«ەۆرەي اۋەندەرى» بايرون شىعارماشىعىنىڭ اسا جەمىستى جىلدارىنىڭ باستاۋ كەزىندە جازىلدى، ول شاق اقىننىڭ ادەبيەت قازىناسىنا گياۋر، ابيدوس قالىڭدىعى، كورسار اتتى تاڭعاجايىپ پوەمالارىن اكەلگەن تانىمال كەزى بولاتىن. بۇل تانىمالدىق سيرەك شەبەرلىكپەن جازىلعان «ەۆرەي اۋەندەرىنەن» كەيىن ءتىپتى دە اسپانداپ اقىن داڭقى بۇكىل ەۋروپاعا جايىلادى. توپتاماداعى جىرلاردىڭ اسەرلىگى، اۋەزدىلىگى عانا تاڭقالدىرىپ قويمايدى، تاقىرىبى ءار الۋان وتىزعا تارتا ولەڭ تۇتاستاي العاندا ادام ءومىرى مەن تاعدىرىنا قۇرىلعان – ىزىگىلىك، ماحاببات، كۇناھارلىق، وشپەندىلىك پەن سۇلۋلىق جايىنداعى كەڭ قۇلاشتى دراماعا اينالادى. ودان ولەڭمەن جازىلعان ىنجىلدىك ۇزىك اڭىزداردى، جان تەربەگەن سەزىم كۇيلەرىن، ۇزىلگەن ۇمىتتەر مەن قاسارعان دۇلەي اشۋدى، ادام ءداتى بارىپ جازا بەرمەيتىن قيلى ءبىر جان ازابىن كورەسىز. كورەسىز دە ءومىرىڭىزدىڭ سوڭىنا دەيىن سىزبەن بىرگە قالاتىن ايىقپاس اسەردى ارقالاۋعا كونەسىز.

«ەۆرەي اۋەندەرى» بايرون شىعارماشىعىنىڭ اسا جەمىستى جىلدارىنىڭ باستاۋ كەزىندە جازىلدى، ول شاق اقىننىڭ ادەبيەت قازىناسىنا گياۋر، ابيدوس قالىڭدىعى، كورسار اتتى تاڭعاجايىپ پوەمالارىن اكەلگەن تانىمال كەزى بولاتىن. بۇل تانىمالدىق سيرەك شەبەرلىكپەن جازىلعان «ەۆرەي اۋەندەرىنەن» كەيىن ءتىپتى دە اسپانداپ اقىن داڭقى بۇكىل ەۋروپاعا جايىلادى. توپتاماداعى جىرلاردىڭ اسەرلىگى، اۋەزدىلىگى عانا تاڭقالدىرىپ قويمايدى، تاقىرىبى ءار الۋان وتىزعا تارتا ولەڭ تۇتاستاي العاندا ادام ءومىرى مەن تاعدىرىنا قۇرىلعان – ىزىگىلىك، ماحاببات، كۇناھارلىق، وشپەندىلىك پەن سۇلۋلىق جايىنداعى كەڭ قۇلاشتى دراماعا اينالادى. ودان ولەڭمەن جازىلعان ىنجىلدىك ۇزىك اڭىزداردى، جان تەربەگەن سەزىم كۇيلەرىن، ۇزىلگەن ۇمىتتەر مەن قاسارعان دۇلەي اشۋدى، ادام ءداتى بارىپ جازا بەرمەيتىن قيلى ءبىر جان ازابىن كورەسىز. كورەسىز دە ءومىرىڭىزدىڭ سوڭىنا دەيىن سىزبەن بىرگە قالاتىن ايىقپاس اسەردى ارقالاۋعا كونەسىز.

