Basy: Qazaqqa «Qayta órleu dәuiri» búiyra ma?..

Jalghasy: «Nazarbaev dәuirinin» sony...

Jalghasy: Qazaqqa «Qayta órleu dәuiri» búiyra ma?

4.Ghylym men tehnikagha týbegeyli bet búrsaq qana aman qalamyz, әitpese qúrimyz!

Keshe ghana taghayyndalghan Ýkimet qúramyna bar bolghany tórt qana jana ministr kelipti. Bireui – ekonomika, bireui – qarjy ministri, yaghni, aqshany júmsaushylar. Al, aqsha tabumen ainalysatyn auyl sharuashylyghy, ónerkәsip, t.b. salanyng basshylary ózgermegen. Árqaysysy kemi bir jyl otyrghanynda eshqanday jana lep әkelmegender. Osy uaqytta ózin kórsete almaghandar taghy on jyl otyrghanda da eshnәrse ózgerte almaydy. Oghan bir ghana dәlel keltireyin.

Suret: primeminister.kz

Men osy ótken jazda hat jazyp eki ministrge, S.Núrbek pen Gh.Beysenbaevqa bardym (oghan deyin ministr Aymaghanbetovte bolghanmyn). Ol hatta men ghylym men tehnikagha arnalghan mandayymyzdaghy jalghyz jurnalymyz «Bilim jәne enbek» jabylyp qalghanyn, Reseydegi  onday 6-7 jurnaldyng bәri shyghyp jatqanyn, olardy bizding otandastarymyz baghasynyng uday qymbat ekenine qaramay jazdyryp alyp jatqanyn, demek, onday aqparatqa súranys bar ekenin, bizge de sonday basylymnyng auaday qajet ekenin, ony aityp, týsindirip jatudygh ózi nonsens ekenin jazghan bolatynmyn. Ekeui de qabyldamady... Hatym Beysenbaetyng orynbasary Edil Ospangha týsken eken, ol «sizdi qoldaymyn. Parlamentte budjetten qarjy bóldiruge barymdy salamyn» degen edi, qolynan kelmese kerek, sol boyy habarsyz ketti. (Tek kýni keshe ghana qabyldau bólmesinen kómekshisi habarlasyp, oiynyz iske asty ma dep súrady. Onysyna da rahmet.)

Ashyghyn aitar bolsaq, biz ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin týgeldey janalyq tabu, ony izdeu men endirumen ainalysqan Japonnyng jolyna týssek qana aman qalamyz. Búl eshqanday da qorqytu da, ýrkitu de, ýrey sebu de emes. Soghystan keyin ekonomikasy kýiregen, súmdyq kontribusiya tólep otyrghan japon basshylyghy aqyldasa kelip, «barlyq nәrse de janalyqqa qúshtar bolsaq qana aman qalamyz» degen qorytyndygha kelgen-daghy, sony iske asyrugha júmyla kirisken. Janalyq oilap tabugha degen úmtylys býkilhalyqtyq sipat alghan. (Býgin de sonday. Japon imperatory sheteldik mәrtebeli qonaqtarmen dәmdes bolugha bizdegidey ónerpazdardy emes, ónertapqyshtardy shaqyrady...)

«Barlyq iygilik – niyetten» degen sóz beker aitylmaghan. «Áreket etkenge – bereket beremin!» Búl da – aksioma. Japondardyng sol niyet, sol әreketine qaray 1947 jyly Marshall josparyna sәikes olargha amerikalyq Edvard Deming leksiya oqugha keledi. «Zattyng sapasyn basqaru kerek» degen ghalymgha óz elindegi óndiris alpauyttary «adamdy basqaru dese maqúl, sapany basqaruy nesi» dep,  kýle qaraghan. Japonnyng ónerkәsibin de múqiyat zerttegen ol 1950 jyly 45 ozyq firma basshylary jinalghan seminarda ózining әigili sózin aitady: «Mening aitqanymdy istesenizder, bes jyldan song Batyspen bәsekeles bolasyzdar. Sol betten taymasanyzdar, taghy bir bes jyldan song býkil Batys sizderding ayaqtarynyzgha jyghylatyn bolady. Kýlli әlem Japoniyadan bastalatyn ekonomikalyq erada ómir sýretin bolady». Deming osy sózdi aitqanda japondardyng әlemdik naryqty jaulap alatynyna ózinen basqa eshkim senbep edi...

Al, Demingting senimdi bolghan sebebi, ol japon halqynyng eng qasterli qasiyetin tap basyp tanydy – qauymdasyp júmys isteu qanyna singen el aqau tabyla qalsa kinәlini emes, sebebin izdeytin. Ózi-óz bolghaly qauymdasyp ómir sýrip kele jatqan qazaqqa, «u ishseng ruynmen» deytin, onday túrmystyng shynyna shyqqan qazaqqa búl jaghynan eshkim, tipti japonyng da jete almas edi, biraq, 1991 jyly biylikke Nazarbaev deytin qazaqtyng jauy keldi-daghy, kolhoz, sovhozdyng bәrining dengeyin, evreylerding kibusy jolda qalatyn Z.Tamshybaevanyn, N.Aldabergenovtin, N.Golovaskiyding kәsipornynyng dengeyine jetkizuge júmyldyrudyng ornyna «jeke sharuashylyq bolsandar ghana jetisesinder, naryq senderdi sonda ghana qaryq qylady» dep aldap, qate jolgha salyp jiberdi, qazaqtyng basy qaytyp birikpeytindey halge týsirdi.

