Kenes zamanynda keudelerinen medali men ordenge toltyrghan qarttar kóp edi. Biz olardy zamannyng aituly merekelerinde jii kórushi edik. 

Olar kóbi Ekinshi dýniyejýzilik soghystyng ardagerleri bolatyn. Qan maydannan qaytqannan keyinde maydangerler beybit ómirge aralasyp, auyldaryn   órkendetuge, túrmystyng jaqsaruyna ýlesterin qosty. Enbek ardageri de atandy. Solarmen birge tylda enbek etkenderde kenes ýkimeti qúlaghansha  jyldyng on eki aiynda enbek etip, qoghamgha ýlesterin qosty. Olardyng enbekteri baghalanyp, keudelerine medali men ordenge toldy. Búl kez kelgen úrpaqqa enbekti sýndi ýiretti. Olar da osynday qúrmetke jetsek dep oilaytyn. Qazir sol bir el qúrmettegen soghys ardagerleri beren-sarang bolsa, enbek ardagerleri de az. Olardyng jastary seksennen asyp, toqsangha tayanghan qarttar. Keudelerin medali men ordenderge toltyryp, enbek aradagerleri degen ataqqa iye.

Orden men medali ardagerlerding ótken ómirindegi enbegining óteuine berilgen marapat ekeni ras. Onyng qanday jolmen alghanyn zerttey qalsan, erlikpen para-par enbek jemisin kóresin. Sonday jannyng biri - Almaty oblysy Rayymbek (búrynghy Narynqol) audany Qaynar auylynyng túrghyny Bolat Bimanbetov qariya. Aqsaqal turaly auyldastary «ataqty kombaynshy, tehnika tilin jetik biletin maman dese, audanda ol kisige jeter birde-ekili kombaynshy bolghan dese, Qonaevtyng shapaghaty tiygen» dep әngime aitatyndar bar. Shalghaydaghy auyldyng kombaynshysyna Dinmúhamed Qonaev qanday kómek jasaghan eken degen oimen qariyamen jolyghudy jón kórdik. Jýzi jyly,  qyzyl shyrayly, aq saqaldy, iri deneli qariya bizdi kórip ornynan túryp sәlemimizdi aldy. Áli de qarttyqty moyynday qoymaghan qayraty bar siyaqty.  Peyilining kendimen biraz әngimesinde aitty. Kolhoz júmysyna 1956 jyly aralasyp, 1959 jyly Almaty oblysy Týrgen auylyndaghy kәsiptik- tehnikalyq uchiliyshening traktorist, kombayner mamandyghyn mengeripti. Jastyghyna qaramay kolhozdyng barlyq júmysynan qalmay aralasqan. Auylyng órkendetui men gýldenuine, túrmys tirshilikti jaqsartuyna ýlesin qosqan. Ár iske jauapkershilikpen qarap, Kenes ókimeti taraghansha dala kemesi atanghan kombaynnyng tizinin ústaghanyn maqtanyshpen eske alady. 1996 jyly   zeynetkerlikke shyqqan deyin kombayn jýrgizipti. «Enbegimdi el qúrmetteydi. Qazir auyldyng bir ýlken qariyasymyn. Ár besjyldyqta oza shauyp ozat boldym. Adal enbegimning arqasynda Qazaqstandy basqaryp túrghanda Dinmúhamd Qonaevpen bir emes, ýsh ret kezdeskenmin. Audannyng aldynghy qatarly kombaynshy bolyp, әr jyl sayyn egin oraghyndaghy kórsetkishim joghary boldy. Qazaqstan Otanymyzgha milliardtap astyq qúidy josparlaghanda óz ýlesimdi qostym dep oilaymyn. Ár kolhoz, sovhoz egistik  kólemin úlghaytyp, egin sharauashylyghymen ailanysqanda, ony tókpey-shashpay jinaudyng ózi abyroy bolghanyna da toqtaldy. Egin oraghy bastalghanda bar kýsh qayratyn ayamapty. Jastyqtyng jalyndaghan shaghy, enbekke degen yqylasym da joghary boldy deydi. Oraqqa dayyndyq kóktemde bastalyp, kombayndy dayyndap qoyyp, egis alqabynda jayqalghan egisti orudyng ózi bir keremet. Júmys kýni-týni toqtamay oru, qambagha astyqtyng tasymaldauy da auyr júmys. Onyng ýstine bizding jaq tauly bolghandyqtan aua rayy da qúbylyp túratyn taghy bar. Astyq piskenshe bizder oblystaghy Ile, Qaskeleng audandaryna kombaynmen eki kýn jýrip,  oraqtaryna kómektesip qaytqanbyz. Eki audannyng egis alqaby jazyq jerde. Toqtausyz jýremiz. Oraqty bitire salyp, qayta qaytamyz. Mine, osynday kýnderdi bastan keshirdik. Enbegim baghalanyp, әrtýrli syilyq