ادام جانىنا سەزىمنىڭ ۋلى ءشارباتىن قۇيا بىلگەن اقىنعا قانشالىقتى قارىزدار بولساق، ىزگى ەڭبەكتىڭ تاستاسىندا ەلەۋسىز قالىپ قوياتىن اۋدارماشىعا ودان بەتەر قارىزدارمىز. ونىڭ تالانتى مەن ولشەۋسىز ەڭبەكقورلىعى ارقاسىندا ءبىز سەزىم تەربەرلىك دۇنيەلەردەن ءلاززات الۋ باقىتىنان ءوزىمىز ءتىلىن ۇيرەنىپ، وقىپ-بىلگەنگە دەيىن مۇلدەم قۇرالاقان قالۋدان ءوزىمىزدى قۇتقارىپ قالدىق. ءدال وسىنداي كەزدە ءبىزدىڭ بالاڭ ويلارىمىزدى جەلپىپ ءوتىپ، تۋ بيىكتەن قولىمىزعا «ەۆرەي اۋەندەرىنىڭ» اۋدارماسى كەلىپ ءتۇستى. بۇرىن ەش جەردە وقىلماعان وسى ءبىر تۋىندى كەزىندە ەۋروپانى قالاي اۋزىنا قاراتقان بولسا ءبىزدىڭ ادەبي ورتاعا دا تەز تارالىپ، اسا ءبىر قيماس سۇيىكتىسىنە اينالدى. سودان بىلاي بايروننىڭ ولەڭ-جىرى وقىلعان جەردە عافۋ قايىربەكوۆتىڭ دە اتى ەرەكشە قۇرمەتپەن اتالاتىن بولدى. بۇنىڭ تاعى ءبىر زاڭدى سەبەبى بولدى: پۋشكين شىعارماشىلىعىنىڭ قازاق دالاسىنداعى العاشقى بەتاشارىن اباي «تاتيانانىڭ حاتىمەن» اشسا، ءدال سولاي «ەۆرەي اۋەندەرىن» دە بۋىرقانعان بايرون شىعارماشىلىعىنىڭ قادىرلى حابارشىسىنداي كورگەن قازاق وقىرمانى قۇمارلانا قۇشاعىنا باستى. ەندىگى جەردە بايرون بۇكىل ءسان-سالتاناتىمەن قازاق ادەبيەتىنىڭ بوساعاسىنان كەپ اتتادى. ورىس اقىندارىنان كەيىن بىزگە ىستىق تارتىپ تۇراتىنى باتىس اقىندارىنان وسى بايروندى ايتۋعا بولادى. شىعارمالارىنىڭ تۇگەلگە جۋىق اۋدارىلۋى جانە ءساتتى شىعۋىنىڭ ۇستىنە بايرون پوەزياسىنىڭ وزىندىك سۇلۋلىعى ونى بىزگە پۋشكيننەن كەيىنگى قادىرلى اقىن ەتتى. جان-دۇنيەمىزدى باۋراپ العان كۇشتىلىگى سونشالىق تۇتاس ءبىر بۋىن ودان كوز الا العان جوق. ءار كىم كەرەگىنشە وزىنە شابىت الاتىن تىلسىم قۇدىرەتكە اينالدى. ءبىر ەل ادەبيەتىنىڭ كەرەگىنە ەڭ ۇساق تۇيىرىنە دەيىن جاراۋ پۋشكين، لەرمونتوۆتان كەيىنگى قايتالانعان كەرەمەت قۇبىلىس بولدى. ۇلت ادەبيەتىنە سىرتتان كەپ ۇستازدىق ەتكەن اقىندار بۇلاردان كەيىن، ءcىرا، بولا قويعان جوق. لەرمونتوۆ ولەڭدى بۇل ەكەۋىنەن دە كوپ جازعان اقىن. پوەمالارى ەدۋىر ءساتتى اۋدارىلعانىمەن كوپ ولەڭدەرىنىڭ ىشىنەن اباي اۋدارمالارىنان باسقا جۇرتتى باۋراپ اكەتكەن اۋدارمالار نەكەن-ساياق. لەرمونتوۆ تەرەڭ سىرشىلدىقتىڭ اقىنى. وعان ءوزى قۇساعان ابايدان باسقا اقىن جاقىن كەلە الماعان. كەرىسىنشە بايرون مەن پۋشكيننەن قازاق اقىندارى كوپ جاقسى دۇنيەلەر اۋداردى.

1814 جىلى 12 شىلدە كۇنى قوناقاسىدان ورالعان دجورج گوردون بايرون سول كەشتە قوناقتار اراسىندا بولعان، الىس جاماعايىنىڭ ايەلى، ۇستىنە جىلتىراق قارا ءتۇستى قازا كويلەگىن كيگەن ميسسيس ۋيلموت حورتوننىڭ ەلدەن ەرەك سۇلۋ بەينەسىنەن ەرەكشە شابىت الىپ قايتادى. جانە تۋرا سول كۇنى ءوزىنىڭ اتاقتى «She walks in beauty» (ونا يدەت ۆو ۆسەي كراسە) اتتى ولەڭىن جازادى. ولەڭ ارادا ءبىر جىل ءوتىپ 1815 جىلى جارىق كورگەن اقىننىڭ «ەۆرەي اۋەندەرىنە» ەنەدى. 

