Birinshi jazba:

Búl material barshany qyzyqtyrmaydy. Ghylymy tújyrymdar әdette kópke týsinikti bola bermeydi. Eger bәribir oqugha niyettenseniz, Sizge aitar uәjim bar.

«ADAM BELGILI BIR PROBLEMANY TOLYQ TÝSINUI ÝShIN, BIRINShIDEN, ONYNG QÚBYLYS TURALY KEM DEGENDE 60 % TÝSINIGI, EKINShIDEN, TÝSINGISI KELETIN ZAUQY BOLUY KEREK». G.Tardtyng osy tәmsilin ýsh ret qaytalaghannan keyin, materialdy oqy bastauynyzgha bolady.

Osy taqyryppen qazaq tilining qazirgi kýii, daghdarysynyng sebepteri jәne ne isteu kerektigi jóninde oilarymdy jazyp shyghyp edim, maniyfestke úqsap ketti. Jazbamdy ana tilining taghdyry qyzyqtyrady au degen birneshe basylymdar men sayttargha jiberdim. Jariyalamady. Endi atalghan materialda kóterilgen keybir oilarym men iydeyalarymdy qysqartyp, posttar týidegi formatynda, oqyrmandargha joldap otyrmyn.

* * *

1961 jyly Kenes Odaghy kommunistik partiyasynyng HHII sezinde «adamdardyng jana qauymdastyghy – kenes halqy» qalyptasqany, keleshekte «Kenes adamdary bir tilde sóileytini» jariyalanghan bolatyn. Qazaq tilining «perspektivasy joq» dep tanyldy. Últ ziyalylary ony moyyndady. Kommunistik biylik filologtardyng aldyna tilderdi jong sayasatyn jýzege asyru mindetin qoydy. Qazaq filologtary búl strategiyany is jýzine asyrugha kiristi. Olardyng zertteulerining qorytyndylary boyynsha tómendegi baghyttar jýzege asyryldy:
- sózdikter orys tilin ýirenudi onaylatatyn, qazaq tilin ýirenudi qiyndatatyn әdistememen qúrastyrylatyn boldy;
- abbreviaturalar tek orys tilindegi núsqadan alynatyn boldy;
- terminderdi audarugha rúqsat etilmedi;
- Ghylym Akademiyasynda qazaq tilining sózdik qoryn jinaugha tiym salyndy;
- qazaq tili men әdebiyeti mәselelerin jariyalaytyn ghylymiy-әdistemelik jurnal jabylatyn boldy;
- qazaq tilinde ghylymiy-zertteu júmystary jýrgizilmeytin boldy;
- tildi memlekettik is basqaruda, ekonomikalyq ainalysta, óndiriste qoldanugha tosqauyl qoyyldy (taza qazaqtar qonystanghan mal sharuashylyqty audandardyng ózinde is orys tilinde jýrgiziletin boldy);
- til qoldanys stihiyaly aghysqa jiberildi.

Osy baghyttargha say, kenes qazaq filologtary ana tilin qoghamnan yghystyryp tastaudy dittegen oilar men iydeyalargha toly enbekter jazdy.

«Zertteulerinin» mazmúny men iydeyalyq baghdarlary kompartiyanyng TILDERDI JOng SAYaSATY ÝShIN QÚPTARLYQ, AL QAZAQ TILINING PERSPEKTIVASY ÝShIN ZALALDY boldy. Olarda ana tilin damytugha septigi tiyetin, rasional dәni bar eshtene bolghan joq, boluy mýmkin emes bolatyn. Olardyng akademiyalyq dengeyde shygharyp jatqan kólemdi enbekteri strategiyalyq teris baghyttar men keseldi týitkilderge týnyp túrdy.

IYә, búl tarih qazaqqa ne kórsetpedi? «Biraq ol ótti de, ketti emes pe? Ony nesine qaytalay beremiz» dersiz.

Búl súraqtyng jauaby mynaday: tildi joy sayasatynyng ótkeni ras. Alayda, qaytalamasqa bolmaytyn faktor bar. El memlekettik tәuelsizdigin alghannan keyin, til men mәdeniyetti damytugha danghyl jol ashylyp, perspektiva jarqyrap kórinip túrsa da, KOMPARTIYaNYYNG TILDERDI JONG SAYaSATYN SOL QALYPYNDA JALGhASTYRYP OTYRGhAN KÝShTER tabylyp otyr. Olardyng ózi filologiya degen ghylymnyng atyn jamylyp әreket etip otyrghandar arasynan shyghyp otyrsa qaytersin?