Al, Demingting aitqany ainymay keldi – sol kezde әlemning aldyna týsip ketken Japoniya әli qarasyn kórsetpey keledi. Eng jaqsy tehnika ghana emes, kez-kelgen zattyng eng jaqsysy japonda ekenin bilesizder me? Eng jaqsy kofe qayda, Braziliyada ma? Joq, Japoniyada. Eng jaqsy shay Ýndistannan shygha ma? Joq, Japoniyadan. Eng jaqsy visky Shotlandiyada ma? Taghy da qatelestiniz, Japoniyada. Osylay kete beredi. Tipti, qazaqtyng maqtana alatyn jalghyz zaty aport bolsa, onyng da eng jaqsy sorty japondarda. Nege búlay? Sebebi, japondar – eng namysqoy halyq. Ol qay nәrseni qolyna alsa da, ýlgige ainaldyrmay, etalon etpey toqtamaydy. Basqa bireuden nashar shygharugha namysy jibermeydi. («Peregonshikter» jaqsy biledi – «amerikankalardyn» sapasy «evropeykadan» nashar, al olar «yaposhkagha» jete almaydy).

Bizding de 1991-jyldan keyin «ekinshi Japoniya» atanugha mýmkindigimiz bar edi. Tipti mening atargha oghym bolmay otyrghan sol Nazarbaevtyng ózi eki ret: aldymen 1992 jyly «biz eng jaqsy zattardy shygharugha tiyispiz» degen, keyinirek, 2009 jyly «bizding úranymyz innovasiya boluy tiyis» degen әdemi eki sózdi aitty. Biraq, sóz aitudan myqtymyz da, iske kóshuden osalmyz – Nazarbaev «ayttym, mindetimnen qútyldym» degendey qaytyp ol taqyrypqa oralghan joq, al, «pervonachalinyy kapial nikogda ne byvaet chestnym» degen onyng sózin aitqyzbay týsinip, memleketting baylyghyn odan qalyspay tonaugha lap qoyghan bolsaq, myna eki sózdi aitqanda estidik te qoydyq, ertesine úmytyp ta kettik...

Endi býgin ózimizding 5 myng jyldyq tarihymyzdaghy eng sheshushi kezenge, týpsiz tereng qúzdyng erneuine kelip túrmyz. Osylay kete bersek alpauyttardyng jemsauyna qalay týsip ketkenimizdi sezbey de qalamyz. «Qaqyldaghan tauyq tumay qoymaydy» degen, teriskey oblystargha eki jeleu, bir syltaumen Resey әskerin kirgizse, shyghystan «ekonomikalyq kәsiporyndarymyzdy qorghaymyz» dep Qytay әskerin qaptatyp jiberse, «jau jaghadan alghanda, bóri etekten tartatyn» әdetimen jonghar shapqynshylyghy kezinde biraz jerimizdi iyelenip alghan aq qalpaqty bauyrlar taghy da atqa qonsa, «Qoqan handyghyna qaraghan jering bәri bizdiki» deytin, әskeri de bizden kýshti, ruhy da bizden myqty, kýni keshe ghana synyqqa syltau izdep shekarada 32 eki sarbazymyzdy oqqa ilgen ala shapandy aghayyn alqymnan alsa ne isteymiz? Onsyz da Tashkentting jaqyndyghynan seskengen, «jaudy kórmey qoryqqan» әskeriylerimiz ontýstik әskery okrugtyng shtabyn kýnibúryn Shymkentten Tarazgha kóshirip qoydy emes pe?..

«Jaman aitpay jaqsy joq»,  «jaqsyny aityp, jamandy tayap qoy» degen. Biz aitsaq qauip etkennen aitamyz. Odan qala berse mәngýrtterimizding kóbeymese azayatyn týri joq. Aqtan Tókish degen azamat 2009 jyly «Mankurtstan» degen antiutopiya kitap jazyp, 2035 jyly Qazaqstanda 14 memleket jalgha bólip aluy, ýkimetting Londongha kóship ketui mýmkin ekenin eskertken bolatyn. «Qauip neden – qater sodan»...

Al, biz qaytsek ýreysiz ómir sýre alamyz? Qaytsek kez-kelgen qauip-qaterge saqaday say bolyp, dayyn otyramyz? Bir-aq jaghdayda – qashan  japon jolymen jýrip, «janalyqtardy oilap tapqysh, janalyqtardy engizgish» el bolghanda ghana. Qashan 8 mln.ghana halqymen 400 mln bolatyn arab-parsy әlemine әngir-tayaq ornatyp otyrghan Izrailding ýlgisimen bar kýsh-jigerimizdi ghylymy men tehnikasy barynsha damyghan, eng ozyq tehnologiyaly elge ainalghanda ghana. Ol bizding qolymyzda kele me? Kelgende qanday! Tek eng aldymen jemqorlarymyzdan qútyluymyz kerek. Ekinshiden, bilim men ghylym salasyna, ónerkәsip pen auyl sharuashylyghy salasyna ozyq oily azamattardy әkeluimiz kerek. «Tenizding dәmi – tamshydan». Jogharyda aty atalghan eki ministr túrghanda ol eki salanyng damuy qiyn bolar.

Asqan pragmatik halyq amerikalyqtarda preziydentti alghashqy jýz kýinde synamaytyn, ózining jospar-iydeyalaryn jarqyrtyp kórsetuine mýmkindik  beretin keremet dәstýr bar. «Jas peri» Oljas Bektenovke «talabyng ong bolsyn!» dey otyryp, ghylym men tehnikany damytugha basymdyq bermese, ainalyp kelip taz kepeshimizdi qayta kiyerimizdi eskertkimiz keledi...

Ómirzaq Aqjigit

Abai.kz