باياعىدا، بالا كەزىمدە ەستىگەن وزگەشە ءبىر ءسوز قايتا-قايتا ويىما ورالا بەرەتىن بولدى. 1951 – بۇدان الپىس ەكى جىل بۇرىنعى كەپ. مەن ون ءبىر جاستامىن، 5-كلاستا وقيمىن. كەزەكتى گەوگرافيا ساباعىندا مۇعالىم امەريكا قۇرىلىعىن ەۋروپالىقتاردىڭ اشۋى، جاۋلاۋى، يگەرۋى جانە ونداعى قۇلدىق ءتارتىپ تۋرالى اڭگىمەلەدى. مەنىڭ (بولاشاق پالەنباي دەگەن جازۋشى) تاريحي تانىمىم، ادەبي بىلىگىم ءوز جاسىم عانا ەمەس، ءوز تۇسىمنان دا ءبىرشاما جوعارى ەدى – ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارى بويىنشا ادامزات تاريحىنان جالپىلاي ءدارىس العام جانە الەم ادەبيەتىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ەلەۋلى شىعارمالارىن تۇگەلدەي دەرلىك وقىپ تاۋىسقام، ونىڭ ىشىندە امەريكاداعى ناسىلدىك جاعداي تۋرالى گارريەت بيچەر-ستوۋدىڭ رومانى دا بار. ەندى، مۇعالىم قارا ءتۇستى زاڭگىلەردى افريكادان تۇتقىنداپ، كەمەلەرگە سالىپ، جولاي قىرىلعاننان قالعانىن جاپپاي قۇلدىققا تۇسىرەتىنى تۋرالى ايتقاندا، مەن ەرىكسىز ءبىر سۇراق قويىپ ەدىم. «زاڭگىلەردى سونشاما جەردەن تاسىعانشا، نەگە جەرگىلىكتى حالىق – ۇندىستەردى قۇلدىققا جەكپەيدى؟» – دەپ. سوندا مۇعالىم ايتتى: «وتارشىلدار ۇندىستەردى ءبىرجولا قىرىپ تاستاعاندى ءتيىمدى سانادى. ەگەر ولاردى امان ساقتاپ، قۇلدىقتا قالدىرسا، زاماننان زامان وتكەندە ءوسىپ-ونەدى، تەڭدىككە ۇمتىلادى، سودان سوڭ مىنا جەر – ءبىزدىڭ اتا-مەكەنىمىز دەپ كۇرەسكە شىعادى، ال كەلگىنشى قۇلدار قانشاما جەتىسسە دە، بۇل جەر مەنىڭ ەجەلگى جۇرتىم دەپ داۋلاسا المايدى.

 باياعىدا، بالا كەزىمدە ەستىگەن وزگەشە ءبىر ءسوز قايتا-قايتا ويىما ورالا بەرەتىن بولدى. 1951 – بۇدان الپىس ەكى جىل بۇرىنعى كەپ. مەن ون ءبىر جاستامىن، 5-كلاستا وقيمىن. كەزەكتى گەوگرافيا ساباعىندا مۇعالىم امەريكا قۇرىلىعىن ەۋروپالىقتاردىڭ اشۋى، جاۋلاۋى، يگەرۋى جانە ونداعى قۇلدىق ءتارتىپ تۋرالى اڭگىمەلەدى. مەنىڭ (بولاشاق پالەنباي دەگەن جازۋشى) تاريحي تانىمىم، ادەبي بىلىگىم ءوز جاسىم عانا ەمەس، ءوز تۇسىمنان دا ءبىرشاما جوعارى ەدى – ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارى بويىنشا ادامزات تاريحىنان جالپىلاي ءدارىس العام جانە الەم ادەبيەتىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلعان ەلەۋلى شىعارمالارىن تۇگەلدەي دەرلىك وقىپ تاۋىسقام، ونىڭ ىشىندە امەريكاداعى ناسىلدىك جاعداي تۋرالى گارريەت بيچەر-ستوۋدىڭ رومانى دا بار. ەندى، مۇعالىم قارا ءتۇستى زاڭگىلەردى افريكادان تۇتقىنداپ، كەمەلەرگە سالىپ، جولاي قىرىلعاننان قالعانىن جاپپاي قۇلدىققا تۇسىرەتىنى تۋرالى ايتقاندا، مەن ەرىكسىز ءبىر سۇراق قويىپ ەدىم. «زاڭگىلەردى سونشاما جەردەن تاسىعانشا، نەگە جەرگىلىكتى حالىق – ۇندىستەردى قۇلدىققا جەكپەيدى؟» – دەپ. سوندا مۇعالىم ايتتى: «وتارشىلدار ۇندىستەردى ءبىرجولا قىرىپ تاستاعاندى ءتيىمدى سانادى. ەگەر ولاردى امان ساقتاپ، قۇلدىقتا قالدىرسا، زاماننان زامان وتكەندە ءوسىپ-ونەدى، تەڭدىككە ۇمتىلادى، سودان سوڭ مىنا جەر – ءبىزدىڭ اتا-مەكەنىمىز دەپ كۇرەسكە شىعادى، ال كەلگىنشى قۇلدار قانشاما جەتىسسە دە، بۇل جەر مەنىڭ ەجەلگى جۇرتىم دەپ داۋلاسا المايدى. سوندىقتان وتارشىلدار ەل يەسى بايىرعى حالىقتى ءتۇپ-تۇياعىمەن جويىپ جىبەرۋ قاجەت دەپ سانادى».

ءالى كۇنگە قايران قالام. سوۆەتتىك زامان يدەولوگياسىنا مۇلدە قايشى، وسىنشاما تەرەڭ ۇعىمنىڭ تامىرى نەدە؟ ءوزى ويلاپ تاپتى ما، الدە كەيىندە جوققا سايعان ۇلتتىق سانانىڭ ارىدان جەتكەن جاڭعىرىعى ما؟ گەوگرافيا مۇعالىمى تولەۋقان جاقىپوۆ – ول كەزدەگى ەڭ باستى جوعارعى وقۋ ورنى قازپي-ءدىڭ العاشقى تولقىن تۇلەكتەرىنىڭ قاتارىنان ەكەن. الاش-وردا يدەالدارى ءالى كومەسكى تارتا قويماعان كەزەڭدە قالىپتاسقان. دايىن تەزيستى ساناعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن دە ۇلكەن پايىم، پاراسات كەرەك. قايتكەندە دە، قاراپايىم اۋىل مۇعالىمىنىڭ كوكىرەگىندە تۇنعان مۇڭ مەن ءزىلدىڭ سالماعىن كىم بىلگەن. اقىرى ءوزى دە وتارشىل الاپاتتىڭ قۇربانى بولدى – ارادا ەكى جىل وتكەندە، ءدال ىرگەدە جارىلعان قۋاتتى، ەڭ العاشقى سۋتەگى بومباسىنىڭ زاردابىنان ايىقپاس سىرقاتقا ۇشىراعان اعايىندار قاتارىندا ءشايىت كەتكەن ەدى.

ول – سوۆەت (كەڭەس ەمەس!) وكىمەتىنىڭ زامانى. ەندى – تاۋەلسىزدىك اتالاتىن جاڭا ءداۋىر. بىراق بۇگىنگى قازاقستان وكىمەتىنىڭ (قازىر «بيلىك» دەيتىن بولىپتى) وسىنداعى بايىرعى جۇرت – قازاق حالقىنا قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان بارلىق شارۋاسى، ناقتى ساياساتى مەن كوپە-كورنەۋ ىشكى پيعىلى بۇدان ەكى عاسىر بۇرىنعى امەريكا قۇرلىعىنداعى وتارشىلاردىڭ جەرگىلىكتى ءۇندىس حالقىنا قاتىستى توتەنشە شارالارىن ەسكە تۇسىرەدى. البەتتە، تىكەلەي، جاپپاي قىرىپ-جويۋ جوق، وعان مۇمكىندىك تە تابىلماس ەدى، ايتكەنمەن، تەرەڭنەن، ناقتى ويلاستىرعان جانە ءىشىنارا جۇزەگە اسىپ تا جاتقان جۇيەلى قارەكەتى ەشقانداي كۇمانسىز، اقيقات بايلامدار جاساۋعا نەگىز بەرەدى – قازىرگى قازاقستان وكىمەتى وسى ەل مەن جەردى مىڭ جىلدار بويى مەكەندەپ كەلگەن قازاق حالقىنا قارسى تۇبەگەيلى، پارمەندى جۇمىس جاساپ جاتىر. «ەگەمەندىكتىڭ» العاشقى بەس-ون جىلىندا ەپپەن، جىمىسقى قيمىلداپ ەدى، سوڭعى ون جىلدىقتا، ونىڭ ىشىندە كەيىنگى ەكى-ءۇش جىلدا اشىق سوعىس جاريالادى.

ەندى جالپى جۇرتقا بەلگىلى، از-مۇز ساۋاتى بار، تىم قۇرىسا جارىم-جارتىلاي كوزى اشىق كەز كەلگەن قازاققا ماعلۇم بۇگىنگى احۋالدىڭ ەڭ كورنەكى، نەگىزگى جاعداياتتارىن ەسكە تۇسىرە كەتەيىك.

