syrttan sypayylap aitylyp jýrgendey, avtoritarlyq biylik emes, tejeusiz diktatura ornady;

– osynda aitylghan jәne aitylmaghan qanshama soraqy sebepter nәtiyjesinde Qazaq eli býginde býkilәlemdik shiykizat otaryna, al Reseyding erki kem, búidaly, shyn mәnisindegi basybayly iyeligine ainaldy.

Áytse de, búl arada bizding aitpaghymyz – mýlde basqa mәsele. Otar elding de shekteuli, azdy-kópti qúqyghy bolady. Otar elding ózindegi halyq qadarynsha tirshilik jasap, ósip-ónip jatady. Onyng ýstine manadan beri tizbelenip otyrghan mәseleler birjaqty kórinui de mýmkin. Dau aitushylar tabylady. Úlanghayyr jetistigimiz bar, bizde keremet, bәri tamasha demek. Óz tarabymyzdan ýstesek, jalghyz qazaq emes, kez kelgen, kiriptar keptegi, nemese memlekettik qúrylym órkendep damudyng ondy jolyn tanday almaghan, artta qalghan elge tәn sypat. Álemde búdan birshama búryn erkindik alghanymen, otarlyq, jartylay otarlyq búghaudan shygha almay otyrghan, kembaghal qalyptaghy qanshama júrt bar. Qorqau ókimet, paraqor sheneunik, zansyzdyq pen zorlyq-zombylyq, auyr túrmys pen sharasyz tyghyryq – jalghyz bizding ghana enshimiz emes. Halqynyng әl-auqaty bizden әldeqayda tómen jaghdaylar da úshyrasady. Alysqa tartpay, kórshiles respublikalar – enbekke jaramdy azamattary el aqtap ketken tuystas aghayyndardy eske salayyq.

Biraq bizding ne Afrikada, ne Aziyada bolmaghan jәne boluy da mýmkin emes, atoylap túrghan airyqsha bir sypatymyz bar. Ol – biyleushi taptyng óz halqyna qatysty aram pighyly jәne teris әreketi. Naqtylap aitsaq, jer iyesi, soghan oray el iyesi de bolugha tiyis jergilikti, bayyrghy júrtqa qarsy kýresi. Odan әrmen anyqtap aitsaq – býgingi Qazaqstan ókimetining qazaq halqyna qarsy, josparly týrde, tabandy, әri dәiekti jaghdayda jýzege asyrugha kirisken eng basty júmysy – әlem tarihy, halyqtar sheruinde úshyraspaghan ózgeshe qúbylys. Biraq aqylgha syimas is emes. Týp-tamyryna boylasaq, zandy, tabighy jaghdayat dep tanyr edik.

Búl arada qazirgi Qazaqstan biyligi – keshegi Sovettik ókimning jalghasy dep bilu – mәselening bir ghana jaghy. Qashanda otarshyl tәrtipting eng negizgi túrghysy – jer iyesi bolyp tabylatyn halyqty birjola qúrtu edi ghoy. Patshalyq Resey, әsirese Qyzyl Resey qazaq halqyna zәbir men qiyanattyng barlyq týrin qoldandy, aqyry 1932–1933 jyldarghy ghalamat asharshylyq nәtiyjesinde úly halyqtyng saghyn syndyrdy, biraq qansha qyrylsa da, qazaq jer betinen birjola óshpey qaldy, sondyqtan «Tyng kóteru» nauqany úiymdastyryldy, bayyrghy júrttyng ýstine orysy bar, ormany bar, taghy qanshama halyqty әkelip tókti, sóitip jer iyesin eleusiz azshylyqqa ainaldyrdy. Alayda aqyr týbinde dýnie keri tónkerildi, bәri ózgerdi, tek búrnaghy kommunistik biylik óz ornynda qalypty. Áuelden-aq qazaqty kemshin sanaghan, otarshyldyng qyzmetindegi, qarghyly qauym. Ókim atauy ózgerse de, úghym men tanym búrynghysha. Onyng ýstine, jana, tótenshe bir týsinik qalyptasypty. Últtyq sanadan tys ókimette jeke bastyng paydasy birinshi oryngha shyqpaq. El mýddesi esep emes, memlekettik túrghy – osy jeke basqa ghana qyzmet etetin, satugha, paydalanugha qolayly, qajetti tetik qana. Búl jolda syrtqy qiyndyqtardy jenu onay – kýshti kórshining qalaghan, súraghanyn bere beru, tipti alystaghy alpauyttyng ózining qolyn qaqpau. Atyng abyroy tauyp, biyliging beky týsedi, syrttaghy júrtqa senen jaqsy kisi joq. Al ishki qiyndyq, sonshama eleusiz bolsa da bar, nemese әjeptәuir bolyp shyghuy mýmkin. Onyng aty – qazaq deytin halyq. Osy qazaqty juasytsa, dauysynan aiyryp, jigerin jasytyp, kýshin qaytarsa, bar múraty ornyna kelmek. Sóitip, «Egemen» ókimettin, atauly, jalghyz kisi emes, kompartiyanyng jәdigóy mektebinen ótken tútas bir qauymnyng qazaq halqyna qarsy qauip-qatersiz, beybit, biraq qatan, әri ayausyz soghysy bastalyp ketti.

Osy ishki maydannyng jalpy júrtqa maghlúm negizgi bir túrghylaryn atap óteyik.