ta alyp jýrdim. Ozat bolghan son, oblystyq, respublikalyq ýlken jiyndargha qatystym. Almatyda ótken bir ýlken jiynynda Qazaqstannyng basshysy Dinmúhamed Qonaev sóz sóiledi. Ýzilis kezinde elmen qol berip amandasyp, biz túrghan jerge ayaldady. Bәrimizben jete tanysyp, qaydan kelgenimizdi súrady. Jýzinde jylyq bar. Sóz arasynda kýlip, әrqaysymyzben ózining teng túsynday sóilesti. Bir qyzyghy men ol kisimen qatar túryp qalyptym. Boyy men dene pishimi men qaraylas enseli. Keudesin tik ústap sóileui bәrimizge  únady. Ángime arasyndaghy әzildep sózge tartady. Kýlimdegen kózderi men jýzinde bir meyirimdikting núry tógilgendey bolady. Bir sәtte maghan búrylyp, «Bәrining keudesi jarqyrap túr. Sen әriptesterinen qalyp qalghan tәrizdisin. «Besjyldyq jenimpazy», «Sosialistik jarystyng ozaty», kommunistik enbekting ekpindisi ekensin. Alayda ýlken marapat saghan búiyrmaghan ba, qalay?» dep betime kýle qaraghany. Búl súraqqa ne derimdi bilmey qaldym. Súraghy qyzyq bolghanday kórindi maghan. «Marapat saghan búiyrmaghan ba qalay?» degeni әser etti. «Sizge bir aryzym bar edi» dedim. «Ol ne aryz?» degen súrauly keypin bildirip. «Ákem Kenes ókimetin qúrugha qatysyp, ózi tuyp ósken auylda moyynserikke tóraghalyq etken. Moyynserikti audan boyynsha  algha sýirep, alghashqy besjyldyqta jaqsy kórsetkishke jetkizipti. Audanda jiyn bolyp, bes auyz kenes ókimeti jayly sóz sóilegen. Osy sóz әkeme  pәle bolyp, «ókimetti әjua jasady, halyq jauy» atanyp sottalghan. Sibirge aidalyp, týrmeden qashqan. Auylgha qaytyp kelse qayta sottalaryn bilip, Qytaygha ketken. 1956 jyly ózining tuyp ósken auylyna keldi. Kolhozda júmys jasady. Men de júmys isteymin. Kórsetkishim jaman emes biraq...» degenimde, sózimning arghy jaghyn týsingen ýlken basshy «Aty jóning qalay?» degeni. «Bolat Bimanbetov» dep edim, «Jaqsy» dedi. Osydan keyin basqalarmen de әngimelesip ketti. Qasymda túrghandar eshtene demedi. Men bolsam, «qap, beker aittym» dep ókingendey boldym. Ondaghy oiym egin oraghynda aldyma jan salmaytyn enbegim bar, kórsetkish joghary, alayda  maghan jәne ózim siyaqtylargha kommunistik partiyanyng eski kózqarasymen  qyryn qaraytyny kezderin keyde kórip qalatynmyn. Qanshama enbek etip,    ter tóksende baghalanbaytyn. Áyteuir besjyldyq ozaty degen tósbelgisinen әr aspadym. Artymnan keyde «sottalghan, Qytaygha qashqan adamnyn, halyq jauynyng balasy» degen sóz eretin. Sondyqtan bolar memlekettik   marapatqa layyq bolmay jýrgenbiz. Men ýlken basshygha osyny aitayyn degen niyet bolghan. Múny respublika basshysy týsingendey boldy. Alayda aitarymdy aityp alghan son, basyma pәle tilep aldym ba» dep auylgha keldim. Kele salyp kolhozdyng júmysyna aralasyp kettim. Aragha bir ay salyp, kolhozdyng tóraghasy shaqyryp jatyr degeni. Bardym. «Sizdi  audannyng birinshi hatshysy shaqyryp jatyr» degeni. «Nege shaqyrdy eken? Ótkendegi sóz joghary jaqqa únamaghan shyghar» dep audannyng birinshi hatshysynyng esigin iymene ashtym. Hatshy jyly shyraymen qarsy aldy.  «Qúttyqtaymyn! Qúrmetti Bimanbetov siz «Enbek Qyzyl Tu» ordenimen marapataldynyz!» dep, qolymdy aldy da keudeme orden taqty.  