وسى «ەگەمەندىك» اتالاتىن جيىرما ەكى جىل ىشىندە:

– ەجەلگى قازاق جەرىنىڭ استى مەن ۇستىندەگى بارلىق قازىنا مەن بايلىق تالاۋعا ءتۇستى;

– ادال ەڭبەك ەمەس، ۇرلىق-قارلىق، زورلىق-زومبىلىق، زاڭسىز يەلىك ناتيجەسىندە جەمىت بايلار توبى جانە بار مۇمكىندىگى شەكتەلگەن، كۇنكورىس جاعدايىنىڭ ءوزى قيىنداعان تاقىر كەدەيلەر تابى قالىپتاستى;

– قازاق اۋىلى قيراپ، توزىپ ءبىتتى، ۇلكەن شاھارلار توڭىرەگىنە قايىرشىلىق پەن شاراسىزدىق جايلاعان، تۇرمىستىق قىزمەتى تاپشى، كەمباعال، قوتىراش قالاشىقتار ءوسىپ شىقتى;

– بەلگىلى ءبىر اۋلەت، ۇيىمداسقان توپ، بيلەۋشى تاپ ازعانا ۋاقىت ىشىندە قيساپسىز بايلىق، بارلىق يگىلىككە جەتكەن جاعدايدا، ەل يەسى، جەر يەسى جالپى جۇرتتىڭ تۇرمىس-احۋالى كۇن وزعان سايىن تومەندەپ بارادى;

– ەل ىشىندە جاپپاي كوررۋپتسيا، جويداسىز جەمقورلىق ەتەك الدى;

– اسا زور كولەمدەگى جانە ۇساق-تۇيەككە دەيىنگى پاراقورلىق ۇيرەنشىكتى، داعدىلى تۇرمىس كەبى رەتىندە قالىپتاستى;

– مەملەكەتتىك قىزمەت، كەز كەلگەن مانساپ – مىندەتتى پارىز ەمەس، تەك قانا ءىشىپ-جەۋ، بايلىق قۇراۋ، جەكە باستىڭ قاجەتىن عانا وتەيتىن ءتيىمدى تەتىك دەگەن تۇسىنىك ورنىقتى;

– سوت، پروكۋراتۋرا، قۇقىق قورعاۋ، زاڭ مەكەمەلەرى ادىلەت اتاۋلىنى اياققا باسىپ، تەك جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ، نەمەسە جەكە باس پايداسى تۇرعىسىنان عانا جۇمىس جاسايتىن بولدى;

– قىلمىسكەردىڭ جازادان قۇتىلۋى، كىناسىز كىسىلەردىڭ باس ەركىنەن ايرىلۋى – ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالدى;

– كۇدىكتىنى جاۋاپقا تارتۋ كەزىندە، سوتتالعاننىڭ جازاسىن وتەۋ مەزگىلىندە ادامگەرشىلىككە قايشى ارەكەتپەن ازاپتاۋ، جانىن قيناۋ، ءتىپتى ۇرىپ ءولتىرۋ – سوۆەت تۇسىنداعىدان دا قاتال، گەستاپولىق تاسىلدەرمەن ۇيلەس تۇتقىن ءتارتىبى – ادەپكى جاعدايعا سانالدى;

– اۋىر تۇرمىس، زاڭسىزدىق پەن ۇرلىق-قارلىق، ادال ەڭبەكپەن مال تابۋ مۇمكىندىگىنىڭ قيىندىعى، بەيساۋات جۇرگەن كىسىنىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قاتەرلى جاعدايى، ارام بايلار مەن اكىم-قارالاردىڭ جۇگەنسىز مىنەزى – جالپى جۇرتتى ازدىرىپ، ادىلەت، ادالدىق، كىسىلىك تۋرالى ۇعىمدار اياق-استى بولدى;

– ۇلكەندەر دۇنيەدەن تۇڭىلسە، جاستار ءۇمىتسىز تورىعۋ دەرتىنە شالدىقتى، اقىرى كامەلەت جاسىنا جاڭا تولعان، ءتىپتى تولماعان ورەندەردىڭ وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋى – الەمدە جوق دەڭگەيدە ءورىس الىپ وتىر;

– مۇلدە بەيكۇنا، نەمەسە كولدەنەڭنەن كۇدىكتى جەكە كىسىلەرگە، حالىقارالىق دەڭگەيدە ەشبىر تەرىس تىزىمدە جوق ءدىني، رۋحاني توپتارعا قارسى، ولاردىڭ وتباسىن، جاقىن تۋىستارىن قوسا قامتيتىن مەملەكەتتىك تەررور زاڭ اياسىنا سىيعىزىلدى;

– ءۇلپ ەتكەن نارازىلىق، قارسىلىق اتاۋلى اياۋسىز جانىشتالىپ جاتىر;

– وپپوزيتسيا قۋعىنمەن، قۋدالاۋمەن توزىپ ءبىتتى;

– ءباسپاسوز ەركىندىگى، جيىن، ەرەۋىل قۇقىعى شەكتەلگەن;

– ۇلكەندى-كىشىلى ادىلەتتى سايلاۋ اتاۋلىنىڭ ەلەسى دە جوق، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار قۇرعاق سوزبەن الماستى;

– ۇستەم تاپ – بۇرىنعى كومپارتيالىق نومەنكلاتۋرانىڭ ءادىس-امالى، ءىسى مەن كۇشىنىڭ ەكپىنىمەن قازاقستان شەگىندە ءبىر عانا كىسىنىڭ وكىمى – سىرتتان سىپايىلاپ ايتىلىپ جۇرگەندەي، اۆتوريتارلىق بيلىك ەمەس، تەجەۋسىز ديكتاتۋرا ورنادى;

– وسىندا ايتىلعان جانە ايتىلماعان قانشاما سوراقى سەبەپتەر ناتيجەسىندە قازاق ەلى بۇگىندە بۇكىلالەمدىك شيكىزات وتارىنا، ال رەسەيدىڭ ەركى كەم، بۇيدالى، شىن مانىسىندەگى باسىبايلى يەلىگىنە اينالدى.

ايتسە دە، بۇل ارادا ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز – مۇلدە باسقا ماسەلە. وتار ەلدىڭ دە شەكتەۋلى، ازدى-كوپتى قۇقىعى بولادى. وتار ەلدىڭ وزىندەگى حالىق قادارىنشا تىرشىلىك جاساپ، ءوسىپ-ءونىپ جاتادى. ونىڭ ۇستىنە مانادان بەرى تىزبەلەنىپ وتىرعان ماسەلەلەر بىرجاقتى كورىنۋى دە مۇمكىن. داۋ ايتۋشىلار تابىلادى. ۇلانعايىر جەتىستىگىمىز بار، بىزدە كەرەمەت، ءبارى تاماشا دەمەك. ءوز تارابىمىزدان ۇستەسەك، جالعىز قازاق ەمەس، كەز كەلگەن، كىرىپتار كەپتەگى، نەمەسە مەملەكەتتىك قۇرىلىم وركەندەپ دامۋدىڭ وڭدى جولىن تاڭداي الماعان، ارتتا قالعان ەلگە ءتان سىپات. الەمدە بۇدان ءبىرشاما بۇرىن ەركىندىك العانىمەن، وتارلىق، جارتىلاي وتارلىق بۇعاۋدان شىعا الماي وتىرعان، كەمباعال قالىپتاعى قانشاما جۇرت بار. قورقاۋ وكىمەت، پاراقور شەنەۋنىك، زاڭسىزدىق پەن زورلىق-زومبىلىق، اۋىر تۇرمىس پەن شاراسىز تىعىرىق – جالعىز ءبىزدىڭ عانا ەنشىمىز ەمەس. حالقىنىڭ ءال-اۋقاتى بىزدەن الدەقايدا تومەن جاعدايلار دا ۇشىراسادى. الىسقا تارتپاي، كورشىلەس رەسپۋبليكالار – ەڭبەككە جارامدى ازاماتتارى ەل اقتاپ كەتكەن تۋىستاس اعايىنداردى ەسكە سالايىق.

بىراق ءبىزدىڭ نە افريكادا، نە ازيادا بولماعان جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس، اتويلاپ تۇرعان ايرىقشا ءبىر سىپاتىمىز بار. ول – بيلەۋشى تاپتىڭ ءوز حالقىنا قاتىستى ارام پيعىلى جانە تەرىس ارەكەتى. ناقتىلاپ ايتساق، جەر يەسى، سوعان وراي ەل يەسى دە بولۋعا ءتيىس جەرگىلىكتى، بايىرعى جۇرتقا قارسى كۇرەسى. ودان ارمەن انىقتاپ ايتساق – بۇگىنگى قازاقستان وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى، جوسپارلى تۇردە، تاباندى، ءارى دايەكتى جاعدايدا جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسكەن ەڭ باستى جۇمىسى – الەم تاريحى، حالىقتار شەرۋىندە ۇشىراسپاعان وزگەشە قۇبىلىس. بىراق اقىلعا سىيماس ءىس ەمەس. ءتۇپ-تامىرىنا بويلاساق، زاڭدى، تابيعي جاعدايات دەپ تانىر ەدىك.

بۇل ارادا قازىرگى قازاقستان بيلىگى – كەشەگى سوۆەتتىك وكىمنىڭ جالعاسى دەپ ءبىلۋ – ماسەلەنىڭ ءبىر عانا جاعى. قاشاندا وتارشىل ءتارتىپتىڭ ەڭ نەگىزگى تۇرعىسى – جەر يەسى بولىپ تابىلاتىن حالىقتى ءبىرجولا قۇرتۋ ەدى عوي. پاتشالىق رەسەي، اسىرەسە قىزىل رەسەي قازاق حالقىنا ءزابىر مەن قياناتتىڭ بارلىق ءتۇرىن قولداندى، اقىرى 1932–1933 جىلدارعى عالامات اشارشىلىق ناتيجەسىندە ۇلى حالىقتىڭ ساعىن سىندىردى، بىراق قانشا قىرىلسا دا، قازاق جەر بەتىنەن ءبىرجولا وشپەي قالدى، سوندىقتان «تىڭ كوتەرۋ» ناۋقانى ۇيىمداستىرىلدى، بايىرعى جۇرتتىڭ ۇستىنە ورىسى بار، ورمانى بار، تاعى قانشاما حالىقتى اكەلىپ توكتى، ءسويتىپ جەر يەسىن ەلەۋسىز ازشىلىققا اينالدىردى. الايدا اقىر تۇبىندە دۇنيە كەرى توڭكەرىلدى، ءبارى وزگەردى، تەك بۇرناعى كوممۋنيستىك بيلىك ءوز ورنىندا قالىپتى. اۋەلدەن-اق قازاقتى كەمشىن ساناعان، وتارشىلدىڭ قىزمەتىندەگى، قارعىلى قاۋىم. وكىم اتاۋى وزگەرسە دە، ۇعىم مەن تانىم بۇرىنعىشا. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا، توتەنشە ءبىر تۇسىنىك قالىپتاسىپتى. ۇلتتىق سانادان تىس وكىمەتتە جەكە باستىڭ پايداسى ءبىرىنشى ورىنعا شىقپاق. ەل مۇددەسى ەسەپ ەمەس، مەملەكەتتىك تۇرعى – وسى جەكە باسقا عانا قىزمەت ەتەتىن، ساتۋعا، پايدالانۋعا قولايلى، قاجەتتى تەتىك قانا. بۇل جولدا سىرتقى قيىندىقتاردى جەڭۋ وڭاي – كۇشتى كورشىنىڭ قالاعان، سۇراعانىن بەرە بەرۋ، ءتىپتى الىستاعى الپاۋىتتىڭ ءوزىنىڭ قولىن قاقپاۋ. اتىڭ ابىروي تاۋىپ، بيلىگىڭ بەكي تۇسەدى، سىرتتاعى جۇرتقا سەنەن جاقسى كىسى جوق. ال ىشكى قيىندىق، سونشاما ەلەۋسىز بولسا دا بار، نەمەسە اجەپتاۋىر بولىپ شىعۋى مۇمكىن. ونىڭ اتى – قازاق دەيتىن حالىق. وسى قازاقتى جۋاسىتسا، داۋىسىنان ايىرىپ، جىگەرىن جاسىتىپ، كۇشىن قايتارسا، بار مۇراتى ورنىنا كەلمەك. ءسويتىپ، «ەگەمەن» وكىمەتتىڭ، اتاۋلى، جالعىز كىسى ەمەس، كومپارتيانىڭ جادىگوي مەكتەبىنەن وتكەن تۇتاس ءبىر قاۋىمنىڭ قازاق حالقىنا قارسى قاۋىپ-قاتەرسىز، بەيبىت، بىراق قاتاڭ، ءارى اياۋسىز سوعىسى باستالىپ كەتتى.