Býginde biylik basynda otyrghan part-nomenklaturanyng qazaq tәuelsizdigin qajetsimegen, búrnaghy otarlyq kepte qalugha janyn salghan, alys-jaqyn tónireginen mýlde bóten, qúldyq sanasy – Orys-Sovet imperiyasy ydyray bastaghan kezde airyqsha kórinis berdi. Tughan halqynyng qanshama qan tókken, jýz elu jyldyq múraty sóz emes. Óz bastary noqtaly bolsa da, aldynda astau, jeke jaghdayy tym jaqsy. Aqyry Baltyq pen Ukraina túrypty, irgeles Orta-Aziyalyq elder, ony aitasyz, imperiya úiytqysy Reseyge deyin óz tәuelsizdigin jariyalap bitken kezde, qaqaghan qys, iyen júrtta qalghan Qazaq SSR-ynyng satymsaq ókimeti men quyrshaq Jogharghy Kenesi amalsyzdyng kýninen «Egemendik» alugha mәjbýr boldy. Búl eki ortada Mәskeumen aralyqta qanday kelissóz atqarylghany әzirshe jabyq túr, keyin arhivten «Biz Resey qúramynda qalghymyz keledi» degen gharyznama-ótinish shyghyp jatuy da ghajap emes, onyng aiqyn mysaly – janadan tughan respublikanyng qanshama ay boyy rubli aimaghynan ketkisi kelmeui, yaghni, Reseyge tәueldi qalatyn ekonomikalyq birlikten ainymauy der edik. Aqyry búl kiriptarlyq talap ta qabyl alynbady, Resey bizding jandayshaptardy rubli aimaghynan teuip shyghardy, búdan son, tól tengemiz ainalymgha týskenshe, búl kezde qoldanudan shyghyp ketken Resey rubli vagonymen, sostavymen kelip, býkil Qazaqstan ahualyna qanshama ziyan tiygizgeni mәlim.

Óz aqshamyz shyqty, búl – tәuelsizdikting eng kórneki, naqty belgisi dep, quanyshymyz qoynymyzgha syimady. Biraq arada bes-on jyl óter-ótpeste osy últtyq tenge Egemen ókimetimizding kózine jyn bolyp kórine bastady. Banknottar betindegi Abylaydyn, Abaydyn, Shoqannyn, Qúrmanghazy men Sýiinbaydyng suretteri joghalyp, barlyq jana aqsha búrynghy bir tengelikte bederlengen Faraby beynesimen almastyryldy. Búl jaghday – әueldegi ýsh tengelikten jýz tengelikke deyingi banknot qúnsyzdanyp, ainalymnan týsken sebepti dep týsindirildi. Álbette, Faraby de qazaqtan alys emes, ortaghasyrlyq Otyrardan shyqqan týrik, sonymen qatar әlemdik túlgha, arab memleketterining aqshalarynan da kórinis tapqan, endigi qazaq tengesine de jarasyp túr, biraq Abaydyng jәne basqa alyptarymyzdyng beyneleri de tanbalansa qayter edi? Bolmaydy eken. Múny az deseniz, jana ghasyr sheginde qazaq tengesining betinde sandyq baghasyn aighaqtaghan jazu orys tilinde de jazyla bastady. Yaghni, býkilәlemdik otar, onyng ishinde Reseyding atausyz bodany mәrtebesine jetken elding shartty aqshasynda aiqyn últtyq nysan bolmauy qajet eken. Tәuelsiz el emessin, asyp ketkende Reseyding bir bólshegisin! – degen qaghida, qatang eskertuding әuelgi bir, naqty, kórneki aighaghy.

Osy tengening últsyzdanuymen qatar, ómirding barlyq salasynda da Qazaq elin tútasymen últsyzdyq kebine týsiru – pәrmendi, josparly nauqangha ainaldy. Sypayylap aitqanda. Bәrin týgel taratyp, bajaylap tizbelesek, tútas bir kitap, әldeneshe kitap jazylar edi.

«Egemendik» zamannyng alghashqy kýnderinen bastap-aq halyqtyng aqyl-oyy, jan-jýiesi, qorghanyshy men qamqory sanalatyn últ ziyalylaryna qarsy kýni býginge jalghasyp kele jatqan bylghanysh nauqan bastaldy. Búl kezde bayaghy Kolchak aitqan bas kóterer bes jýz qazaqtyng sany eselep ósip, әldeneshe myngha jetken. Tayly-tayaghy, týp-tamyrymen týgeldey qúrtyp jibere almaysyn, sondyqtan órisin taryltyp, túqyrtyp ústau sayasaty iske qosyldy. «Ziyaly qauym degenimiz – ziyandy qauym!» – degen jәdigóy úran shyghyp, oghan jalbaghaylar men dalbaqaylar qosylyp, baspasóz betinde tura jiyrma jyldyq nauqan úiymdastyryldy. Búl, býgingi satymsaq ókimet ýshin shynynda da ziyandy qauymnyng eng qomaqty bóligin – ghylymy intelliygensiya qúraytyn. Endi uniyversiytet professorynyng ailyq aqysy aptalyq kójesine jetpeytin boldy. Qatardaghy ghylym kandidattary mýlde tapshylyq jaghdayda qaldy, keyingi talapker jastardyng bary – ghylymnan ketip, joghy – búl jaqqa juymaytyn boldy. Kóp úzamay-aq Ghylym akademiyasy taratyldy. Qúrmetti akademikterge aldanysh stiypendiya taghayyndaldy. Osy eki jaghday – Jogharghy oqu men Ghylym akademiyasynyng jútqa úshyrauy – Qazaqstandaghy ghylym ataulynyng daghdarys, toqyrauy ghana emes, keri ketui, uaqyt oza kele mýlde derlik joyyluyna úlasty. Búl – bir oqpen atylghan eki qoyannyng alghashqysy ghana. Ekinshi qoyan – ghylym tóniregindegi tanymy ken, keudesi zor, qashanda ýlken qúrmette bolghan oqymysty qauymnyng újymdyq qúrylymy joyylyp, bar tirshiligi súryqsyz, qorash jaghdaygha týsip, ghylym ghana emes, sayasattan da aulaqtap, halqynyng sózin sóileuden qaluy, ýlkenderi sharshap, ólip-jitip, kishileri qajyp, týnilip, qogham ómirinen shetteui dep bileyik.

