«Evrey әuenderi» Bayron shygharmashyghynyng asa jemisti jyldarynyng bastau kezinde jazyldy, ol shaq aqynnyng әdebiyet qazynasyna Gyaur, Abidos qalyndyghy, Korsar atty tanghajayyp poemalaryn әkelgen tanymal kezi bolatyn. Búl tanymaldyq siyrek sheberlikpen jazylghan «Evrey әuenderinen» keyin tipti de aspandap aqyn danqy býkil Europagha jayylady. Toptamadaghy jyrlardyng әserligi, әuezdiligi ghana tanqaldyryp qoymaydy, taqyryby әr aluan otyzgha tarta óleng tútastay alghanda adam ómiri men taghdyryna qúrylghan – izigilik, mahabbat, kýnәharlyq, óshpendilik pen súlulyq jayyndaghy keng qúlashty dramagha ainalady. Odan ólenmen jazylghan injildik ýzik anyzdardy, jan terbegen sezim kýilerin, ýzilgen ýmitter men qasarghan dýley ashudy, adam dәti baryp jaza bermeytin qily bir jan azabyn kóresiz. Kóresiz de ómirinizding sonyna deyin sizben birge qalatyn aiyqpas әserdi arqalaugha kónesiz.

«Evrey әuenderi» Bayron shygharmashyghynyng asa jemisti jyldarynyng bastau kezinde jazyldy, ol shaq aqynnyng әdebiyet qazynasyna Gyaur, Abidos qalyndyghy, Korsar atty tanghajayyp poemalaryn әkelgen tanymal kezi bolatyn. Búl tanymaldyq siyrek sheberlikpen jazylghan «Evrey әuenderinen» keyin tipti de aspandap aqyn danqy býkil Europagha jayylady. Toptamadaghy jyrlardyng әserligi, әuezdiligi ghana tanqaldyryp qoymaydy, taqyryby әr aluan otyzgha tarta óleng tútastay alghanda adam ómiri men taghdyryna qúrylghan – izigilik, mahabbat, kýnәharlyq, óshpendilik pen súlulyq jayyndaghy keng qúlashty dramagha ainalady. Odan ólenmen jazylghan injildik ýzik anyzdardy, jan terbegen sezim kýilerin, ýzilgen ýmitter men qasarghan dýley ashudy, adam dәti baryp jaza bermeytin qily bir jan azabyn kóresiz. Kóresiz de ómirinizding sonyna deyin sizben birge qalatyn aiyqpas әserdi arqalaugha kónesiz.

Adam janyna sezimning uly shәrbatyn qúya bilgen aqyngha qanshalyqty qaryzdar bolsaq, izgi enbekting tastasynda eleusiz qalyp qoyatyn audarmashygha odan beter qaryzdarmyz. Onyng talanty men ólsheusiz enbekqorlyghy arqasynda biz sezim terberlik dýniyelerden lәzzat alu baqytynan ózimiz tilin ýirenip, oqyp-bilgenge deyin mýldem qúralaqan qaludan ózimizdi qútqaryp qaldyq. Dәl osynday kezde bizding balang oilarymyzdy jelpip ótip, tu biyikten qolymyzgha «Evrey әuenderinin» audarmasy kelip týsti. Búryn esh jerde oqylmaghan osy bir tuyndy kezinde Europany qalay auzyna qaratqan bolsa bizding әdeby ortagha da tez taralyp, asa bir qimas sýiiktisine ainaldy. Sodan bylay Bayronnyng ólen-jyry oqylghan jerde Ghafu Qayyrbekovtyng de aty erekshe qúrmetpen atalatyn boldy. Búnyng taghy bir zandy sebebi boldy: Pushkin shygharmashylyghynyng qazaq dalasyndaghy alghashqy betasharyn Abay «Tatiyananyng hatymen» ashsa, dәl solay «Evrey әuenderin» de buyrqanghan Bayron shygharmashylyghynyng qadirli habarshysynday kórgen qazaq oqyrmany qúmarlana qúshaghyna basty. Endigi jerde Bayron býkil sәn-saltanatymen qazaq әdebiyetining bosaghasynan kep attady. Orys aqyndarynan keyin bizge ystyq tartyp túratyny batys aqyndarynan osy Bayrondy aitugha bolady. Shygharmalarynyng týgelge juyq audaryluy jәne sәtti shyghuynyng ýstine Bayron poeziyasynyng ózindik súlulyghy ony bizge Pushkinnen keyingi qadirli aqyn etti. Jan-dýniyemizdi baurap alghan kýshtiligi sonshalyq tútas bir buyn odan kóz ala alghan joq. Ár kim kereginshe ózine shabyt alatyn tylsym qúdiretke ainaldy. Bir el әdebiyetining keregine eng úsaq týiirine deyin jarau Pushkiyn, Lermontovtan keyingi qaytalanghan keremet qúbylys boldy. Últ әdebiyetine syrttan kep ústazdyq etken aqyndar búlardan keyin, cirә, bola qoyghan joq. Lermontov ólendi búl ekeuinen de kóp jazghan aqyn. Poemalary eduir sәtti audarylghanymen kóp ólenderining ishinen Abay audarmalarynan basqa júrtty baurap әketken audarmalar neken-sayaq. Lermontov tereng syrshyldyqtyng aqyny. Oghan ózi qúsaghan Abaydan basqa aqyn jaqyn kele almaghan. Kerisinshe Bayron men Pushkinnen qazaq aqyndary kóp jaqsy dýniyeler audardy.