وسى ىشكى مايداننىڭ جالپى جۇرتقا ماعلۇم نەگىزگى ءبىر تۇرعىلارىن اتاپ وتەيىك.

بۇگىندە بيلىك باسىندا وتىرعان پارت-نومەنكلاتۋرانىڭ قازاق تاۋەلسىزدىگىن قاجەتسىمەگەن، بۇرناعى وتارلىق كەپتە قالۋعا جانىن سالعان، الىس-جاقىن توڭىرەگىنەن مۇلدە بوتەن، قۇلدىق ساناسى – ورىس-سوۆەت يمپەرياسى ىدىراي باستاعان كەزدە ايرىقشا كورىنىس بەردى. تۋعان حالقىنىڭ قانشاما قان توككەن، ءجۇز ەلۋ جىلدىق مۇراتى ءسوز ەمەس. ءوز باستارى نوقتالى بولسا دا، الدىندا استاۋ، جەكە جاعدايى تىم جاقسى. اقىرى بالتىق پەن ۋكراينا تۇرىپتى، ىرگەلەس ورتا-ازيالىق ەلدەر، ونى ايتاسىز، يمپەريا ۇيىتقىسى رەسەيگە دەيىن ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ بىتكەن كەزدە، قاقاعان قىس، يەن جۇرتتا قالعان قازاق سسر-ىنىڭ ساتىمساق وكىمەتى مەن قۋىرشاق جوعارعى كەڭەسى امالسىزدىڭ كۇنىنەن «ەگەمەندىك» الۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل ەكى ورتادا ماسكەۋمەن ارالىقتا قانداي كەلىسسوز اتقارىلعانى ازىرشە جابىق تۇر، كەيىن ارحيۆتەن «ءبىز رەسەي قۇرامىندا قالعىمىز كەلەدى» دەگەن عارىزناما-ءوتىنىش شىعىپ جاتۋى دا عاجاپ ەمەس، ونىڭ ايقىن مىسالى – جاڭادان تۋعان رەسپۋبليكانىڭ قانشاما اي بويى رۋبل ايماعىنان كەتكىسى كەلمەۋى، ياعني، رەسەيگە تاۋەلدى قالاتىن ەكونوميكالىق بىرلىكتەن اينىماۋى دەر ەدىك. اقىرى بۇل كىرىپتارلىق تالاپ تا قابىل الىنبادى، رەسەي ءبىزدىڭ جاندايشاپتاردى رۋبل ايماعىنان تەۋىپ شىعاردى، بۇدان سوڭ، ءتول تەڭگەمىز اينالىمعا تۇسكەنشە، بۇل كەزدە قولدانۋدان شىعىپ كەتكەن رەسەي ءرۋبلى ۆاگونىمەن، سوستاۆىمەن كەلىپ، بۇكىل قازاقستان احۋالىنا قانشاما زيان تيگىزگەنى ءمالىم.

ءوز اقشامىز شىقتى، بۇل – تاۋەلسىزدىكتىڭ ەڭ كورنەكى، ناقتى بەلگىسى دەپ، قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيمادى. بىراق ارادا بەس-ون جىل وتەر-وتپەستە وسى ۇلتتىق تەڭگە ەگەمەن وكىمەتىمىزدىڭ كوزىنە جىن بولىپ كورىنە باستادى. بانكنوتتار بەتىندەگى ابىلايدىڭ، ابايدىڭ، شوقاننىڭ، قۇرمانعازى مەن ءسۇيىنبايدىڭ سۋرەتتەرى جوعالىپ، بارلىق جاڭا اقشا بۇرىنعى ءبىر تەڭگەلىكتە بەدەرلەنگەن فارابي بەينەسىمەن الماستىرىلدى. بۇل جاعداي – اۋەلدەگى ءۇش تەڭگەلىكتەن ءجۇز تەڭگەلىككە دەيىنگى بانكنوت قۇنسىزدانىپ، اينالىمنان تۇسكەن سەبەپتى دەپ ءتۇسىندىرىلدى. البەتتە، فارابي دە قازاقتان الىس ەمەس، ورتاعاسىرلىق وتىراردان شىققان تۇرىك، سونىمەن قاتار الەمدىك تۇلعا، اراب مەملەكەتتەرىنىڭ اقشالارىنان دا كورىنىس تاپقان، ەندىگى قازاق تەڭگەسىنە دە جاراسىپ تۇر، بىراق ابايدىڭ جانە باسقا الىپتارىمىزدىڭ بەينەلەرى دە تاڭبالانسا قايتەر ەدى؟ بولمايدى ەكەن. مۇنى از دەسەڭىز، جاڭا عاسىر شەگىندە قازاق تەڭگەسىنىڭ بەتىندە ساندىق باعاسىن ايعاقتاعان جازۋ ورىس تىلىندە دە جازىلا باستادى. ياعني، بۇكىلالەمدىك وتار، ونىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ اتاۋسىز بودانى مارتەبەسىنە جەتكەن ەلدىڭ شارتتى اقشاسىندا ايقىن ۇلتتىق نىسان بولماۋى قاجەت ەكەن. تاۋەلسىز ەل ەمەسسىڭ، اسىپ كەتكەندە رەسەيدىڭ ءبىر بولشەگىسىڭ! – دەگەن قاعيدا، قاتاڭ ەسكەرتۋدىڭ اۋەلگى ءبىر، ناقتى، كورنەكى ايعاعى.

وسى تەڭگەنىڭ ۇلتسىزدانۋىمەن قاتار، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا دا قازاق ەلىن تۇتاسىمەن ۇلتسىزدىق كەبىنە ءتۇسىرۋ – پارمەندى، جوسپارلى ناۋقانعا اينالدى. سىپايىلاپ ايتقاندا. ءبارىن تۇگەل تاراتىپ، باجايلاپ تىزبەلەسەك، تۇتاس ءبىر كىتاپ، الدەنەشە كىتاپ جازىلار ەدى.

«ەگەمەندىك» زاماننىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق حالىقتىڭ اقىل-ويى، جان-جۇيەسى، قورعانىشى مەن قامقورى سانالاتىن ۇلت زيالىلارىنا قارسى كۇنى بۇگىنگە جالعاسىپ كەلە جاتقان بىلعانىش ناۋقان باستالدى. بۇل كەزدە باياعى كولچاك ايتقان باس كوتەرەر بەس ءجۇز قازاقتىڭ سانى ەسەلەپ ءوسىپ، الدەنەشە مىڭعا جەتكەن. تايلى-تاياعى، ءتۇپ-تامىرىمەن تۇگەلدەي قۇرتىپ جىبەرە المايسىڭ، سوندىقتان ءورىسىن تارىلتىپ، تۇقىرتىپ ۇستاۋ ساياساتى ىسكە قوسىلدى. «زيالى قاۋىم دەگەنىمىز – زياندى قاۋىم!» – دەگەن جادىگوي ۇران شىعىپ، وعان جالباعايلار مەن دالباقايلار قوسىلىپ، ءباسپاسوز بەتىندە تۋرا جيىرما جىلدىق ناۋقان ۇيىمداستىرىلدى. بۇل، بۇگىنگى ساتىمساق وكىمەت ءۇشىن شىنىندا دا زياندى قاۋىمنىڭ ەڭ قوماقتى بولىگىن – عىلىمي ينتەلليگەنتسيا قۇرايتىن. ەندى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورىنىڭ ايلىق اقىسى اپتالىق كوجەسىنە جەتپەيتىن بولدى. قاتارداعى عىلىم كانديداتتارى مۇلدە تاپشىلىق جاعدايدا قالدى، كەيىنگى تالاپكەر جاستاردىڭ بارى – عىلىمنان كەتىپ، جوعى – بۇل جاققا جۋىمايتىن بولدى. كوپ ۇزاماي-اق عىلىم اكادەمياسى تاراتىلدى. قۇرمەتتى اكادەميكتەرگە الدانىش ستيپەنديا تاعايىندالدى. وسى ەكى جاعداي – جوعارعى وقۋ مەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ جۇتقا ۇشىراۋى – قازاقستانداعى عىلىم اتاۋلىنىڭ داعدارىس، توقىراۋى عانا ەمەس، كەرى كەتۋى، ۋاقىت وزا كەلە مۇلدە دەرلىك جويىلۋىنا ۇلاستى. بۇل – ءبىر وقپەن اتىلعان ەكى قوياننىڭ العاشقىسى عانا. ەكىنشى قويان – عىلىم توڭىرەگىندەگى تانىمى كەڭ، كەۋدەسى زور، قاشاندا ۇلكەن قۇرمەتتە بولعان وقىمىستى قاۋىمنىڭ ۇجىمدىق قۇرىلىمى جويىلىپ، بار تىرشىلىگى سۇرىقسىز، قوراش جاعدايعا ءتۇسىپ، عىلىم عانا ەمەس، ساياساتتان دا اۋلاقتاپ، حالقىنىڭ ءسوزىن سويلەۋدەن قالۋى، ۇلكەندەرى شارشاپ، ءولىپ-ءجىتىپ، كىشىلەرى قاجىپ، ءتۇڭىلىپ، قوعام ومىرىنەن شەتتەۋى دەپ بىلەيىك.