Sovettik zamanda últtyq partiya qyzmetin atqarghan, qaharly jeltoqsan oqighalarynyng kezinde de halqynyng mún-zary men ashu-yzasyn bildirgen Jazushylar odaghy da osy kepke úshyrady. Aty bar da, zaty joq. Búryn jazushylar kitap shygharyp aqsha alsa, endi kitabyn shygharu ýshin aqsha tóleytin boldy. Osy әren-pәreng kitaptyng ózining taralymy joqqa jaqyn – bir myn, eki, ýsh myn. Qalamaqy turaly aitudyng ózi әdepsizdik sanalady. Qazaq kitaby eshqanday qosymsha payda týsirmeydi eken. Búl kitap Sovet ókimetining alghashqy elu jylynda da eshqanday payda týsirmegen, biraq sol zamandaghy agha jazushylar qap-qabymen aqsha alghan. Biz kórgen songhy jiyrma bes jylda da qalamaqy búrynghygha jetpegenimen, әjeptәuir boldy, biraq taqyr-taza ziyan, yaghny basyp shygharu ýshin qyruar tólemi bar óleng kitaptaryna toqtau qoyylmady, prozanyng esebinen jabylatyn, osynday, shyghyny mol jinaqtar shygharyp jatqan aqyndardyng qalamaqysy – týsimi kóp prozashylardan artyp ta ketetin. Eger bayaghyday elu-alpys mynmen shygharsa, býgingi kitap ta kóp týsim berer edi. Últtyq mәdeniyet, onyng ishinde ruhany qazyna sanatyndaghy kórkem әdebiyetting mәn-manyzy aqshamen eseptelmeytinin aityp jatudyng ózi artyq. Az ba, kóp pe shyghyn júmsalyp otyrghan oqu, tәrbie júmysy, sot pen polisiya, tipti әkimshilik, basqaru mekemeleri, eng ayaghy býgingi qoljaulyq parlamentiniz memleket qoryna kópe-kórneu sanap beretin qanday qarajat qúiyp otyr eken. Múnyng bәri esep emes. Eng bastysy – jazushylar qauymyn janyshtau, bar dauysynan aiyru, alash júrtyna yqpalyn joi bolatyn.

Sonymen, jiyrma jyl orayynda aldynghy aqsaqaldar ketti, oghan jalghas qarasaqaldar qojyrady, keyingi jastar ýisiz, kýisiz, kitapsyz, jalanayaq jaghdaygha týsti, kýn kósemdi madaqtap ólen-jyr jazghan, ókimetting barlyq sayasatyn qoldaghan bes-alty satymsaq jazarman bolmasa, qalghan qauymnyng bar derti ghana emes, kópshilik jazuy da ishke týsken, kýnkil әngimesi kuhnyadan aspaytyn jaghdaygha jetken.

Oqymysty, shygharmashy júrt – býkil ziyaly qauymnyng dýniyeden týnilmes qisyny joq. Halqyna dauysy jetpeydi, bedeli kem, abyroyy shamaly. Býgingi ókimet aqylyn almaydy, aiqayyn estimeydi, bәrin kerisinshe, óz qalauymen jasap keledi.

Biz ziyaly qauymnyng әrqily ahualyn, qogham ómirinen qalay shettegenin aityp otyrmyz. Múnyng bәri tughan halqynnyng kembaghal jaghdaydaghy auyr túrmysymen salystyrghanda týk te emes. Auyldaghy jappay júmyssyzdyq, qalaly jerge jetken jastardyng jýkshi, arbashy, kýndelikti jaldamaly kebindegi súryqsyz ómiri, qajymas qazaq әielderining qara bazardy jaghalaghan qalt-qúlt tirshiligi – bardy sausaqpen sanap, joqty týgendep bite almaysyz. Jiyrma eki jyldyq jana otar jaghdayynda býkil qazaq júrtynyng minez-qúlqy ózgergen, dýnie tanymy basqa bir arnagha týsken, niyet-pighyly búzylyp, bar múraty tek qana kýnkóris qamyna tirelgen. Múny az deseniz, «tәuelsizdik tanynyn» dýnie taryla bastaghan alghashqy jyldarynyng ózinde «Qazaqtyng jauy – qazaq!» – degen úran kóterildi. Teatr sahnasynan baspasóz betine kóship, kýndelikti, jalpy júrt auzyndaghy lepeske ainaldy. Búl rette bizding shalaghay artisterimiz ben shalasauat jurnalist, jalbaghay jazushylarymyzdyng enbegi airyqsha boldy. 90-jyldardaghy «Ana tili», «Jas Alash» gazetterinde jәne «Júldyz» jurnalynan basqa barlyq basylymdarda eng basty úran bolghan, búralqy ghana emes, últ taghdyry ýshin meylinshe qaterli qaghidany әuel basta jeke bir kisi oilap tapty degenge kýmәn keltirem. Jogharydan týsken núsqau – jandayshaptar kóterip jibergen, sanasyz tobyr odan әrmen qozdatyp әketken. Qaytkende de, qazaq qoghamynyng irip bara jatqan, azyp, toza bastaghan ótpeli kezenine tәn kórinis bolatyn. Oilap qaraghanda, búl úrannan jalghyz-aq qorytyndy shyghar edi. Qara qazaq birine biri jau bolghanda, biyik mәrtebeli ókimeting nege qarauyndaghy halqyna dos boluy kerek?! Sender birindi-biring týtip jender, bәrindi qosyp, tәbeti tәuir ókimeting jәukemdesin. Shynynda da solay bolyp shyqty.

Egemendik mejesi bes-alty jylgha tolar-tolmasta qazaqtyng atameken jerin satu turaly mәsele kýn tәrtibine qoyyldy. Halyqty jana bir iygilikting artyqshylyghyna ýndep, әr taraptan pikir tartqan dýdәmal ospaqtan son, syrttay, tezinen dayyndalyp, ýkimet qostap, alghashqy oqylymy parlamentte maqúldanyp ta ýlgerdi. Osynday súmdyq habar estilisimen, qazaq ziyalylary týgel kóterilgen edi. 1999 jyl, shilde aiy bolatyn. Jazushylar odaghynyng mәjilis zalynda býkil shygharmashylyq úiymdardyn, ghylymy intelliygensiyanyng eng bedeldi ókilderi bas qosyp, bir auyzdan qatang qarsylyq aityldy, sóilengen sózding birazy jәne arnayy qarar respublikalyq baspasóz betinde jariyalandy. Sonymen toqtau bolyp edi. Áytkenmen, arada ýsh jyl óter-ótpeste parlament jer satu turaly mәseleni tótesinen, qayta kóterip, býkilhalyqtyq talqygha salmastan, qayrylmas sheshim qabyldapty. Jer satyldy.