1814 jyly 12 shilde kýni qonaqasydan oralghan Djorj Gordon Bayron sol keshte qonaqtar arasynda bolghan, alys jamaghayynyng әieli, ýstine jyltyraq qara týsti qaza kóilegin kiygen missis Uilmot Hortonnyng elden erek súlu beynesinen erekshe shabyt alyp qaytady. Jәne tura sol kýni ózining ataqty «She walks in beauty» (Ona iydet vo vsey krase) atty ólenin jazady. Óleng arada bir jyl ótip 1815 jyly jaryq kórgen aqynnyng «Evrey әuenderine» enedi. 

Bayrondy qyzyqty, sýiikti etken búl jyrdy Ghafu bizding tilge de qyzyqty, sýikimdi etip kóshirdi. Bizge tandanudan, tәnti boludan basqa eshtene qaldyrmaydy da, tek ólenning taqyrybyndaghy әlgi miss Uilmot Hortonnyng әdemi basyp bәrimizding aldymyzgha jaryq etip shygha keletin jerinde, onyng ózinde miss Uilmot Hortonnyng kim bolghanyn biletin adam ghana bayqaytynday kónilge bolar-bolmas qyjyl úyalatatyn, ony eluge ne elemey kete beruge bolar-bolmasyn bilmey bir sәt daghdara qalyp, ólenning tamasha taqyrybyna - «kórkine kóz toydyryp keledi qyzgha» taghy bir shúqshiyasyn. Jazylu tarihy ólenning túrmystaghy, әldebir jaqyny qaytys bolyp qara jamylyp jýrgen jas әielge arnalghany turaly aitady. Al qazaqshasy ony «qyz» dep túr. Kýieuge shyqqpaghan әiel balany «qyz» deymiz. Al sayyp kelgende osynau bolmashy ghana nәrsege artyq shúqshiya qaludyng keregi bar nәrse me ózi?!  «She» – «ona» – bizding tilde «ol» yaghny «әiel jynysy», Ghafu óleng keyipkerining basyndaghy jaghdaydy bilip, saqtanghan kýnde de taqyryptaghy tirkeske keregi әiel zatynyng tar shenberdegi bir maghynasy «qyz» sózi ghana. Mine, syrt tildermen tabighatynyng aiyrmashylyghyna qatysty qazaq tilining ústanatyn zandylyqtarynyng ózi de búl jóninen audarmashyny qoshtaydy. Negizinde, týpnúsqasyndaghy «she» de, oryssha audarmasyndaghy «ona» da keyipkerimizding otbasylyq jaghdayynan esh habar bermeydi. Sonymen birge bizdegidey dәl «qyz» degen úghymdy da bildirip túrghan joq. Soghan oray, ólendi oqyghanda bizding kóz aldymyzda payda bolatyn әdemi beynening ýilengen-ýilenbegeni bizdi titty de tolghandyrmaydy, biz jany men tәni birdey súlu jaralghan әiel zatynyng kirshiksiz beynesining aldynda bas shúlghyp tamsanumen bolamyz.