سوۆەتتىك زاماندا ۇلتتىق پارتيا قىزمەتىن اتقارعان، قاھارلى جەلتوقسان وقيعالارىنىڭ كەزىندە دە حالقىنىڭ مۇڭ-زارى مەن اشۋ-ىزاسىن بىلدىرگەن جازۋشىلار وداعى دا وسى كەپكە ۇشىرادى. اتى بار دا، زاتى جوق. بۇرىن جازۋشىلار كىتاپ شىعارىپ اقشا السا، ەندى كىتابىن شىعارۋ ءۇشىن اقشا تولەيتىن بولدى. وسى ارەڭ-پارەڭ كىتاپتىڭ ءوزىنىڭ تارالىمى جوققا جاقىن – ءبىر مىڭ، ەكى، ءۇش مىڭ. قالاماقى تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ادەپسىزدىك سانالادى. قازاق كىتابى ەشقانداي قوسىمشا پايدا تۇسىرمەيدى ەكەن. بۇل كىتاپ سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى ەلۋ جىلىندا دا ەشقانداي پايدا تۇسىرمەگەن، بىراق سول زامانداعى اعا جازۋشىلار قاپ-قابىمەن اقشا العان. ءبىز كورگەن سوڭعى جيىرما بەس جىلدا دا قالاماقى بۇرىنعىعا جەتپەگەنىمەن، اجەپتاۋىر بولدى، بىراق تاقىر-تازا زيان، ياعني باسىپ شىعارۋ ءۇشىن قىرۋار تولەمى بار ولەڭ كىتاپتارىنا توقتاۋ قويىلمادى، پروزانىڭ ەسەبىنەن جابىلاتىن، وسىنداي، شىعىنى مول جيناقتار شىعارىپ جاتقان اقىنداردىڭ قالاماقىسى – ءتۇسىمى كوپ پروزاشىلاردان ارتىپ تا كەتەتىن. ەگەر باياعىداي ەلۋ-الپىس مىڭمەن شىعارسا، بۇگىنگى كىتاپ تا كوپ ءتۇسىم بەرەر ەدى. ۇلتتىق مادەنيەت، ونىڭ ىشىندە رۋحاني قازىنا ساناتىنداعى كوركەم ادەبيەتتىڭ ءمان-ماڭىزى اقشامەن ەسەپتەلمەيتىنىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. از با، كوپ پە شىعىن جۇمسالىپ وتىرعان وقۋ، تاربيە جۇمىسى، سوت پەن پوليتسيا، ءتىپتى اكىمشىلىك، باسقارۋ مەكەمەلەرى، ەڭ اياعى بۇگىنگى قولجاۋلىق پارلامەنتىڭىز مەملەكەت قورىنا كوپە-كورنەۋ ساناپ بەرەتىن قانداي قاراجات قۇيىپ وتىر ەكەن. مۇنىڭ ءبارى ەسەپ ەمەس. ەڭ باستىسى – جازۋشىلار قاۋىمىن جانىشتاۋ، بار داۋىسىنان ايىرۋ، الاش جۇرتىنا ىقپالىن جويۋ بولاتىن.

سونىمەن، جيىرما جىل ورايىندا الدىڭعى اقساقالدار كەتتى، وعان جالعاس قاراساقالدار قوجىرادى، كەيىنگى جاستار ءۇيسىز، كۇيسىز، كىتاپسىز، جالاڭاياق جاعدايعا ءتۇستى، كۇن كوسەمدى ماداقتاپ ولەڭ-جىر جازعان، وكىمەتتىڭ بارلىق ساياساتىن قولداعان بەس-التى ساتىمساق جازارمان بولماسا، قالعان قاۋىمنىڭ بار دەرتى عانا ەمەس، كوپشىلىك جازۋى دا ىشكە تۇسكەن، كۇڭكىل اڭگىمەسى كۋحنيادان اسپايتىن جاعدايعا جەتكەن.

وقىمىستى، شىعارماشى جۇرت – بۇكىل زيالى قاۋىمنىڭ دۇنيەدەن تۇڭىلمەس قيسىنى جوق. حالقىنا داۋىسى جەتپەيدى، بەدەلى كەم، ابىرويى شامالى. بۇگىنگى وكىمەت اقىلىن المايدى، ايقايىن ەستىمەيدى، ءبارىن كەرىسىنشە، ءوز قالاۋىمەن جاساپ كەلەدى.

ءبىز زيالى قاۋىمنىڭ ارقيلى احۋالىن، قوعام ومىرىنەن قالاي شەتتەگەنىن ايتىپ وتىرمىز. مۇنىڭ ءبارى تۋعان حالقىڭنىڭ كەمباعال جاعدايداعى اۋىر تۇرمىسىمەن سالىستىرعاندا تۇك تە ەمەس. اۋىلداعى جاپپاي جۇمىسسىزدىق، قالالى جەرگە جەتكەن جاستاردىڭ جۇكشى، ارباشى، كۇندەلىكتى جالدامالى كەبىندەگى سۇرىقسىز ءومىرى، قاجىماس قازاق ايەلدەرىنىڭ قارا بازاردى جاعالاعان قالت-قۇلت تىرشىلىگى – باردى ساۋساقپەن ساناپ، جوقتى تۇگەندەپ بىتە المايسىز. جيىرما ەكى جىلدىق جاڭا وتار جاعدايىندا بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ مىنەز-قۇلقى وزگەرگەن، دۇنيە تانىمى باسقا ءبىر ارناعا تۇسكەن، نيەت-پيعىلى بۇزىلىپ، بار مۇراتى تەك قانا كۇنكورىس قامىنا تىرەلگەن. مۇنى از دەسەڭىز، «تاۋەلسىزدىك تاڭىنىڭ» دۇنيە تارىلا باستاعان العاشقى جىلدارىنىڭ وزىندە «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق!» – دەگەن ۇران كوتەرىلدى. تەاتر ساحناسىنان ءباسپاسوز بەتىنە كوشىپ، كۇندەلىكتى، جالپى جۇرت اۋزىنداعى لەپەسكە اينالدى. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ شالاعاي ارتيستەرىمىز بەن شالاساۋات جۋرناليست، جالباعاي جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگى ايرىقشا بولدى. 90-جىلدارداعى «انا ءتىلى»، «جاس الاش» گازەتتەرىندە جانە «جۇلدىز» جۋرنالىنان باسقا بارلىق باسىلىمداردا ەڭ باستى ۇران بولعان، بۇرالقى عانا ەمەس، ۇلت تاعدىرى ءۇشىن مەيلىنشە قاتەرلى قاعيدانى اۋەل باستا جەكە ءبىر كىسى ويلاپ تاپتى دەگەنگە كۇمان كەلتىرەم. جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋ – جاندايشاپتار كوتەرىپ جىبەرگەن، ساناسىز توبىر ودان ارمەن قوزداتىپ اكەتكەن. قايتكەندە دە، قازاق قوعامىنىڭ ءىرىپ بارا جاتقان، ازىپ، توزا باستاعان وتپەلى كەزەڭىنە ءتان كورىنىس بولاتىن. ويلاپ قاراعاندا، بۇل ۇراننان جالعىز-اق قورىتىندى شىعار ەدى. قارا قازاق بىرىنە ءبىرى جاۋ بولعاندا، بيىك مارتەبەلى وكىمەتىڭ نەگە قاراۋىنداعى حالقىنا دوس بولۋى كەرەك؟! سەندەر ءبىرىڭدى-ءبىرىڭ ءتۇتىپ جەڭدەر، ءبارىڭدى قوسىپ، تابەتى ءتاۋىر وكىمەتىڭ جاۋكەمدەسىن. شىنىندا دا سولاي بولىپ شىقتى.

ەگەمەندىك مەجەسى بەس-التى جىلعا تولار-تولماستا قازاقتىڭ اتامەكەن جەرىن ساتۋ تۋرالى ماسەلە كۇن تارتىبىنە قويىلدى. حالىقتى جاڭا ءبىر يگىلىكتىڭ ارتىقشىلىعىنا ۇندەپ، ءار تاراپتان پىكىر تارتقان ءدۇدامال وسپاقتان سوڭ، سىرتتاي، تەزىنەن دايىندالىپ، ۇكىمەت قوستاپ، العاشقى وقىلىمى پارلامەنتتە ماقۇلدانىپ تا ۇلگەردى. وسىنداي سۇمدىق حابار ەستىلىسىمەن، قازاق زيالىلارى تۇگەل كوتەرىلگەن ەدى. 1999 جىل، شىلدە ايى بولاتىن. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءماجىلىس زالىندا بۇكىل شىعارماشىلىق ۇيىمداردىڭ، عىلىمي ينتەلليگەنتسيانىڭ ەڭ بەدەلدى وكىلدەرى باس قوسىپ، ءبىر اۋىزدان قاتاڭ قارسىلىق ايتىلدى، سويلەنگەن ءسوزدىڭ ءبىرازى جانە ارنايى قارار رەسپۋبليكالىق ءباسپاسوز بەتىندە جاريالاندى. سونىمەن توقتاۋ بولىپ ەدى. ايتكەنمەن، ارادا ءۇش جىل وتەر-وتپەستە پارلامەنت جەر ساتۋ تۋرالى ماسەلەنى توتەسىنەن، قايتا كوتەرىپ، بۇكىلحالىقتىق تالقىعا سالماستان، قايرىلماس شەشىم قابىلداپتى. جەر ساتىلدى.

قازاق حالقىنىڭ ارعى اتا-بابادان بەرى، مىڭداعان جىل بويى يەلەنگەن، توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنان انتالاعان جاۋمەن قايتپاي قارجىسىپ، قيساپسىز قان توگىپ، كەيىنگى ۇرپاعىنا ميراس ەتكەن جەرى.   جەر ساتىلدى. تابانىمىزدىڭ استىنداعى جالعىز تياناق. كىم الدى، نە قالدى؟ قازىر بىزگە شەت جاعاسى عانا ماعلۇم. ەجەلگى قازاق توپىراعى قولى جەتكەن، ناقتىلاپ ايتساق،  وكتەم وكىمەتىمىزگە كومەكتەس، سىبايلاس، جانى جاقىن، جات جۇرتتىق قورقاۋلاردىڭ تالاپايىنا ءتۇستى. ەجەلگى قازاق ەلىنىڭ ەڭ قۇنارلى ءوڭىر، ەڭ قۇيقالى قونىستارىنىڭ قانشاسى اتاڭنىڭ ءوزى اتىن ەستىپ بىلمەگەن جالماۋىزداردىڭ يەلىگىنە كەسىلگەنىن بۇگىنگى ءبىز بىلمەسەك تە، كەيىنگى زامان ايقىنداپ بەرەدى.