Qazaq halqynyng arghy ata-babadan beri, myndaghan jyl boyy iyelengen, tónirekting tórt búryshynan antalaghan jaumen qaytpay qarjysyp, qisapsyz qan tógip, keyingi úrpaghyna miras etken jeri.   Jer satyldy. Tabanymyzdyng astyndaghy jalghyz tiyanaq. Kim aldy, ne qaldy? Qazir bizge shet jaghasy ghana maghlúm. Ejelgi qazaq topyraghy qoly jetken, naqtylap aitsaq,  óktem ókimetimizge kómektes, sybaylas, jany jaqyn, jat júrttyq qorqaulardyng talapayyna týsti. Ejelgi Qazaq elining eng qúnarly ónir, eng qúiqaly qonystarynyng qanshasy atannyng ózi atyn estip bilmegen jalmauyzdardyng iyeligine kesilgenin býgingi biz bilmesek te, keyingi zaman aiqyndap beredi.

Tang qalarlyq eshtene de joq. Jer satylyp, onyng asty men ýstindegi bar baylyq jat júrttardyng ýlesine berilip, yaghny týgel tóniregining kónilin tauyp, әbden kýsheygen son, Qazaqstan atalatyn respublikanyng preziydenti bolyp otyrghan Elbasy jәne Ghasyr ghúlamasy Núrsúltan Nazarbaev: «Qazaqta búdan búryn memleket bolghan joq!» – dep jariyalady. Áuelde qaqas estidik pe dep edik. Jeti-segiz jyl orayynda, eng biyik minberden әldeneshe ret qaytalap pysyqtady. «Memleket bolghan joq, shekarasy da bolmady». Janalyq emes edi. Odan kóp búryn Soljenisyn aitqan. Soljenisynnan song Jirinovskiy neshe mәrte shegelegen. Bizding janalyq – múnday soraqy sózding osy eldi basqaryp otyrghan kisining auzynan shyghuy bolatyn. Bir qyzyghy – búrnadan belgili kep bolghanymen, eshkim de Nazarbaev Soljenisyndy qaytalap, Jirinovskiyge ýn qosyp otyr dep oilamady. «Osy tәuelsizdikti bizge óz qolymen alyp bergen» kýn kósem: «Bәrin de men jasadym», – dep túr, qaytkende de artyq ketti dep týidik. Alayda Ghasyr ghúlamasynyng atauly lepesining mәn-maghynasy mýlde basqasha bolatyn. Alanghasarlyq ta, anqaulyq ta emes, terennen tolghaghan, aldy-artyn bayyptaghan naqty tújyrym. «Qazaqta memleket bolghan joq, yaghny aldaghy zamanda boluy da shart emes; ózim qúrghan memleketti ózim tarata alam, patshalyq zamanymda ne qylsam da oryndy, zandy», – degen kep.

Al endi memleketi bolmaghan elding tarihy bola ma? Taqau kórshilermen shekarasy bolmaghan júrttyng ózine tiyesili qonys, mekeni bola ma? Tarihty, jer iyeligin aitasyz, ózindik halqy bola ma? Joq, joq jәne joq! Qazaq degen halyq joq. Atap aitylmasa da, dәp osynday qorytyndy shyghady. Bar bolsa da, qúnsyz, eleusiz tobyr.

Bolmaghan memleketting ótkenin, joq tarihty tekseru, zertteu qajet pe? Qajet emes, mýmkin de emes. Atauly qaghidadan keyin, tipti odan kóp búryn qazaq tarihyn tanugha beyresmy týrde tyiym salyndy. Joq memleketting alghashqy eki hanyna Astanada ornatylugha tiyis jәne dayyn túrghan, jap-jaqsy, kórneki keyipti eskertkish, tóniregindegi jauynger serik beynelerimen qosa, әldebir qoqysqa tastalyp, onyng ornyna jana, shynayy tarihty bastaushy Alyp Túlghanyng mýsini qoyyldy. Al Almatyda búdan jiyrma jyl búryn belgilengen, 1932–1933 jyldarghy alapat asharshylyq qúrbandaryna arnalmaq eskertkish bayaghy jataghan, múqyl qúlpytas qalpynda túr. Ony aitasyz, qazaq halqyn orny tolmas apatqa úshyratyp, әlemdegi eng ýlken halyqtar qatarynan shygharghan kommunistik genosiyd, onyng sebep, saldary jóninde aitudyng ózi orynsyz sanalatyn boldy. Jýz elu jyldyq orys jәne orys-sovet otarshyldyghy turaly sóz qylugha rúqsat joq. Kommunistik basqynshylyqtyng jana kezeni – «Tyng kóteru» nauqany әli kýnge madaqtalyp jatyr jәne ótkende pәlenbay jyldyghy ókimettik túrghydan arnayy ataldy.

•  Qazaqtyng esepten shygharyluynyn, búryn bolmaghan memleketining qazir de elesi joghynyng eng aiqyn mysaly – «Bir jýz qyryq últ» teoriyasy. Mәn-maghynasy: qazaq – atauly respublika shegindegi jeke-dara júrt emes, osy elde «shat-shadyman túrmys keship, yntymaghy jarasqan» 140 halyqtyng qataryndaghy qauym degen ústanym. Qazaq – óz ata-júrtynda memleket qúrushy, jetekshi halyq emes, kópting biri degen sóz.

Álbette, Qazaqstan azamaty sanalatyn adam atauly últyna, nәsiline qaramastan, teng qúqyqty. Jәne búl tendik qazaqqa da tiyesili. Azamattyq túrghyda kisining kisiden artyqshylyghy joq. Biraq búl aradaghy kiltipan – bayyrghy júrttyng últtyq statusy turaly. Sen – jer iyesisin, әri basqalarmen salystyrghanda, ólsheusiz kópsin. Alayda ata-baba mekeninde túrghanyng esep emes, al kóptiging – eleusiz jaghday eken. Eleusiz ghana emes, qajetsiz, tipti qaterli kiltipan. Egemen ókimetimning úghymynsha, qazaq ózining ógey otanynda kópshilik bolmaugha tiyis.