بايروندى قىزىقتى، سۇيىكتى ەتكەن بۇل جىردى عافۋ ءبىزدىڭ تىلگە دە قىزىقتى، سۇيكىمدى ەتىپ كوشىردى. بىزگە تاڭدانۋدان، ءتانتى بولۋدان باسقا ەشتەڭە قالدىرمايدى دا، تەك ولەڭنىڭ تاقىرىبىنداعى الگى ميسس ۋيلموت حورتوننىڭ ادەمى باسىپ ءبارىمىزدىڭ الدىمىزعا جارىق ەتىپ شىعا كەلەتىن جەرىندە، ونىڭ وزىندە ميسس ۋيلموت حورتوننىڭ كىم بولعانىن بىلەتىن ادام عانا بايقايتىنداي كوڭىلگە بولار-بولماس قىجىل ۇيالاتاتىن، ونى ەلۋگە نە ەلەمەي كەتە بەرۋگە بولار-بولماسىن بىلمەي ءبىر ءسات داعدارا قالىپ، ولەڭنىڭ تاماشا تاقىرىبىنا - «كوركىنە كوز تويدىرىپ كەلەدى قىزعا» تاعى ءبىر شۇقشياسىڭ. جازىلۋ تاريحى ولەڭنىڭ تۇرمىستاعى، الدەبىر جاقىنى قايتىس بولىپ قارا جامىلىپ جۇرگەن جاس ايەلگە ارنالعانى تۋرالى ايتادى. ال قازاقشاسى ونى «قىز» دەپ تۇر. كۇيەۋگە شىققپاعان ايەل بالانى «قىز» دەيمىز. ال سايىپ كەلگەندە وسىناۋ بولماشى عانا نارسەگە ارتىق شۇقشيا قالۋدىڭ كەرەگى بار نارسە مە ءوزى؟!  «She» – «ونا» – ءبىزدىڭ تىلدە «ول» ياعني «ايەل جىنىسى»، عافۋ ولەڭ كەيىپكەرىنىڭ باسىنداعى جاعدايدى ءبىلىپ، ساقتانعان كۇندە دە تاقىرىپتاعى تىركەسكە كەرەگى ايەل زاتىنىڭ تار شەڭبەردەگى ءبىر ماعىناسى «قىز» ءسوزى عانا. مىنە، سىرت تىلدەرمەن تابيعاتىنىڭ ايىرماشىلىعىنا قاتىستى قازاق ءتىلىنىڭ ۇستاناتىن زاڭدىلىقتارىنىڭ ءوزى دە بۇل جونىنەن اۋدارماشىنى قوشتايدى. نەگىزىندە، تۇپنۇسقاسىنداعى «she» دە، ورىسشا اۋدارماسىنداعى «ونا» دا كەيىپكەرىمىزدىڭ وتباسىلىق جاعدايىنان ەش حابار بەرمەيدى. سونىمەن بىرگە بىزدەگىدەي ءدال «قىز» دەگەن ۇعىمدى دا ءبىلدىرىپ تۇرعان جوق. سوعان وراي، ولەڭدى وقىعاندا ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا پايدا بولاتىن ادەمى بەينەنىڭ ۇيلەنگەن-ۇيلەنبەگەنى ءبىزدى تيتتي دە تولعاندىرمايدى، ءبىز جانى مەن ءتانى بىردەي سۇلۋ جارالعان ايەل زاتىنىڭ كىرشىكسىز بەينەسىنىڭ الدىندا باس شۇلعىپ تامسانۋمەن بولامىز.

“She walks in beauty, like the night

Of cloudless climes and starry skies; ” 

ولەڭنىڭ وسى باستالۋىنان-اق وزگەشە ءبىر جاننىڭ اسەرلى بەينەسى سانامىزدا العاش كورىنىس بەرەدى. عافۋ دا بۇل جولداردى تۇپنۇسقانىڭ كەڭ تىنىستى، زور ەكپىنىنە دالمە-ءدال ەتىپ قازاقشاسىن بەرەدى.

سامالاداي جۇلدىز جانعان ءتۇن دەرسىڭ،

كورسەڭ كوركىن، كوز تويدىرعان بەينەسىن.

وسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى عافۋ جۇگىنگەن (ەگەر وسى بولجامىمىز راس دەپ سەنسەك) س. مارشاكتىڭ اۋدارماسىمەن سالىستىرا قاراعاندا:

ونا يدەت ۆو ۆسەي كراسە

سۆەتلا، كاك نوچ ەە سترانى.