Quanyshym qoynyma syimady. Orden alghanyma auyldaghylarda «layyq» dep  quanyshyma quanysh qosty. Ordendi kombayner atandym. Biraz uaqyt ótkennen keyin búl ordendi Qonaev bergenin bildim. Mening barlyq jyldardaghy enbek kórsetkishim men jetistikterimdi teksertipti. Osydan keyin enbegim baghalanyp, medali, ordenge ie boldym. Birde kolhozdyng tóraghasy Rauan Áripov shaqyryp: «Mәskeudegi  sezge barasyz» dep, Almatynyng әuejayynan úshaqqa otyrghyzdy. Ómirimde búryn sondy úshaqqa otyryp kórmegen edi. Jayghasyp otyrghanym sol edi, qasyma úzyn boyly, jýzi tanys jannyng kelip otyrghanyna qayran qaldym. Amandasyp jatyrmyn. Ol kiside kýle qarap: «Qalaysyn, aryzqoyym?» demesi bar ma. Ne derimdi bilmedim de, «Jaqsy» dedim. Búl  sóz búdan birneshe jyl búryn Qonaevpen kezdeskende «aryzym bar» edi dep, sóz bastaghanda aitqanym. Sony úmytpay esime týsirip kýlgeni. Men ynghaysyzdanyp qaldym. Bir kórgen adamyn birden tanyghanyna qayran qalyp, qatar otyrdyq. Ol kisi qal jaghdayymdy, júmysymdy súrady.  Biz mingen úshaq aspangha kóterildi. Az uaqyttan song tamaq әkeldi. Búl da men ýshin tansyq. Kórshim menin  jaghdayymdy birden týsinip, iltipaty kórseti.  «Mәskeu biraz jer, tamaq al» dep jatyr.  Bir kezde,  «Jol alys, mynadan qalaysyn?» dedi de eki staqangha koniyak qúighyzdy. «Úyalma alyp qoy» degeni. Alyp qoygha batylym jetpedi. Ádeptilik saqtadym. Araq-sharapty iship jýrgen kezim bolsa da, ýlken kisini syilap, alyp qoiugha batylym jetpedi.  Ýnsiz otyr edim «Alyp qoy, úshaqtaghy tәrtip sonday» demesi bar ma. Nede bolsa da aldym. Búdan keyin de bir-eki ret qaytalap, Mәskeuge jettik.  Áuejaydan birge týstik. Ol kisi «Sen túra túr» dedi de bizdi qarsy alghandarmen amandasyp, qaytyp keldi. «Biz basqa jaqqa barady ekenbiz,  sender bólek barasyndar» dep qoshtasty. Sezd bitip, Almatygha birge  qayttyq. Búl joly ekeumiz bólek otyryptyq. Men sol ornymda, ol kisi ózi otyrghan orynan basqa oryngha jayghasty. Biraq aramyz jaqyn. Búl joly da kónildi qayttyq. Bir aita keterim, ol kisining men siyaqty qarapayym adammen qarapayym tilmen sóileui, әri qúrmetteui bólek ekenine riza boldym. Onyng ýstine «aryz qoy» dep әzildep, menimen әngimelesui ózimsinui ghoy dep oy týidim. Ýlken basshynyng boyyndaghy izetilik, qarapayymdylyq jarasyp túr. Ýlken basshysy bolsa da qalyng halyqtyng arasynda solardyng biri bolyp jýru ol kisining úlylyghy dep oiladym. Osy eki kezdesuden keyin júmysymdy eselemesem, keri ketpedim. Enbegim baghalanyp, joghary jaq qúrmettegennen keyin, jaqsy tabystargha úmtyldym. Sonyng bir seksenshi jyldardyng orta kezinde Shalkóde jaylauynda audannyng auylsharuashylyghyna baylanysty ýlken jiyn ótti. Merekege audanyng enbek ozattary týgel qatysyp,   Dinmúhamed Qonaev keldi. Ol kisi mingen tikúshaq qonghanda bizder eki qatar túryp qarsy aldyq. Men tikúshaqqa jaqyn túrdym. Esik ashylyp syrtqa shyqqan Qonaev bәrimen amandasty da, menin  betime tura qarap, qolymdy aldy. Tanyp túr. Auylsharuashylyq mereke bolghan song Qonaev sóz sóilep, audannyng aldynghy qatarly ozattaryna óz qolymen syi-siyapat jasady.  Osy joly ol kisi audanda maghan ghana su jana kók týsti «Moskvich» kóliginin  kiltin syilady. «Qútty bolsyn, enbekting zeynetin kór, layyqsyn» degendey niyetin bildirdi. Búl mening úly adammen ýshinshi kezdesui edi. Sol kók «Moskvichti» men shiyrek ghasyrday mindim. Mine, dәuirding úly adamy atanghan Dinmúhamed Qonaevpen ýsh ret kezdeskende ol kisining әdildigi men parasattylyghyna riza bolghanmyn. Ol kisi maghan qashanda qalyng halyqtyng ishinde jaryq júldyzday jarqyrap kórinedi de túrady.

Biz әngime etken enbek ardageri Bolat Bimanbetov qariya eki mәrte «Enbek Qyzyl Tu» ordenimen, Leninning 100 jyldyq mereytoyy, «Enbektegi erli» jәne «Enbek ardageri» degen medalidarymen marapatalypty. Sonday-aq 60- jyldardan keyingi әr besjyldyq jenmpazy, sosialistik jarystaryng jenimpazy degen tósbelgilerdi de iylengen eken.

Jeksen Alpartegi,

Almaty oblysy, Rayymbek audany

Abai.kz