Osyghan oray, egemen sayasatymyz 2009 jylghy resmy songhy sanaq kórsetkishi – respublika shegindegi qazaq halqynyng ýles salmaghy 67 payyzdan astam deytin, jalpy júrtqa habarlanyp qoyghan bastapqy derekti әuelde Nazarbaevtyng auzymen 65 payyzgha týsirdi, osydan song 65-ting ózi kóp kórinip, 63 payyzgha deyin tómendetti. Shyndyghynda, osy «alpys ýshtin» ózi – qyruar san, qazaq – respublika kólemindegi sany basym, jetekshi últ degen sóz. Baltyq boyyndaghy, alghashqy kýnderinen bastap shyn mәnisindegi tәuelsizdik ornatqan ýsh eldegi bayyrghy halyqtyng ýles salmaghy da әzirshe osy 63 payyzgha jetip, jetpey jatyr. Alayda bizding otansyz, últsyz ókimetke eldegi jalpy júrttyng ýshten ekisine juyghyn qúrap otyrghan 10 millionnan astam halyqtyng ózi bәkene kórinedi. Bәkene kórinbese de, solay dep sanalugha tiyis eken. Qalghan quysty 129 últ jәne «úlyspen» tyghyndapty. Jiyny – 130 halyq dep qoyynyz. Oghan da tәuba, búl 130-dyng ishinde qazaq ta bar, qapelimde úmytyp ketpegen. Sodan beri tórt jyl ótti. Managhy últtar men «úlystar» óz ishinen balalap kóbeyip, 140 degen juan sangha jetipti. Yaghni, qazaqtan basqa taghy da 139 últ pen «úlys». Endi eseptep qaranyz. Eng songhy, jana derek boyynsha, biylghy 2013 jyldyng orta sheninde respublika halqynyng jiyn sany 17 millionnan asqan. Onyng tura 11 milliony – qazaq, jalpy júrttyng 65,2 payyzy. Búdan songhy eng iri halyq – orys, 21,8 payyz, odan keyingi ózbek – 3, ukrain – 1,8, úighyr – 1,4, tatar – 1,2, nemis – 1,1 payyzdan. Búlargha jalghas kәris – 0,6, týrik – 0,6 payyz tartady eken. Qazaqpen qosa jinaqtap kelgende, osy azdy-kópti ýlesi bar on halyq – býkil respublika júrtynyng 96,7 payyzyn qúraydy. Sonda qalghan 130 últ pen «úlystyn» ýlesi – 3,3 payyz ghana bolyp shyqpaq. Búlardyng ishinde bes-on myn, birer myny túrypty, bes-alty, tipti eki-ýsh-aq kisiden túratyn «últtar» men «úlystar» bar. Ókimettik úiymdar izdep barmasa, tiri jan týrin kórmegen 5 chukcha, 4 nivh, 3 nganasan, 2 yukagiyr, 1 ain degen siyaqty. Endi Tynyq múhit araldarynan, Ortalyq Afrika men Amazonka jynghyldarynan jalghyz-jarymdap taghy on, jiyrma, tipti, aram aqshamyz jetip túr, qyryq-elu kóz әkelsek, býgingi Qazaqstan 200 últ pen «úlys» tatu-tәtti, bereke-baylyqty, shat-shadyman tirshilik keship jatqan újmaq ólkesine ainalar edi. Osynday, kýlkili emes, soraqy jaghdaylargha qarap túryp, býgingi Qazaqstan ókimetin ústap otyrghan alyptardyng aqyl-esining týzuligine kýmәn keltiresin. Álgindey esepke salsaq, búrnaghy әlemdik imperiyanyng úiytqysy bolghan Úlybritaniyada kem degende bir, eki myn, bәlkim, jer betin jaylaghan әlde ýsh, әlde bes myng halyq týgel bar bolyp shyghar edi. Al Fransiya men Germaniyada bes-alty jýz ben myn-myng jarymnyng aralyghynda. (Osy ýsh eldegi sonshama júrttyng ishinde bireu, ekeu, ýsheu emes, әldeneshe jýz, bәlkim, birer mynnan astam qazaq ta bar.) Osyghan oray, Úlybritaniya – әlemdegi barlyq júrttyng otany, Fransiya – bes jýz halyqtyng mekeni, Germaniya – jeti jýz «úlystyn» iyeligi dep dabyrlaghan maqtan estilmeydi. Alayda jana ghana aitqan, aqyl-esting býtindigine kýmәn – orynsyz. Dәl osy mәselede ókimetimning myiy shylqyp túr. Esep te naqty: Qazaqstan – qazaqtyng emes, osyndaghy 140 júrttyng ortaq qojalyghy, qazaq múndaghy barlyq baylyq pen iygilikting jýzden birdene bólshegine ghana enshili deytin súrqiya qaghida. Búl – beridegi, syrtqy perde. Shyn mәnisinde Qazaqstan – qazaq ýshin qút meken, tughan otan boludan qalghan.

Osy «yntymaghy jarasqan 140 últ pen úlys» qaghidasynyng negizinde qúrylghan «Qazaqstan halyqtarynyng assambleyasy» shyn mәnisinde ýy ishinen ýy tiguge, osy halyqtardyng birligine emes, aiyrymyna qyzmet qylyp otyr. Jergilikti júrtqa bótensin, óz betinshe tirshilik jasa degen saryn. Osy uaqytqa deyin Assambleya qazaq mýddesine, qazaq tiline qatysty eshqanday mәsele kóterip, mәlimdeme jasap kórmepti. Kerisinshe, atauly úiymda basshylyq qyzmette bolghan keybir azamattardyng qara-qasqa shovinister tobynan tabylghan mysaldary bar. Sonymen qatar qazaq múratyna jat, ókimettik ústanym qalghan barlyq últta bayyrghy júrtqa qarsylyq, jek kóru ynghayyndaghy týsinik tughyzyp jatyr. Nazarbaev bolmasa, qazirgi qatang tәrtip bolmasa, búl qazaqtar orystan bastap soyqan salyp, úighyr men kәris, kýrd pen әrmen – taghy qanshama júrtty týgel qyrghyngha úshyratpaq eken. Sondyqtan da qazaqty basyp ústau kerek deytin qisyn.