ميسس ۋيلموت حورتوننىڭ جىلتىراۋىق مارجاندارى بار قارا ءتۇستى قازا كويلەگىمەن كوزگە وتتاي باسىلعان، عاجايىپ سۇلۋلىعىن اقىن جۇلدىزى جىمىڭداعان اشىق تۇنگى اسپانعا تەڭەۋى عافۋدا تۇپنۇسقامەن الدە قايدا تەڭ ءتۇسىپ تۇر. تەك، بايرون مەن مارشاكتا «كوركىنە كوز تويدىرعان» سۇلۋ اسەم باسىپ ءجۇرىپ كەلە جاتادى دا (She walks - ونا يدەت), بىزدە ول قيمىلسىز قالادى. ەسەسىنە ءبىز ونى قازاقشا تاقىرىبىنداعى «...كەلدى قىزدان» عانا اڭعارۋمەن شەكتەلەمىز. بىراق بۇنىڭ ءبارى «كوركىنە كوز تويدىرىپ كەلەدى قىزدىڭ» بويىنا ءمىن بولارلىق دۇنيەلەر ەمەس. ال اقىن ولەڭنىڭ بۇدان ءبىراز بۇرىنعى (1965.ج) العاشقى اۋدارماسىندا ء(بىزدىڭ باعىمىزعا قاراي العاشقى اۋدارماسىندا) ولەڭ تاقىرىبىن دا، باسقى ەكى جولدى دا مۇلدە وزگەشە اۋدارعان:

قىز پاتشاسى – جالعىز سول

قالاي قۇدىرەت جاراتادى پەندەسىن،-

دەر ەدىڭ سەن، كورسەڭ سۇلۋ بەينەسىن.

كەيىن اقىننىڭ بۇل جولداردى تۇبەگەيلى وزگەرتۋىمەن جانە باسقا جولداردا دا كەزدەسەتىن كىشى-كىرىم ولقىلىقتاردى تۇزەتۋىمەن ولەڭدى قازىرگى شيراق، ويناقى كۇيىنە تۇسىرگەن. اقىننىڭ بۇل تالاپشىلدىعى بايروندى دا، ءوزىن دە قۇتقارىپ قالعان.

ەۆەرەي اۋەندەرىن سوڭىنا دەيىن ەرەكشە ءبىر ىنتىقتىقپەن وقىپ شىعاسىز. «يەففاي قىزى»، «بابيلون سۋلارىنىڭ باسىندا»، «بالتاسارعا كورىنگەن ەلەستەن» العان اسەرىمىز بۇرىنىعى وقىپ جۇرگەن كەرەمەتتەرىمىزدەن دە اسىپ ءتۇستى. اقىننىڭ پۋشكين، لەرمونتوۆتى اۋدارۋدا جيعان مول تاجىريبەسى «ەۆرەي اۋەندەرىندە» بارىنشا ەس قاتادى، ورىس اقىندارىندا كەيدە جۇيتكىپ، كەيدە توقىراپ قالاتىن اۋدارماشى ءتىلى بايرون ولەڭدەرىندە مۇلدەم وزگەرىپ، قۋناپ شىعا كەلەدى. بۇرىنعىدان جاڭاشا، وزگەشە ءبىر ءتۇر تابادى. ەۆرەي اۋەندەرىنەن كەيىن ءبىز بايروندى عانا تانىپ قويعان جوقپىز، عافۋدى دا تاني تۇستىك، ونى ءتىپتى دە جاقسى كورىپ كەتتىك. بايروننان جاساعان اۋدارمالارى عافۋ شىعارماشىلىعىنىڭ شىن قۋاتىن كورسەتە العان ەرەكشە دۇنيەلەر بولدى. عافۋ بار جاقسى شابىتى مەن ىستىق جىگەرىن بايرونعا تولىق ارنادى. ەۆرەي اۋەندەرىنەن باسقا ەشكىمدە بولماعان عافۋ بويىنداعى شابىت تاسقىنىن كورەمىز. ول ءبىر ساتكە دە باياۋلامايدى. ولەڭنەن ولەڭگە كوشكەن سايىن وقۋشى ويىن تۇتقىن ەتىپ، ۋىسىنان شىعارماي تاستايدى. بەلگىسىز ءبىر كۇبىرگە اربالعان جانداي دىمىڭىز شىقپايدى. نەبىر سۇراپىل، نەبىر جويقىن ءارى سونشاما نازىك اسەرلەردىڭ تاسقىنىندا قالىپ قوياسىز. ول جەردەن كىمدى كورمەيسىز؟ ۇرىسقا كىرىسەردەگى ساۋىلدىڭ تورىققان بەينەسى، قۇتى قاشقان بالتاسار، جالىندى يەففاي قىزى، ماريامنانى جوقتاعان گەرودتىڭ زارى، تۋعان جەردىڭ تاۋ-جوتاسىن كەزگەن ەركىن كيىك، ءبار-ءبارى جۇرەگىمىزدە جاتتالىپ قالعان سىرلى بەينەلەر.

Abai.kz