تاڭ قالارلىق ەشتەڭە دە جوق. جەر ساتىلىپ، ونىڭ استى مەن ۇستىندەگى بار بايلىق جات جۇرتتاردىڭ ۇلەسىنە بەرىلىپ، ياعني تۇگەل توڭىرەگىنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ابدەن كۇشەيگەن سوڭ، قازاقستان اتالاتىن رەسپۋبليكانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ وتىرعان ەلباسى جانە عاسىر عۇلاماسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «قازاقتا بۇدان بۇرىن مەملەكەت بولعان جوق!» – دەپ جاريالادى. اۋەلدە قاقاس ەستىدىك پە دەپ ەدىك. جەتى-سەگىز جىل ورايىندا، ەڭ بيىك مىنبەردەن الدەنەشە رەت قايتالاپ پىسىقتادى. «مەملەكەت بولعان جوق، شەكاراسى دا بولمادى». جاڭالىق ەمەس ەدى. ودان كوپ بۇرىن سولجەنيتسىن ايتقان. سولجەنيتسىننان سوڭ جيرينوۆسكي نەشە مارتە شەگەلەگەن. ءبىزدىڭ جاڭالىق – مۇنداي سوراقى ءسوزدىڭ وسى ەلدى باسقارىپ وتىرعان كىسىنىڭ اۋزىنان شىعۋى بولاتىن. ءبىر قىزىعى – بۇرنادان بەلگىلى كەپ بولعانىمەن، ەشكىم دە نازارباەۆ سولجەنيتسىندى قايتالاپ، جيرينوۆسكيگە ءۇن قوسىپ وتىر دەپ ويلامادى. «وسى تاۋەلسىزدىكتى بىزگە ءوز قولىمەن الىپ بەرگەن» كۇن كوسەم: «ءبارىن دە مەن جاسادىم»، – دەپ تۇر، قايتكەندە دە ارتىق كەتتى دەپ تۇيدىك. الايدا عاسىر عۇلاماسىنىڭ اتاۋلى لەپەسىنىڭ ءمان-ماعىناسى مۇلدە باسقاشا بولاتىن. الاڭعاسارلىق تا، اڭقاۋلىق تا ەمەس، تەرەڭنەن تولعاعان، الدى-ارتىن بايىپتاعان ناقتى تۇجىرىم. «قازاقتا مەملەكەت بولعان جوق، ياعني الداعى زاماندا بولۋى دا شارت ەمەس; ءوزىم قۇرعان مەملەكەتتى ءوزىم تاراتا الام، پاتشالىق زامانىمدا نە قىلسام دا ورىندى، زاڭدى»، – دەگەن كەپ.

ال ەندى مەملەكەتى بولماعان ەلدىڭ تاريحى بولا ما؟ تاقاۋ كورشىلەرمەن شەكاراسى بولماعان جۇرتتىڭ وزىنە تيەسىلى قونىس، مەكەنى بولا ما؟ تاريحتى، جەر يەلىگىن ايتاسىز، وزىندىك حالقى بولا ما؟ جوق، جوق جانە جوق! قازاق دەگەن حالىق جوق. اتاپ ايتىلماسا دا، ءداپ وسىنداي قورىتىندى شىعادى. بار بولسا دا، قۇنسىز، ەلەۋسىز توبىر.

بولماعان مەملەكەتتىڭ وتكەنىن، جوق تاريحتى تەكسەرۋ، زەرتتەۋ قاجەت پە؟ قاجەت ەمەس، مۇمكىن دە ەمەس. اتاۋلى قاعيدادان كەيىن، ءتىپتى ودان كوپ بۇرىن قازاق تاريحىن تانۋعا بەيرەسمي تۇردە تىيىم سالىندى. جوق مەملەكەتتىڭ العاشقى ەكى حانىنا استانادا ورناتىلۋعا ءتيىس جانە دايىن تۇرعان، جاپ-جاقسى، كورنەكى كەيىپتى ەسكەرتكىش، توڭىرەگىندەگى جاۋىنگەر سەرىك بەينەلەرىمەن قوسا، الدەبىر قوقىسقا تاستالىپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا، شىنايى تاريحتى باستاۋشى الىپ تۇلعانىڭ ءمۇسىنى قويىلدى. ال الماتىدا بۇدان جيىرما جىل بۇرىن بەلگىلەنگەن، 1932–1933 جىلدارعى الاپات اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالماق ەسكەرتكىش باياعى جاتاعان، مۇقىل قۇلپىتاس قالپىندا تۇر. ونى ايتاسىز، قازاق حالقىن ورنى تولماس اپاتقا ۇشىراتىپ، الەمدەگى ەڭ ۇلكەن حالىقتار قاتارىنان شىعارعان كوممۋنيستىك گەنوتسيد، ونىڭ سەبەپ، سالدارى جونىندە ايتۋدىڭ ءوزى ورىنسىز سانالاتىن بولدى. ءجۇز ەلۋ جىلدىق ورىس جانە ورىس-سوۆەت وتارشىلدىعى تۋرالى ءسوز قىلۋعا رۇقسات جوق. كوممۋنيستىك باسقىنشىلىقتىڭ جاڭا كەزەڭى – «تىڭ كوتەرۋ» ناۋقانى ءالى كۇنگە ماداقتالىپ جاتىر جانە وتكەندە پالەنباي جىلدىعى وكىمەتتىك تۇرعىدان ارنايى اتالدى.

•  قازاقتىڭ ەسەپتەن شىعارىلۋىنىڭ، بۇرىن بولماعان مەملەكەتىنىڭ قازىر دە ەلەسى جوعىنىڭ ەڭ ايقىن مىسالى – «ءبىر ءجۇز قىرىق ۇلت» تەورياسى. ءمان-ماعىناسى: قازاق – اتاۋلى رەسپۋبليكا شەگىندەگى جەكە-دارا جۇرت ەمەس، وسى ەلدە «شات-شادىمان تۇرمىس كەشىپ، ىنتىماعى جاراسقان» 140 حالىقتىڭ قاتارىنداعى قاۋىم دەگەن ۇستانىم. قازاق – ءوز اتا-جۇرتىندا مەملەكەت قۇرۋشى، جەتەكشى حالىق ەمەس، كوپتىڭ ءبىرى دەگەن ءسوز.

البەتتە، قازاقستان ازاماتى سانالاتىن ادام اتاۋلى ۇلتىنا، ناسىلىنە قاراماستان، تەڭ قۇقىقتى. جانە بۇل تەڭدىك قازاققا دا تيەسىلى. ازاماتتىق تۇرعىدا كىسىنىڭ كىسىدەن ارتىقشىلىعى جوق. بىراق بۇل اراداعى كىلتيپان – بايىرعى جۇرتتىڭ ۇلتتىق ستاتۋسى تۋرالى. سەن – جەر يەسىسىڭ، ءارى باسقالارمەن سالىستىرعاندا، ولشەۋسىز كوپسىڭ. الايدا اتا-بابا مەكەنىندە تۇرعانىڭ ەسەپ ەمەس، ال كوپتىگىڭ – ەلەۋسىز جاعداي ەكەن. ەلەۋسىز عانا ەمەس، قاجەتسىز، ءتىپتى قاتەرلى كىلتيپان. ەگەمەن وكىمەتىمنىڭ ۇعىمىنشا، قازاق ءوزىنىڭ وگەي وتانىندا كوپشىلىك بولماۋعا ءتيىس.