Mine, qaranyz. Osy on jeti millionnyng ishindegi eng haqysy kem júrt kim? Qazaq. Búl jaghday ómirding barlyq salasynda atoy salyp túr. Kýndelikti kórinis qana emes, búljymas zan. Mәselen, eki jas – qazaq pen úighyr (sheshen, kýrd, kәris, chukcha...) tóbelesip qalsyn. Múnday jaghday túrmysta bolyp túrady. Orys pen orys, úighyr men úighyr, kәris pen kәris, tipti qazaq pen qazaq ta janjaldasyp jatuy mýmkin. Ásirese qazirgi júrttyng bәrining terisi tarylghan zamanda. Bireui kinәli, nemese ekeui de jazyqty. Al bizde ghajayyp әdildik ornady. Qanday jaghdayda da qazaq kinәli dep tanylady. Álgi qojayyn últtyng qolynan kisi ólse de, esep emes. Janjaldy kim bastasa da, qazaq aiypty. Onyng ishinde managhy atylyp, pyshaq salynyp, tepkilenip ólgen marqúmnyng ózi qylmysker tanyluy mýmkin. Al tiriler – tayaq jegen, kózi shyghyp, qoly synghan qazaqtar әdil sottyng aldynda jenil-jelpi emes, qatang jazagha – pәlenbay jyldyq týrmege kesiledi. Búl qalay dep ara týsken kóldeneng júrt týgili, aqiqatyn jazghan baspasóz ókilderining ózi qolma-qol jauapqa tartylmaq. Nәtiyjesinde jergilikti qazaq ózining adamdyq qúqyghyn qorghay almaytyn mýsәpir halge jetti. Tek qylmystyq isterde ghana emes. Kýndelikti ómirdin, túrmystyng barlyq salasynda. Qazaqstanda túryp jatqan, azamattyq haqysy artyq kez kelgen últ pen «úlys» ókili bayyrghy qazaqty qalay qorlasa da aiyby joq. Al qazaq qybyr etip kórsin, tipti qara kýsh emes, sypayy sózge jýginsin – últ arazdyghyn qozdyrghan qylmysker bolyp shyghady. Qazaqty jәbirleu, onyng últtyq namysyn ayaqqa taptau, ótken tarihyn, tilin, myng jyldyq mәdeniyetin, últtyq qúndylyqtaryn joqqa sanap jәne bylghap, bylapyttau – Qazaqstan sheginde shyghyp jatqan, dәieksiz elektrondyq qúraldardy aitpayyq, tasqa basylghan gazet-jurnaldar betinde ýirenshikti qúbylysqa ainalghan. Qoy dep aitatyn, tyiym salatyn ókimeting joq. Qayta, kerisinshe, tarihy joq, memleketi bolmaghan, yaghny eki ayaqty adam ataulygha tәn jetistik pen iygilik ataulydan júrday dep, bәrin qozdyryp otyrghan osy «Egemen» ókimetin, onyng Kýn kósemi men jandayshap qosshylary emes pe?! Jat júrttyq otandastar sening qazir de jetisip ketpegenindi kózimen kórip otyr. Egemen Qazaqstan respublikasynda qazaq tilinde tolyq habar beretin jalghyz tele-arna jiyrma jyl ótkende әreng ashyldy, әiteuir óz tilinde sóilep túr demesen, auzy qisyq, kózi qitar.

Qazaq ruhany túrghyda, túrmys ahualynda ghana emes, zang aldynda da kemshin jaghdaygha týsirildi. Kóbine-kóp qazaqtyghynan basqa jazyghy joq. Sonau 1918–20 jyldardaghy siyaqty, eshqanday tergeu, tekserusiz, jekelep te, tobymen de atyp tastaugha bolady, bala-shaghasy, ýi-jayymen qosa, týgeldey órtep jiberuge, irgetasymen birge jaryp, qoparyp, aspangha úshyrugha bolady; terrorist eken deydi, biraq aighaghy da, dәleli de joq, jәne búl qarusyz azamat, qorghansyz bala-shagha, qatyn-qalashtyng jón-jobasy mýlde aitylmaghan kýiinde qalady. Bar kinәsi meshitke baryp, namaz oqityn, tipti beysauat, óz betinshe jýrgen múnday terroristerdi keyde tobymen ústap, otyz-qyryq, on bes-jiyrmadan sottap jatady, sot mәjilisteri jabyq ótedi, ýkimi qatal – on jyldan jiyrma bes jylgha deyin, bayaghy Sovettik Ýlken terror kezindegi «japon shpiondary» tәrizdi. Songhy ýsh-tórt jyl orayynda әldeneshe otbasy ýi-jayymen qosa jarylyp, kem degende eki jýzden astam «terrorist» qatang tәrtipti týrmege tyghyldy.

•  Eng ghajaby, osynshama sodyrlar jaylaghan Qazaqstanda әli kýnge birde-bir atauly terroristik shabuyl bolmapty. Týsinikti jaghday, bizding qyraghy chekister aldyn alyp jatyr ghoy. Ókimetim solay dep sendirgisi keledi. Alayda aqymaqtyng ózine týsinikti jaghday. Múnyng bәri – qazaqty janyshtau, ýrkitip, qorqytyp qong, bar erkinen airylghan kónbis, isalmas tobyrgha ainaldyru әreketi ghana. Aqyry – Janaózen. Mine, bizding qaharman qorghaushylarymyzdyng bauyry jazylyp, busana atqan kýni. Alayda bar armanyn týgese almaghan siyaqty. Kez kelgen sәtte әldenendey narazylyq bildirip, bas kótergen júrtty jamsatyp salugha dayyn otyr. Júrt bolghanda – tek qazaqty ghana.

• Aqtóbede, nemese Atyrauda bir orysty atyp kórsin. Almatyda әldebir úighyrdyn, Shymkentte qaysybir kýrdting múrny qanap kórsin. Eger Manghystauda ereuilge shyqqan, tipti shyqpaghan, kóshede jay ghana seruendep jýrgen bes orys bolsa, bizding sýiikti ókimetimiz myltyq atpaq týgili, tayaghyn kótermes edi. Egemen biylik ýshin eng qaterli jau – qazaq bolyp túr. Zannan tys, sondyqtan da qorghansyz, ne isteseng de, qarymtasy, qaytarymy joq dep biledi.