“She walks in beauty, like the night

Of cloudless climes and starry skies; ” 

Ólenning osy bastaluynan-aq ózgeshe bir jannyng әserli beynesi sanamyzda alghash kórinis beredi. Ghafu da búl joldardy týpnúsqanyng keng tynysty, zor ekpinine dәlme-dәl etip qazaqshasyn beredi.

Samaladay júldyz janghan týn dersin,

Kórseng kórkin, kóz toydyrghan beynesin.

Osy ekeuining arasyndaghy Ghafu jýgingen (eger osy boljamymyz ras dep sensek) S. Marshaktyng audarmasymen salystyra qaraghanda:

Ona iydet vo vsey krase

Svetla, kak nochi ee strany.

Miss Uilmot Hortonnyng jyltyrauyq marjandary bar qara týsti qaza kóilegimen kózge ottay basylghan, ghajayyp súlulyghyn aqyn júldyzy jymyndaghan ashyq týngi aspangha teneui Ghafuda týpnúsqamen әlde qayda teng týsip túr. Tek, Bayron men Marshakta «kórkine kóz toydyrghan» súlu әsem basyp jýrip kele jatady da (She walks - Ona iydet), bizde ol qimylsyz qalady. Esesine biz ony qazaqsha taqyrybyndaghy «...keldi qyzdan» ghana angharumen shektelemiz. Biraq búnyng bәri «kórkine kóz toydyryp keledi qyzdyn» boyyna min bolarlyq dýniyeler emes. Al aqyn ólenning búdan biraz búrynghy (1965.j) alghashqy audarmasynda (bizding baghymyzgha qaray alghashqy audarmasynda) óleng taqyrybyn da, basqy eki joldy da mýlde ózgeshe audarghan:

Qyz patshasy – jalghyz sol

Qalay qúdiret jaratady pendesin,-

Der eding sen, kórseng súlu beynesin.

Keyin aqynnyng búl joldardy týbegeyli ózgertuimen jәne basqa joldarda da kezdesetin kishi-kirim olqylyqtardy týzetuimen ólendi qazirgi shiraq, oinaqy kýiine týsirgen. Aqynnyng búl talapshyldyghy Bayrondy da, ózin de qútqaryp qalghan.

Everey әuenderin sonyna deyin erekshe bir yntyqtyqpen oqyp shyghasyz. «IYeffay qyzy», «Babilon sularynyng basynda», «Baltasargha kóringen elesten» alghan әserimiz búrynyghy oqyp jýrgen keremetterimizden de asyp týsti. Aqynnyng Pushkiyn, Lermontovty audaruda jighan mol tәjiriybesi «Evrey әuenderinde» barynsha es qatady, orys aqyndarynda keyde jýitkip, keyde toqyrap qalatyn audarmashy tili Bayron ólenderinde mýldem ózgerip, qunap shygha keledi. Búrynghydan janasha, ózgeshe bir týr tabady. Evrey әuenderinen keyin biz Bayrondy ghana tanyp qoyghan joqpyz, Ghafudy da tany týstik, ony tipti de jaqsy kórip kettik. Bayronnan jasaghan audarmalary Ghafu shygharmashylyghynyng shyn quatyn kórsete alghan erekshe dýniyeler boldy. Ghafu bar jaqsy shabyty men ystyq jigerin Bayrongha tolyq arnady. Evrey әuenderinen basqa eshkimde bolmaghan Ghafu boyyndaghy shabyt tasqynyn kóremiz. Ol bir sәtke de bayaulamaydy. Ólennen ólenge kóshken sayyn oqushy oiyn tútqyn etip, uysynan shygharmay tastaydy. Belgisiz bir kýbirge arbalghan janday dymynyz shyqpaydy. Nebir súrapyl, nebir joyqyn әri sonshama nәzik әserlerding tasqynynda qalyp qoyasyz. Ol jerden kimdi kórmeysiz? Úrysqa kiriserdegi Sauyldyng toryqqan beynesi, qúty qashqan Baltasar, jalyndy IYeffay qyzy, Mariamnany joqtaghan Gerodtyng zary, tughan jerding tau-jotasyn kezgen erkin kiyik, bәr-bәri jýregimizde jattalyp qalghan syrly beyneler.

Abai.kz