وسىعان وراي، ەگەمەن ساياساتىمىز 2009 جىلعى رەسمي سوڭعى ساناق كورسەتكىشى – رەسپۋبليكا شەگىندەگى قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى 67 پايىزدان استام دەيتىن، جالپى جۇرتقا حابارلانىپ قويعان باستاپقى دەرەكتى اۋەلدە نازارباەۆتىڭ اۋزىمەن 65 پايىزعا ءتۇسىردى، وسىدان سوڭ 65-ءتىڭ ءوزى كوپ كورىنىپ، 63 پايىزعا دەيىن تومەندەتتى. شىندىعىندا، وسى «الپىس ءۇشتىڭ» ءوزى – قىرۋار سان، قازاق – رەسپۋبليكا كولەمىندەگى سانى باسىم، جەتەكشى ۇلت دەگەن ءسوز. بالتىق بويىنداعى، العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىزدىك ورناتقان ءۇش ەلدەگى بايىرعى حالىقتىڭ ۇلەس سالماعى دا ازىرشە وسى 63 پايىزعا جەتىپ، جەتپەي جاتىر. الايدا ءبىزدىڭ وتانسىز، ۇلتسىز وكىمەتكە ەلدەگى جالپى جۇرتتىڭ ۇشتەن ەكىسىنە جۋىعىن قۇراپ وتىرعان 10 ميلليوننان استام حالىقتىڭ ءوزى باكەنە كورىنەدى. باكەنە كورىنبەسە دە، سولاي دەپ سانالۋعا ءتيىس ەكەن. قالعان قۋىستى 129 ۇلت جانە «ۇلىسپەن» تىعىنداپتى. جيىنى – 130 حالىق دەپ قويىڭىز. وعان دا ءتاۋبا، بۇل 130-دىڭ ىشىندە قازاق تا بار، قاپەلىمدە ۇمىتىپ كەتپەگەن. سودان بەرى ءتورت جىل ءوتتى. ماناعى ۇلتتار مەن «ۇلىستار» ءوز ىشىنەن بالالاپ كوبەيىپ، 140 دەگەن جۋان سانعا جەتىپتى. ياعني، قازاقتان باسقا تاعى دا 139 ۇلت پەن «ۇلىس». ەندى ەسەپتەپ قاراڭىز. ەڭ سوڭعى، جاڭا دەرەك بويىنشا، بيىلعى 2013 جىلدىڭ ورتا شەنىندە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جيىن سانى 17 ميلليوننان اسقان. ونىڭ تۋرا 11 ميلليونى – قازاق، جالپى جۇرتتىڭ 65,2 پايىزى. بۇدان سوڭعى ەڭ ءىرى حالىق – ورىس، 21,8 پايىز، ودان كەيىنگى وزبەك – 3, ۋكراين – 1,8, ۇيعىر – 1,4, تاتار – 1,2, نەمىس – 1,1 پايىزدان. بۇلارعا جالعاس كارىس – 0,6, تۇرىك – 0,6 پايىز تارتادى ەكەن. قازاقپەن قوسا جيناقتاپ كەلگەندە، وسى ازدى-كوپتى ۇلەسى بار ون حالىق – بۇكىل رەسپۋبليكا جۇرتىنىڭ 96,7 پايىزىن قۇرايدى. سوندا قالعان 130 ۇلت پەن «ۇلىستىڭ» ۇلەسى – 3,3 پايىز عانا بولىپ شىقپاق. بۇلاردىڭ ىشىندە بەس-ون مىڭ، بىرەر مىڭى تۇرىپتى، بەس-التى، ءتىپتى ەكى-ءۇش-اق كىسىدەن تۇراتىن «ۇلتتار» مەن «ۇلىستار» بار. وكىمەتتىك ۇيىمدار ىزدەپ بارماسا، ءتىرى جان ءتۇرىن كورمەگەن 5 چۋكچا، 4 نيۆح، 3 نگاناسان، 2 يۋكاگير، 1 اين دەگەن سياقتى. ەندى تىنىق مۇحيت ارالدارىنان، ورتالىق افريكا مەن امازونكا جىڭعىلدارىنان جالعىز-جارىمداپ تاعى ون، جيىرما، ءتىپتى، ارام اقشامىز جەتىپ تۇر، قىرىق-ەلۋ كوز اكەلسەك، بۇگىنگى قازاقستان 200 ۇلت پەن «ۇلىس» تاتۋ-ءتاتتى، بەرەكە-بايلىقتى، شات-شادىمان تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ۇجماق ولكەسىنە اينالار ەدى. وسىنداي، كۇلكىلى ەمەس، سوراقى جاعدايلارعا قاراپ تۇرىپ، بۇگىنگى قازاقستان وكىمەتىن ۇستاپ وتىرعان الىپتاردىڭ اقىل-ەسىنىڭ تۇزۋلىگىنە كۇمان كەلتىرەسىڭ. الگىندەي ەسەپكە سالساق، بۇرناعى الەمدىك يمپەريانىڭ ۇيىتقىسى بولعان ۇلىبريتانيادا كەم دەگەندە ءبىر، ەكى مىڭ، بالكىم، جەر بەتىن جايلاعان الدە ءۇش، الدە بەس مىڭ حالىق تۇگەل بار بولىپ شىعار ەدى. ال فرانتسيا مەن گەرمانيادا بەس-التى ءجۇز بەن مىڭ-مىڭ جارىمنىڭ ارالىعىندا. (وسى ءۇش ەلدەگى سونشاما جۇرتتىڭ ىشىندە بىرەۋ، ەكەۋ، ۇشەۋ ەمەس، الدەنەشە ءجۇز، بالكىم، بىرەر مىڭنان استام قازاق تا بار.) وسىعان وراي، ۇلىبريتانيا – الەمدەگى بارلىق جۇرتتىڭ وتانى، فرانتسيا – بەس ءجۇز حالىقتىڭ مەكەنى، گەرمانيا – جەتى ءجۇز «ۇلىستىڭ» يەلىگى دەپ دابىرلاعان ماقتان ەستىلمەيدى. الايدا جاڭا عانا ايتقان، اقىل-ەستىڭ بۇتىندىگىنە كۇمان – ورىنسىز. ءدال وسى ماسەلەدە وكىمەتىمنىڭ مىيى شىلقىپ تۇر. ەسەپ تە ناقتى: قازاقستان – قازاقتىڭ ەمەس، وسىنداعى 140 جۇرتتىڭ ورتاق قوجالىعى، قازاق مۇنداعى بارلىق بايلىق پەن يگىلىكتىڭ جۇزدەن بىردەڭە بولشەگىنە عانا ەنشىلى دەيتىن سۇرقيا قاعيدا. بۇل – بەرىدەگى، سىرتقى پەردە. شىن مانىسىندە قازاقستان – قازاق ءۇشىن قۇت مەكەن، تۋعان وتان بولۋدان قالعان.

وسى «ىنتىماعى جاراسقان 140 ۇلت پەن ۇلىس» قاعيداسىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان «قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى» شىن مانىسىندە ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋگە، وسى حالىقتاردىڭ بىرلىگىنە ەمەس، ايىرىمىنا قىزمەت قىلىپ وتىر. جەرگىلىكتى جۇرتقا بوتەنسىڭ، ءوز بەتىڭشە تىرشىلىك جاسا دەگەن سارىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن اسسامبلەيا قازاق مۇددەسىنە، قازاق تىلىنە قاتىستى ەشقانداي ماسەلە كوتەرىپ، مالىمدەمە جاساپ كورمەپتى. كەرىسىنشە، اتاۋلى ۇيىمدا باسشىلىق قىزمەتتە بولعان كەيبىر ازاماتتاردىڭ قارا-قاسقا شوۆينيستەر توبىنان تابىلعان مىسالدارى بار. سونىمەن قاتار قازاق مۇراتىنا جات، وكىمەتتىك ۇستانىم قالعان بارلىق ۇلتتا بايىرعى جۇرتقا قارسىلىق، جەك كورۋ ىڭعايىنداعى تۇسىنىك تۋعىزىپ جاتىر. نازارباەۆ بولماسا، قازىرگى قاتاڭ ءتارتىپ بولماسا، بۇل قازاقتار ورىستان باستاپ سويقان سالىپ، ۇيعىر مەن كارىس، كۇرد پەن ارمەن – تاعى قانشاما جۇرتتى تۇگەل قىرعىنعا ۇشىراتپاق ەكەن. سوندىقتان دا قازاقتى باسىپ ۇستاۋ كەرەك دەيتىن قيسىن.

مىنە، قاراڭىز. وسى ون جەتى ميلليوننىڭ ىشىندەگى ەڭ حاقىسى كەم جۇرت كىم؟ قازاق. بۇل جاعداي ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا اتوي سالىپ تۇر. كۇندەلىكتى كورىنىس قانا ەمەس، بۇلجىماس زاڭ. ماسەلەن، ەكى جاس – قازاق پەن ۇيعىر (شەشەن، كۇرد، كارىس، چۋكچا...) توبەلەسىپ قالسىن. مۇنداي جاعداي تۇرمىستا بولىپ تۇرادى. ورىس پەن ورىس، ۇيعىر مەن ۇيعىر، كارىس پەن كارىس، ءتىپتى قازاق پەن قازاق تا جانجالداسىپ جاتۋى مۇمكىن. اسىرەسە قازىرگى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ تەرىسى تارىلعان زاماندا. بىرەۋى كىنالى، نەمەسە ەكەۋى دە جازىقتى. ال بىزدە عاجايىپ ادىلدىك ورنادى. قانداي جاعدايدا دا قازاق كىنالى دەپ تانىلادى. الگى قوجايىن ۇلتتىڭ قولىنان كىسى ولسە دە، ەسەپ ەمەس. جانجالدى كىم باستاسا دا، قازاق ايىپتى. ونىڭ ىشىندە ماناعى اتىلىپ، پىشاق سالىنىپ، تەپكىلەنىپ ولگەن مارقۇمنىڭ ءوزى قىلمىسكەر تانىلۋى مۇمكىن. ال تىرىلەر – تاياق جەگەن، كوزى شىعىپ، قولى سىنعان قازاقتار ءادىل سوتتىڭ الدىندا جەڭىل-جەلپى ەمەس، قاتاڭ جازاعا – پالەنباي جىلدىق تۇرمەگە كەسىلەدى. بۇل قالاي دەپ ارا تۇسكەن كولدەنەڭ جۇرت تۇگىلى، اقيقاتىن جازعان ءباسپاسوز وكىلدەرىنىڭ ءوزى قولما-قول جاۋاپقا تارتىلماق. ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى قازاق ءوزىنىڭ ادامدىق قۇقىعىن قورعاي المايتىن ءمۇساپىر حالگە جەتتى. تەك قىلمىستىق ىستەردە عانا ەمەس. كۇندەلىكتى ءومىردىڭ، تۇرمىستىڭ بارلىق سالاسىندا. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان، ازاماتتىق حاقىسى ارتىق كەز كەلگەن ۇلت پەن «ۇلىس» وكىلى بايىرعى قازاقتى قالاي قورلاسا دا ايىبى جوق. ال قازاق قىبىر ەتىپ كورسىن، ءتىپتى قارا كۇش ەمەس، سىپايى سوزگە جۇگىنسىن – ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعان قىلمىسكەر بولىپ شىعادى. قازاقتى جابىرلەۋ، ونىڭ ۇلتتىق نامىسىن اياققا تاپتاۋ، وتكەن تاريحىن، ءتىلىن، مىڭ جىلدىق مادەنيەتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جوققا ساناپ جانە بىلعاپ، بىلاپىتتاۋ – قازاقستان شەگىندە شىعىپ جاتقان، دايەكسىز ەلەكتروندىق قۇرالداردى ايتپايىق، تاسقا باسىلعان گازەت-جۋرنالدار بەتىندە ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالعان. قوي دەپ ايتاتىن، تىيىم سالاتىن وكىمەتىڭ جوق. قايتا، كەرىسىنشە، تاريحى جوق، مەملەكەتى بولماعان، ياعني ەكى اياقتى ادام اتاۋلىعا ءتان جەتىستىك پەن يگىلىك اتاۋلىدان جۇرداي دەپ، ءبارىن قوزدىرىپ وتىرعان وسى «ەگەمەن» وكىمەتىڭ، ونىڭ كۇن كوسەمى مەن جاندايشاپ قوسشىلارى ەمەس پە؟! جات جۇرتتىق وتانداستار سەنىڭ قازىر دە جەتىسىپ كەتپەگەنىڭدى كوزىمەن كورىپ وتىر. ەگەمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق تىلىندە تولىق حابار بەرەتىن جالعىز تەلە-ارنا جيىرما جىل وتكەندە ارەڭ اشىلدى، ايتەۋىر ءوز تىلىڭدە سويلەپ تۇر دەمەسەڭ، اۋزى قيسىق، كوزى قيتار.