Jerdi satu, qazaqtyng bar baylyghyn talapaygha týsiru – qanshama auyr ahual bolsa da, el-júrtymyz – qazaq atalatyn halyqtyng irgesi býtin ghoy dedik. Ókimet jaulyq rayynan qaytpasa da, halqymyz es jiyar, ósip-ónip, kóbeyip, aqyr týbinde ózining enshili sybaghasyna qol sozar dedik. Sóitsek, tughan halqynan egemen, tóniregine týgel tәueldi ókimetimiz búl jaghyn bizden búrynyraq oilap qoyypty. Qazaq halqy kembaghal jaghday, qayyrshylyq túrmys ýstinde úrpaq ósirmeui, ónbeui, óz júrtynda basym kópshilikke ainalmauy qajet eken. Halyq sanaghynyng әuelgi, resmy nәtiyjesin búrmalau, yaghny óz respublikasynyng shegindegi qazaqtyng jiyn sanyn mýmkin bolghanynsha kemitip kórsetu – búl sayasattyng andausyzda syrtqa shyghyp qalghan bir ghana belgisi eken. Endi anyq qater qaupin andaghan son, egemen ókimetim ashyq, pәrmendi әreketke kóshti. Qaytkende de Qazaqstan shegindegi qazaq kóbeymeui kerek!

Búl zúlymdyq pighyl osydan jiyrma jyl búryn kórinis bergen. Qazaq halqy tәuelsizdik alypty, ózining últtyq tuyn kóterip, bayyrghy memleketin janghyrtyp, qaytadan enseli el bolypty degen quanyshty habar, býkil әlemge taralghan naqty aighaqtan son, shettegi qazaq atauly tarihy otanyna oralugha asyqty. Alghashqy quatty tolqyn – úly kósh Monghol úlysynyng tarabynan bastaldy. Kelesi kezekte Qytay halyq respublikasyndaghy bayyrghy qazaqtar túrdy. Búrnaghy sovettik respublikalar – jaqyn kórshi Ózbekstan, onyng ishinde avtonomiyalyq Qaraqalpaq jәne Týrkmenstan, tipti Resey Federasiyasyndaghy qandastar týgeldey derlik elendep otyrdy jәne birtalay júrt aldy-artyna qaramay, ata-júrtqa kóshe bastady. Egemen ókimetimiz auyr jaghdayda qalghan edi. Jaqtyrmasa da, toqtau sala almaydy, ózderining ókimi әli de berik bekip bolghan joq.

Biraq úly kóshti toqtatpasa da, tasyrqatyp, bógep, kesel keltiruge bet búrdy. Kóship kelgen oralman júrttyng aldyna jýz san tosqauyl qoyyldy. Uaqyt ozghan sayyn jaghday jenildeu ornyna qiynday berdi. Ókimetinning ózi únatpay otyrghan panasyzdy kim basynbas. Sýiretpe syltaular, kópe-kórneu zorlyq, ar-úyat, adamdyq namysty qorlaytyn әrqily әreket ýstine qisynsyz paraqorlyq qosyldy. Qazaqstannnyng azamattyghyn alu – qiyametting qyl kópirinen ótkenmen birdey jaghdaygha jetti. Soghan qaramastan, oralmandar tasqyny arta týsti. Ejelgi ata-júrtyna ornyghyp, bolashaq úrpaghyn óz elining taghdyrymen qosugha niyet etken jankeshti qazaqtardyng kórgen qiyndyghy, estigen balaghaty, auyr túrmysy jalpygha mәlim, qaysybirin sanap bitersiz. Ókimetting resmi, jauapker túlghalarynyng әr kezdegi andausyz, nemese eseppen aitylghan, qazaqqa ghana qarsy emes, adamgershilikke qayshy sózderi men bylghanysh isteri tarih betinde tanbalanyp túr.

Osynyng bәrine qaramastan, úly kósh sayabyr tartsa da toqtalmady. Endi, mine, 2009 jylghy sanaqtyng jan shoshyrlyq qorytyndysy – qazaq 67 payyzgha jetipti!.. Súmdyq qoy. Egemen ókimetim jandәrmen tótenshe amaldar oilastyra bastady. Biraq qazaqqa qanday qysas jasasa da, aitarlyqtay nәtiyje bermey jatyr. Aqyry... mine, alaqay, Janaózen kómekke kelipti. Ókimetimning kókten tilegeni ayaq astynan shyqty. Atty, azaptady, týrmege tyqty. Qorqytyp, ýrkitip, qazaq ruhyn birjola janyshtaghanday sezindi. Biraq eng basty nәtiyje, Janaózen qyrghynynyng eng mәueli jemisi – oralman mәselesi bolyp shyqty. Keshe ghana Sovet Odaghynyng qúramynda birge jasaghan, osy Manghystau ónirimen kórshiles Týrkmenstannan kelgen atalas qauym – basqa bir planetanyng túrghyndary siyaqty. Biz shyrqap algha basyp ketkende, búlar jabayylar elinde qalghan, sauatsyz, sanasyz, sodyr. Bәrine osy oralmandar kinәli. Tek Manghystau óniri ghana emes, Qazaqstannyng Týstigi men Shyghysy, Ortalyghy men Batysyna Mongholdan, Qytaydan, Resey men Ózbekten kelgen oralman atauly – bizding Qazaqstan memleketi, shyndyghynda Egemen ókimetimiz ýshin airyqsha qaterli dúshpan eken. Sóitip, oralman mәselesi týbegeyli sheshilip, әrqily tarihy jaghdayda shette qalghan qazaqtyng ata-júrt, atauly respublikasyna qaytyp keluine toqtau salyndy. Mine, eki jyl boldy. Tәrizi, mәngilik tyiym. Eger býgingi tughan halqynan birjola egemen ókimetim mәngige bolmasa da, taqaudaghy bes-on jyl osy ornynda túrsa, is ayaghy qúrdymgha ketpek. Maqsat, sebebi bireu-aq – qazaq halqy Qazaqstanda basym kópshilikke ainalmauy kerek! Osynday naqty esep. Qazaqqa qarsy, adamgershilikke shet әreket ekeni kópe-kórneu. Biraq mening qúrdasym, Ghasyr ghúlamasy, әlemde tendesi joq sayasatker Núrsúltan Nazarbaev bastaghan Qazaqstan ókimeti aiylyn jimaydy, eshteneden iymenbeydi. Al, ne isteysin? Qolynnan kelse, qylyp al! Shulaysyn, dýrligesin, qoyasyn, kónesing dep otyr.