***

Ekinshi jazba:

Búl material barshany qyzyqtyrmaydy. Ghylymy tújyrymdar әdette kópke týsinikti bola bermeydi. Eger bәribir oqugha niyettenseniz, Sizge aitar uәjim bar:

«ADAM BELGILI BIR PROBLEMANY TOLYQ TÝSINUI ÝShIN, BIRINShIDEN, ONYNG QÚBYLYS TURALY KEM DEGENDE 60 % TÝSINIGI, EKINShIDEN, TÝSINGISI KELETIN ZAUQY BOLUY KEREK».

G.Tardtyng osy tәmsilin ýsh ret qaytalaghannan keyin, materialdy oqy bastauynyzgha bolady.

***

Osy taqyryppen jariyalay bastaghan posttar týidegining birinshisinde kenes qazaq filologtarynyng ana tilin kóktetpeudi kózdegen «ghylymiy-zertteu» júmystaryn jýrgizgeni turaly aitqan edim. Endi sol baghytty qazirgi qazaq filologtarynyng qalay jalghastyryp otyrghanyna kuә bolynyz.

Sonymen, 1991 jyl keldi. Qazaq eli memlekettik tәuelsizdigin aldy. Ruhany damudyng barlyq baghyttary boyynsha jana serpilisterge jol ashyldy. Qazaq tili memlekettik mәrtebege ie boldy. Kenes kezinde ekonomikalyq ainalystan aulaqtatylyp, túrmys ayasyna qamalyp qalghan tildi memlekettik mәrtebesine say qyzmetin atqarugha dayyndau qajettigi tudy.

Alayda, qazaq tilin joy sharalaryna atsalysqan, ony ainalystan yghystyryp shygharu amaldaryn «zerttegen», tapqan, jýzege asyryp kelgen qazaq filologtary tәuelsizdik jariyalanghannan keyin de, búrynghy, KESIRLI BAGhYTTARYNAN QAYTQAN JOQ. KENESTIK TILDERDI JON SAYaSATYN AYYPTAMADY, ODAN BIRJOLA BAS TARTATYNDYQTARYN MÁLIMDEMEDI. Ana tilin jana jaghdaygha say jetildirumen – tildi industriyaly qoghamgha kiriktire damytyp, әmbebap qoldanugha dayyndau sharalarymen ainalyspady. Kenes kezindegidey, tilding týpkilikti mýddesine qayshy әreketterin jalghastyra berdi. Ana tilin kóktetpeytin oilary men iydeyalaryn tyqpalay otyryp, tildi tyghyryqtan shygharmau әdisterin joghary shygharmashylyq dengeyde qoldanyp, lingvistikalyq zertteulerdi jogharydan teris baghyttap otyrdy.

BÚL KINÁLAULAR BÚLTARTPAS AYGhAQTY TALAP ETEDI. Ayghaq jetkilikti. Olardyng keybireulerin keltire keteyin.

Qazaq filologiyasyn dýniyejýzilik tendensiyalardan aulaqtatyp, dreyfke baghyttap jibergen bedeldilerding basynda akademik R.Syzdyqova túrdy. Ol «kóptegen halyqtardyng tarihynda onyng ÁDEBY TILINING QALYPTASYP DAMUY KÓRKEM ÁDEBIYETTIN, SONYNG IShINDE POEZIYaNYNG BARY MEN BARYSYNA TIKELEY QATYSTY bolyp keletinin býgingi tiltanu teoriyasy maqúldaydy» dep, LINGVISTIKADAGhY NEGIZQALAUShY ÚGhYMDY TERIS TÝSINDIRIP, ghylymilyqtan mýldem jyraq ketti (damyghan elderdegi tiltanu teoriyasy boyynsha, әdeby til men kórkem әdebiyet tili bir úghymdy bildirmeydi, bólek kategoriyalar retinde qarastyrylady). Artynan akademik hanym «EVROPA MEN ORYS FILOLOGIYaSY TANYGhANDY, BIZDING DE SOLAY TANUYMYZ ShART EMES» («Qazaq әdeby tilining tarihy». XV-XIX gh.gh. A.: 1993. 10, 11-bb.) degen teris týsindiruimen, zertteushilerding ózinen keyingi tolqynyn aldynghy qatarly, damyghan lingvistikalarda ornyqqan qaghidalardan jyraqtatyp, demagogiya men paranaukagha qaray laghytyp jiberdi. Múnysymen filologiyada týrli antighylymy baghyttardyng myghym ornyghuyna jol ashyp berdi.

Qanaghat Jýkeshev

Abai.kz