قازاق رۋحاني تۇرعىدا، تۇرمىس احۋالىندا عانا ەمەس، زاڭ الدىندا دا كەمشىن جاعدايعا ءتۇسىرىلدى. كوبىنە-كوپ قازاقتىعىنان باسقا جازىعى جوق. سوناۋ 1918–20 جىلدارداعى سياقتى، ەشقانداي تەرگەۋ، تەكسەرۋسىز، جەكەلەپ تە، توبىمەن دە اتىپ تاستاۋعا بولادى، بالا-شاعاسى، ءۇي-جايىمەن قوسا، تۇگەلدەي ورتەپ جىبەرۋگە، ىرگەتاسىمەن بىرگە جارىپ، قوپارىپ، اسپانعا ۇشىرۋعا بولادى; تەرروريست ەكەن دەيدى، بىراق ايعاعى دا، دالەلى دە جوق، جانە بۇل قارۋسىز ازامات، قورعانسىز بالا-شاعا، قاتىن-قالاشتىڭ ءجون-جوباسى مۇلدە ايتىلماعان كۇيىندە قالادى. بار كىناسى مەشىتكە بارىپ، ناماز وقيتىن، ءتىپتى بەيساۋات، ءوز بەتىنشە جۇرگەن مۇنداي تەرروريستەردى كەيدە توبىمەن ۇستاپ، وتىز-قىرىق، ون بەس-جيىرمادان سوتتاپ جاتادى، سوت ماجىلىستەرى جابىق وتەدى، ۇكىمى قاتال – ون جىلدان جيىرما بەس جىلعا دەيىن، باياعى سوۆەتتىك ۇلكەن تەررور كەزىندەگى «جاپون شپيوندارى» ءتارىزدى. سوڭعى ءۇش-ءتورت جىل ورايىندا الدەنەشە وتباسى ءۇي-جايىمەن قوسا جارىلىپ، كەم دەگەندە ەكى جۇزدەن استام «تەرروريست» قاتاڭ ءتارتىپتى تۇرمەگە تىعىلدى.

•  ەڭ عاجابى، وسىنشاما سودىرلار جايلاعان قازاقستاندا ءالى كۇنگە بىردە-ءبىر اتاۋلى تەرروريستىك شابۋىل بولماپتى. تۇسىنىكتى جاعداي، ءبىزدىڭ قىراعى چەكيستەر الدىن الىپ جاتىر عوي. وكىمەتىم سولاي دەپ سەندىرگىسى كەلەدى. الايدا اقىماقتىڭ وزىنە تۇسىنىكتى جاعداي. مۇنىڭ ءبارى – قازاقتى جانىشتاۋ، ۇركىتىپ، قورقىتىپ قويۋ، بار ەركىنەن ايرىلعان كونبىس، يسالماس توبىرعا اينالدىرۋ ارەكەتى عانا. اقىرى – جاڭاوزەن. مىنە، ءبىزدىڭ قاھارمان قورعاۋشىلارىمىزدىڭ باۋىرى جازىلىپ، بۋسانا اتقان كۇنى. الايدا بار ارمانىن تۇگەسە الماعان سياقتى. كەز كەلگەن ساتتە الدەنەندەي نارازىلىق ءبىلدىرىپ، باس كوتەرگەن جۇرتتى جامساتىپ سالۋعا دايىن وتىر. جۇرت بولعاندا – تەك قازاقتى عانا.

• اقتوبەدە، نەمەسە اتىراۋدا ءبىر ورىستى اتىپ كورسىن. الماتىدا الدەبىر ۇيعىردىڭ، شىمكەنتتە قايسىبىر كۇردتىڭ مۇرنى قاناپ كورسىن. ەگەر ماڭعىستاۋدا ەرەۋىلگە شىققان، ءتىپتى شىقپاعان، كوشەدە جاي عانا سەرۋەندەپ جۇرگەن بەس ورىس بولسا، ءبىزدىڭ سۇيىكتى وكىمەتىمىز مىلتىق اتپاق تۇگىلى، تاياعىن كوتەرمەس ەدى. ەگەمەن بيلىك ءۇشىن ەڭ قاتەرلى جاۋ – قازاق بولىپ تۇر. زاڭنان تىس، سوندىقتان دا قورعانسىز، نە ىستەسەڭ دە، قارىمتاسى، قايتارىمى جوق دەپ بىلەدى.

جەردى ساتۋ، قازاقتىڭ بار بايلىعىن تالاپايعا ءتۇسىرۋ – قانشاما اۋىر احۋال بولسا دا، ەل-جۇرتىمىز – قازاق اتالاتىن حالىقتىڭ ىرگەسى ءبۇتىن عوي دەدىك. وكىمەت جاۋلىق رايىنان قايتپاسا دا، حالقىمىز ەس جيار، ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ، اقىر تۇبىندە ءوزىنىڭ ەنشىلى سىباعاسىنا قول سوزار دەدىك. سويتسەك، تۋعان حالقىنان ەگەمەن، توڭىرەگىنە تۇگەل تاۋەلدى وكىمەتىمىز بۇل جاعىن بىزدەن بۇرىنىراق ويلاپ قويىپتى. قازاق حالقى كەمباعال جاعداي، قايىرشىلىق تۇرمىس ۇستىندە ۇرپاق وسىرمەۋى، ونبەۋى، ءوز جۇرتىندا باسىم كوپشىلىككە اينالماۋى قاجەت ەكەن. حالىق ساناعىنىڭ اۋەلگى، رەسمي ناتيجەسىن بۇرمالاۋ، ياعني ءوز رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگىندەگى قازاقتىڭ جيىن سانىن مۇمكىن بولعانىنشا كەمىتىپ كورسەتۋ – بۇل ساياساتتىڭ اڭداۋسىزدا سىرتقا شىعىپ قالعان ءبىر عانا بەلگىسى ەكەن. ەندى انىق قاتەر قاۋپىن اڭداعان سوڭ، ەگەمەن وكىمەتىم اشىق، پارمەندى ارەكەتكە كوشتى. قايتكەندە دە قازاقستان شەگىندەگى قازاق كوبەيمەۋى كەرەك!

بۇل زۇلىمدىق پيعىل وسىدان جيىرما جىل بۇرىن كورىنىس بەرگەن. قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك الىپتى، ءوزىنىڭ ۇلتتىق تۋىن كوتەرىپ، بايىرعى مەملەكەتىن جاڭعىرتىپ، قايتادان ەڭسەلى ەل بولىپتى دەگەن قۋانىشتى حابار، بۇكىل الەمگە تارالعان ناقتى ايعاقتان سوڭ، شەتتەگى قازاق اتاۋلى تاريحي وتانىنا ورالۋعا اسىقتى. العاشقى قۋاتتى تولقىن – ۇلى كوش موڭعول ۇلىسىنىڭ تارابىنان باستالدى. كەلەسى كەزەكتە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى بايىرعى قازاقتار تۇردى. بۇرناعى سوۆەتتىك رەسپۋبليكالار – جاقىن كورشى وزبەكستان، ونىڭ ىشىندە اۆتونوميالىق قاراقالپاق جانە تۇركمەنستان، ءتىپتى رەسەي فەدەراتسياسىنداعى قانداستار تۇگەلدەي دەرلىك ەلەڭدەپ وتىردى جانە ءبىرتالاي جۇرت الدى-ارتىنا قاراماي، اتا-جۇرتقا كوشە باستادى. ەگەمەن وكىمەتىمىز اۋىر جاعدايدا قالعان ەدى. جاقتىرماسا دا، توقتاۋ سالا المايدى، وزدەرىنىڭ وكىمى ءالى دە بەرىك بەكىپ بولعان جوق.

بىراق ۇلى كوشتى توقتاتپاسا دا، تاسىرقاتىپ، بوگەپ، كەسەل كەلتىرۋگە بەت بۇردى. كوشىپ كەلگەن ورالمان جۇرتتىڭ الدىنا ءجۇز سان توسقاۋىل قويىلدى. ۋاقىت وزعان سايىن جاعداي جەڭىلدەۋ ورنىنا قيىنداي بەردى. وكىمەتىڭنىڭ ءوزى ۇناتپاي وتىرعان پاناسىزدى كىم باسىنباس. سۇيرەتپە سىلتاۋلار، كوپە-كورنەۋ زورلىق، ار-ۇيات، ادامدىق نامىستى قورلايتىن ارقيلى ارەكەت ۇستىنە قيسىنسىز پاراقورلىق قوسىلدى. قازاقستانننىڭ ازاماتتىعىن الۋ – قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەنمەن بىردەي جاعدايعا جەتتى. سوعان قاراماستان، ورالماندار تاسقىنى ارتا ءتۇستى. ەجەلگى اتا-جۇرتىنا ورنىعىپ، بولاشاق ۇرپاعىن ءوز ەلىنىڭ تاعدىرىمەن قوسۋعا نيەت ەتكەن جانكەشتى قازاقتاردىڭ كورگەن قيىندىعى، ەستىگەن بالاعاتى، اۋىر تۇرمىسى جالپىعا ءمالىم، قايسىبىرىن ساناپ بىتەرسىز. وكىمەتتىڭ رەسمي، جاۋاپكەر تۇلعالارىنىڭ ءار كەزدەگى اڭداۋسىز، نەمەسە ەسەپپەن ايتىلعان، قازاققا عانا قارسى ەمەس، ادامگەرشىلىككە قايشى سوزدەرى مەن بىلعانىش ىستەرى تاريح بەتىندە تاڭبالانىپ تۇر.

وسىنىڭ بارىنە قاراماستان، ۇلى كوش سايابىر تارتسا دا توقتالمادى. ەندى، مىنە، 2009 جىلعى ساناقتىڭ جان شوشىرلىق قورىتىندىسى – قازاق 67 پايىزعا جەتىپتى!.. سۇمدىق قوي. ەگەمەن وكىمەتىم جاندارمەن توتەنشە امالدار ويلاستىرا باستادى. بىراق قازاققا قانداي قىساس جاساسا دا، ايتارلىقتاي ناتيجە بەرمەي جاتىر. اقىرى... مىنە، الاقاي، جاڭاوزەن كومەككە كەلىپتى. وكىمەتىمنىڭ كوكتەن تىلەگەنى اياق استىنان شىقتى. اتتى، ازاپتادى، تۇرمەگە تىقتى. قورقىتىپ، ۇركىتىپ، قازاق رۋحىن ءبىرجولا جانىشتاعانداي سەزىندى. بىراق ەڭ باستى ناتيجە، جاڭاوزەن قىرعىنىنىڭ ەڭ ماۋەلى جەمىسى – ورالمان ماسەلەسى بولىپ شىقتى. كەشە عانا سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا بىرگە جاساعان، وسى ماڭعىستاۋ وڭىرىمەن كورشىلەس تۇركمەنستاننان كەلگەن اتالاس قاۋىم – باسقا ءبىر پلانەتانىڭ تۇرعىندارى سياقتى. ءبىز شىرقاپ العا باسىپ كەتكەندە، بۇلار جابايىلار ەلىندە قالعان، ساۋاتسىز، ساناسىز، سودىر. بارىنە وسى ورالماندار كىنالى. تەك ماڭعىستاۋ ءوڭىرى عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ تۇستىگى مەن شىعىسى، ورتالىعى مەن باتىسىنا موڭعولدان، قىتايدان، رەسەي مەن وزبەكتەن كەلگەن ورالمان اتاۋلى – ءبىزدىڭ قازاقستان مەملەكەتى، شىندىعىندا ەگەمەن وكىمەتىمىز ءۇشىن ايرىقشا قاتەرلى دۇشپان ەكەن. ءسويتىپ، ورالمان ماسەلەسى تۇبەگەيلى شەشىلىپ، ارقيلى تاريحي جاعدايدا شەتتە قالعان قازاقتىڭ اتا-جۇرت، اتاۋلى رەسپۋبليكاسىنا قايتىپ كەلۋىنە توقتاۋ سالىندى. مىنە، ەكى جىل بولدى. ءتارىزى، ماڭگىلىك تىيىم. ەگەر بۇگىنگى تۋعان حالقىنان ءبىرجولا ەگەمەن وكىمەتىم ماڭگىگە بولماسا دا، تاقاۋداعى بەس-ون جىل وسى ورنىندا تۇرسا، ءىس اياعى قۇردىمعا كەتپەك. ماقسات، سەبەبى بىرەۋ-اق – قازاق حالقى قازاقستاندا باسىم كوپشىلىككە اينالماۋى كەرەك! وسىنداي ناقتى ەسەپ. قازاققا قارسى، ادامگەرشىلىككە شەت ارەكەت ەكەنى كوپە-كورنەۋ. بىراق مەنىڭ قۇرداسىم، عاسىر عۇلاماسى، الەمدە تەڭدەسى جوق ساياساتكەر نۇرسۇلتان نازارباەۆ باستاعان قازاقستان وكىمەتى ايىلىن جيمايدى، ەشتەڭەدەن يمەنبەيدى. ال، نە ىستەيسىڭ؟ قولىڭنان كەلسە، قىلىپ ال! شۋلايسىڭ، دۇرلىگەسىڭ، قوياسىڭ، كونەسىڭ دەپ وتىر.