Qazaqtyng býgingi, ózining ata-júrtyndaghy, adamgershilikten tys, qorlyqty, kembaghal ahualyn týgendep bitu mýmkin emes, tize bersen, sózding úshyghyna jetpeysin. Týiip aitqanda, ókimetimning bar isi – qazaq ónbeuge tiyis, óspeuge tiyis, ensesi jazylyp, boy kótermeuge tiyis degen qatang qaghida shenberinde.

Úly kósh toqtady. Mýmkin, eki-ýsh jyl, mýmkin, bes-on jyl. Bәlkim, qúrdasymyz ekeuimiz birge jetetin 2050 jylgha deyin jәne odan keyin de. Biraq osy qapysyz esepting ózinde eriksiz qate bar. Býgingi qazaq halqynyng respublika shegindegi jiyn sany – 11 million. Múnshama jandy týgelimen qyryp tastay almaysyz, Arktikagha, nemese Antarktikagha kóshirip jiberu qoldan kelmeydi. Onyng ýstine búl 11 million jyl sayyn kemi eki jýz myngha ósip jatyr. Qazaqtyng bar qatynynyng jatyryn buyp ústau mýmkin emes. Endi tórt-bes jyldan song 12 million bolady, payyzdyq esebi – 70-ten asady. Áuelgi kommunizm mejesi – 2030, keyingi újmaq elesi – 2050... jәne odan arghy jyldarda taghy da eselep kóbeyedi. Eger osy aralyqta Jer shary qaq airylyp jarylsa, onda da arman joq, qazirgi otarshyl oryspen, bolashaq otarshyl qytaymen birge ketemiz. Jarylmaydy, ketpeymiz. Ketetin – biri ókimine sengen, biri jazuyna sengen eki kisi jәne sol ekeuining ana jaqtaghy shirigen bay, myna jaqtaghy qúbatóbel, ashqúrsaq zamandas kisileri ghana. Qazirgi jas – el aghasy bolady, qazirgi bala – últtyng túghyry bolady. Biz әrqaysymyz óz tarabymyzdan atqara almaghan, yaghny qazaqty taqyr-taza qúrtugha qauqary jetpegen jәne kerisinshe, ósirip, erkindikke de shyghara almaghan, qarama-qayshy әreket ataulynyng kýni ótedi, jana zamandaghy jana úrpaq shyn mәnisindegi tәuelsizdik tuyn kóteredi! Qazaqty auyzdyqtap әkelgen Keden odaghy da, otarshyldyq zamanyn qayta tughyzatyn basqa odaqtar da adyra qalmaq.

IYә, endi ghana eske týsip otyr. Memlekettik til jayynda aitpappyz. Býgingi kýnde Qazaqstan atalatyn eldegi memlekettik til – orys tili. Jaghdayy óte jaqsy. Qazaq tili, mening ana tilimning jaghdayy odan da artyq. Qazaq atalatyn 11 million halyqtyng anyq 10–10,5 milliony, bәlkim, odan әldeqayda kópshiligi osy tilde sóileydi. On bes ghasyrlyq úlanghayyr әdebiyet tughyzghan, býginde últtyq múratty aighaqtaytyn quatty ýlgiler jasap jatqan, jana dәuirde jana óriske shyqqan úly til. Ókimeting men parlamenting qoldanbasa, odan kemip qalghan jeri joq. Qay zamanda kompartiya qúryltaylary, basqa da qoghamdyq ýlken jiyndar qazaqsha ótip edi. Qashan qojayyn júrt, biyleushi tap sening qazaqsha sóilegenindi únatyp edi. Bәri oryssha bolatyn. Qazir de solay. Últtyq memleketing joq, soghan oray últtyq tiling de qaghaju kórip otyr. Qazirgi, qazaq atyn jamylghan dýbara qúrylym – Qazaq eli, naghyz Qazaqstan bolyp qayta janghyrghan kezde preziydenting de, parlamenting de qazaqsha sóileytin bolady. Sen jalynyp súramasang da. Óz kýnderi ýshin.

Osymen býgingi, taqyrybymyzgha tikeley qatysty, keudede túnghan qyjyldyng bir parasy ghana syrtqa shyqty dep biliniz. Biz ashqan janalyq emes, jalpy júrtqa belgili, aqiqat jaghday dep mana eskerttik.

IYә, taghy da. Aytyp tauysa almas súmdyq. Týnilip, týgesilip otyryp, bastapqy sózimizding týiinin úmytyp barady ekenbiz. Qazirgi Qazaqstan ókimeti nege qazaqqa qarsy degen. Aytpay-aq týsinikti bolsa kerek. Azdy-kópti uaqyt ótedi. Endi dýnie keri ainalghan kezde osynshama joydasyz qylmystyng súrauy bolmay ma: Jerdi kim satty? Qazyna-baylyqty talaugha bergen kim? – degen. Úighyr súramaydy. Kәris pen kýrd, dúnghan men chukcha, tipti orystyng ózi súramaydy. Bir zamanda jer iyesi bolghan, endi es jiyp, erkin elining tizginin alghan qazaq súraydy. Mening ata-babamnyng neshe myng jyldyq qonysy, mening halqym iyelenuge tiyis qazyna-baylyq deydi. Qazaq jer betinen kóship ketse, osynyng bәrin kim joqtamaq. Bizding býgingi týr-túlghasy qazaq, biraq bar yndyny búzyq, niyet-pighyly kәpir qojayyndarymyz onshama aqylsyz bolmay shyqty. Qazaq odan әrmen ketsin, tek bauyryma basqan baylyghym ózimde qalsyn, ótkendegi qylmysty isterim úmytylsyn degen esep. Onyng ýstine Qazaqstandy әlemdik otar qalpynda ústaugha mýddeli alyp kórshilerding tilin tabasyng da, jayly ornynda nyq otyrasyn. Eki jaqqa birdey tiyimdi oiyn. Aralyqtaghy qúnsyz qazaq qana qúrbangha shalynbaq. Al bizding bayybymyz basqasha. Qanshama janyqsanyz da, qalay typyrlasanyz da, iske aspaytyn dalbasa qiyal.

Ol anyq – qazaq halqy Jer-әlemmen birge jasaydy!

16–20.IH.2013,

Karlovy Vary

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 34 (210) ot 10 oktyabrya 2013 g.