قازاقتىڭ بۇگىنگى، ءوزىنىڭ اتا-جۇرتىنداعى، ادامگەرشىلىكتەن تىس، قورلىقتى، كەمباعال احۋالىن تۇگەندەپ ءبىتۋ مۇمكىن ەمەس، تىزە بەرسەڭ، ءسوزدىڭ ۇشىعىنا جەتپەيسىڭ. ءتۇيىپ ايتقاندا، وكىمەتىمنىڭ بار ءىسى – قازاق ونبەۋگە ءتيىس، وسپەۋگە ءتيىس، ەڭسەسى جازىلىپ، بوي كوتەرمەۋگە ءتيىس دەگەن قاتاڭ قاعيدا شەڭبەرىندە.

ۇلى كوش توقتادى. مۇمكىن، ەكى-ءۇش جىل، مۇمكىن، بەس-ون جىل. بالكىم، قۇرداسىمىز ەكەۋىمىز بىرگە جەتەتىن 2050 جىلعا دەيىن جانە ودان كەيىن دە. بىراق وسى قاپىسىز ەسەپتىڭ وزىندە ەرىكسىز قاتە بار. بۇگىنگى قازاق حالقىنىڭ رەسپۋبليكا شەگىندەگى جيىن سانى – 11 ميلليون. مۇنشاما جاندى تۇگەلىمەن قىرىپ تاستاي المايسىز، اركتيكاعا، نەمەسە انتاركتيكاعا كوشىرىپ جىبەرۋ قولدان كەلمەيدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل 11 ميلليون جىل سايىن كەمى ەكى ءجۇز مىڭعا ءوسىپ جاتىر. قازاقتىڭ بار قاتىنىنىڭ جاتىرىن بۋىپ ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس. ەندى ءتورت-بەس جىلدان سوڭ 12 ميلليون بولادى، پايىزدىق ەسەبى – 70-تەن اسادى. اۋەلگى كوممۋنيزم مەجەسى – 2030, كەيىنگى ۇجماق ەلەسى – 2050... جانە ودان ارعى جىلداردا تاعى دا ەسەلەپ كوبەيەدى. ەگەر وسى ارالىقتا جەر شارى قاق ايرىلىپ جارىلسا، وندا دا ارمان جوق، قازىرگى وتارشىل ورىسپەن، بولاشاق وتارشىل قىتايمەن بىرگە كەتەمىز. جارىلمايدى، كەتپەيمىز. كەتەتىن – ءبىرى وكىمىنە سەنگەن، ءبىرى جازۋىنا سەنگەن ەكى كىسى جانە سول ەكەۋىنىڭ انا جاقتاعى شىرىگەن باي، مىنا جاقتاعى قۇباتوبەل، اشقۇرساق زامانداس كىسىلەرى عانا. قازىرگى جاس – ەل اعاسى بولادى، قازىرگى بالا – ۇلتتىڭ تۇعىرى بولادى. ءبىز ارقايسىمىز ءوز تارابىمىزدان اتقارا الماعان، ياعني قازاقتى تاقىر-تازا قۇرتۋعا قاۋقارى جەتپەگەن جانە كەرىسىنشە، ءوسىرىپ، ەركىندىككە دە شىعارا الماعان، قاراما-قايشى ارەكەت اتاۋلىنىڭ كۇنى وتەدى، جاڭا زامانداعى جاڭا ۇرپاق شىن مانىسىندەگى تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرەدى! قازاقتى اۋىزدىقتاپ اكەلگەن كەدەن وداعى دا، وتارشىلدىق زامانىن قايتا تۋعىزاتىن باسقا وداقتار دا ادىرا قالماق.

ءيا، ەندى عانا ەسكە ءتۇسىپ وتىر. مەملەكەتتىك ءتىل جايىندا ايتپاپپىز. بۇگىنگى كۇندە قازاقستان اتالاتىن ەلدەگى مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلى. جاعدايى وتە جاقسى. قازاق ءتىلى، مەنىڭ انا ءتىلىمنىڭ جاعدايى ودان دا ارتىق. قازاق اتالاتىن 11 ميلليون حالىقتىڭ انىق 10–10,5 ميلليونى، بالكىم، ودان الدەقايدا كوپشىلىگى وسى تىلدە سويلەيدى. ون بەس عاسىرلىق ۇلانعايىر ادەبيەت تۋعىزعان، بۇگىندە ۇلتتىق مۇراتتى ايعاقتايتىن قۋاتتى ۇلگىلەر جاساپ جاتقان، جاڭا داۋىردە جاڭا ورىسكە شىققان ۇلى ءتىل. وكىمەتىڭ مەن پارلامەنتىڭ قولدانباسا، ودان كەمىپ قالعان جەرى جوق. قاي زاماندا كومپارتيا قۇرىلتايلارى، باسقا دا قوعامدىق ۇلكەن جيىندار قازاقشا ءوتىپ ەدى. قاشان قوجايىن جۇرت، بيلەۋشى تاپ سەنىڭ قازاقشا سويلەگەنىڭدى ۇناتىپ ەدى. ءبارى ورىسشا بولاتىن. قازىر دە سولاي. ۇلتتىق مەملەكەتىڭ جوق، سوعان وراي ۇلتتىق ءتىلىڭ دە قاعاجۋ كورىپ وتىر. قازىرگى، قازاق اتىن جامىلعان ءدۇبارا قۇرىلىم – قازاق ەلى، ناعىز قازاقستان بولىپ قايتا جاڭعىرعان كەزدە پرەزيدەنتىڭ دە، پارلامەنتىڭ دە قازاقشا سويلەيتىن بولادى. سەن جالىنىپ سۇراماساڭ دا. ءوز كۇندەرى ءۇشىن.

وسىمەن بۇگىنگى، تاقىرىبىمىزعا تىكەلەي قاتىستى، كەۋدەدە تۇنعان قىجىلدىڭ ءبىر پاراسى عانا سىرتقا شىقتى دەپ ءبىلىڭىز. ءبىز اشقان جاڭالىق ەمەس، جالپى جۇرتقا بەلگىلى، اقيقات جاعداي دەپ مانا ەسكەرتتىك.

ءيا، تاعى دا. ايتىپ تاۋىسا الماس سۇمدىق. ءتۇڭىلىپ، تۇگەسىلىپ وتىرىپ، باستاپقى ءسوزىمىزدىڭ ءتۇيىنىن ۇمىتىپ بارادى ەكەنبىز. قازىرگى قازاقستان وكىمەتى نەگە قازاققا قارسى دەگەن. ايتپاي-اق تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ازدى-كوپتى ۋاقىت وتەدى. ەندى دۇنيە كەرى اينالعان كەزدە وسىنشاما جويداسىز قىلمىستىڭ سۇراۋى بولماي ما: جەردى كىم ساتتى؟ قازىنا-بايلىقتى تالاۋعا بەرگەن كىم؟ – دەگەن. ۇيعىر سۇرامايدى. كارىس پەن كۇرد، دۇڭعان مەن چۋكچا، ءتىپتى ورىستىڭ ءوزى سۇرامايدى. ءبىر زاماندا جەر يەسى بولعان، ەندى ەس جيىپ، ەركىن ەلىنىڭ تىزگىنىن العان قازاق سۇرايدى. مەنىڭ اتا-بابامنىڭ نەشە مىڭ جىلدىق قونىسى، مەنىڭ حالقىم يەلەنۋگە ءتيىس قازىنا-بايلىق دەيدى. قازاق جەر بەتىنەن كوشىپ كەتسە، وسىنىڭ ءبارىن كىم جوقتاماق. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءتۇر-تۇلعاسى قازاق، بىراق بار ىندىنى بۇزىق، نيەت-پيعىلى كاپىر قوجايىندارىمىز ونشاما اقىلسىز بولماي شىقتى. قازاق ودان ارمەن كەتسىن، تەك باۋىرىما باسقان بايلىعىم وزىمدە قالسىن، وتكەندەگى قىلمىستى ىستەرىم ۇمىتىلسىن دەگەن ەسەپ. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندى الەمدىك وتار قالپىندا ۇستاۋعا مۇددەلى الىپ كورشىلەردىڭ ءتىلىن تاباسىڭ دا، جايلى ورنىڭدا نىق وتىراسىڭ. ەكى جاققا بىردەي ءتيىمدى ويىن. ارالىقتاعى قۇنسىز قازاق قانا قۇربانعا شالىنباق. ال ءبىزدىڭ بايىبىمىز باسقاشا. قانشاما جانىقساڭىز دا، قالاي تىپىرلاساڭىز دا، ىسكە اسپايتىن دالباسا قيال.

ول انىق – قازاق حالقى جەر-الەممەن بىرگە جاسايدى!

16–20.ءىح.2013,

كارلوۆى ۆارى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 34 (210) وت 10 وكتيابريا 2013 گ.