Shyghystan atqan Tang sәby tónirekke tandana qaray qalghan. Beykýnә da tap- taza qalpy. Saf –samala demi seziledi. Perishtedey pәk peyilimen keng dýniyege talpynyp, kókjiyekke órmeley kele jer ýstining әbiger-әureli tirshiligine tandana bastaghan. Kóz aldynda bolyp jatqan qym-quyt sergelden-sendelisten sәby jany seskene sekemdene, shyrqau kókke sheginip barady...

Búl ónirde Shyghys Ana dýniyege әkelgen әr kýndik Tang sәbiyding kindigin kesip, Kýn dep kórkemdep at qoyyp, altyndap aidar taghyp, zanghar kókke sapargha shygharyp sap, onyng sәrilik, týstik, keshtik dep atalar ghúmyr keshuining kuәgeri bolyp, aqyr ayaghy ony baybaylap Batys Babanyng qúshaghyna tapsyrar kәri Keyuana Kýiken. Belining býkirligi Áje Shyng qisapsyz qily-qily syr men sherdi kókiregine jinay beruli. Qyruar hikmetti qynq etpey kótere beruli. Taghy bir dýrligisting bolaryn bilse de, basyn kótermesten sabyrly qalpyn saqtap, mizbaqpastan jata beruli. Kórmey jýrgen qúqayy deysing be?.. Búl shoshynyp, sabyrsyzdyq tanytsa ózgelerden ne joryq?

Shyghystan atqan Tang sәby tónirekke tandana qaray qalghan. Beykýnә da tap- taza qalpy. Saf –samala demi seziledi. Perishtedey pәk peyilimen keng dýniyege talpynyp, kókjiyekke órmeley kele jer ýstining әbiger-әureli tirshiligine tandana bastaghan. Kóz aldynda bolyp jatqan qym-quyt sergelden-sendelisten sәby jany seskene sekemdene, shyrqau kókke sheginip barady...

Búl ónirde Shyghys Ana dýniyege әkelgen әr kýndik Tang sәbiyding kindigin kesip, Kýn dep kórkemdep at qoyyp, altyndap aidar taghyp, zanghar kókke sapargha shygharyp sap, onyng sәrilik, týstik, keshtik dep atalar ghúmyr keshuining kuәgeri bolyp, aqyr ayaghy ony baybaylap Batys Babanyng qúshaghyna tapsyrar kәri Keyuana Kýiken. Belining býkirligi Áje Shyng qisapsyz qily-qily syr men sherdi kókiregine jinay beruli. Qyruar hikmetti qynq etpey kótere beruli. Taghy bir dýrligisting bolaryn bilse de, basyn kótermesten sabyrly qalpyn saqtap, mizbaqpastan jata beruli. Kórmey jýrgen qúqayy deysing be?.. Búl shoshynyp, sabyrsyzdyq tanytsa ózgelerden ne joryq?

Kýiken Keyuananyng kәri kókiregining tartylmastay tamyrynan taralghan bir tin ispetti tereng shynyrau «Bәikýshikten» suarylghan qalyng jylqy, bayyrqap jusay qaldy. Tek alaman ýiirdi aldyna salyp aidaytyn Jýirik qúla bir tyqyrdyng tayanghanyn sezgendey qamys qúlaghyn qayshylay tiktep, oqtyn-oqtyn qúbylagha kóz tige, bas shúlghy oqyrana týsip, shashaly túyaghymen jer qarpyy bergen. Alaly jylqy, arshyndy shynyraudyng iyesi Tastemir Reushen bay- uәli, jylqynyng tilin biletin atseyis bolsa, Jýirik Qúlanyng búl qylyghyn qapy jibersin be?

-Seni jaugha bergenshe, ózim jau bop tieyin, «Qosaghal tórtkýl» asyryp, at basyn sonda tireyin...

Jylqymen tildesip, kýbirlegen baydyng búl sózin qasynda túrghan bas jylqyshysy Ýlkenbay anyq estidi, biraq әlipting artyn baghyp, tisjarmastan ózine beriler әldebir tapsyrmanyng baryn bilip, ony tyndaugha dayyn keyip tanytty.

-Jylqyny býginnen qaldyrmay «Qosaghal tórtkýl» aida. Qúlany erttep min, týnde arqandap qoyarsyn. Adaydyng jylqysyn shabugha qalyng qol keledi. Ony myna qúla at sezdirip túr.

Baydan kelgen pәrmen osy boldy. Syrty týkti januardyng әreketine sonsha elitip, sonsha sengen myrzasynyng myna qylyghyna qayran qalyp, shýbәli bolsa da, jylqyshy atqa qondy. Jusap jaybaraqat túrghan jylqy jausyz-jәlem jónkile jónep berdi. Ýstirt ýstinde bayyrqay jayylyp jýrgen kiyikting ýiiri ýrkip, bytyray qashty. Boz jusannyng týbine jaylana jayghasqan búldyryq ayaq astynan byqpyrt tiygendey bebeuley úshty.

Ymyrt ýiirile «Qosaghal tórtkýl» bauyrayyna jetken kóp jylqy tebise entiguli ekpinin basyp, birazdan song tebindey jayylysqa kóshti. Atsoqty bolghan Ýlkenbay qúla atty arqandap tastap, kózshyrymyn almaqshy edi. Jýirik Qúla aibatty arynyn ýdete týsti. Aynalsoqty qylshylbyryn ýzerdey júlqyp, qazyqty ýdere ainalyp tang atqansha tynshu tappady.

Jylqynyng sonynan Reushen bay da jetken eken. Ýlkenbay Qúla attyng týnimen úiqy bermegenin aitty.

-Endeshe jaryq týse habarshy da keler. Qasiyetti januardyng nege bayyz tappay arqandauly ainalasyn qazyp tastaghanyn sonda bilersin- dedi Reushen.

Aytsa aitqanday sәske bolmay-aq astyna mingen kóbeng attyng omyrauy aq kóbik bolyp shabarman bala keldi.

Adaydyng Bәiimbeti bolyp ketken Sýgirәlining toghyz auylyn týrkpenning jasanyp kelgen qalyng qoly shauyp ketipti. Jaudy búl auyldargha bastap kelgen Aldamjar degen bireu eken. Týrkpender bergen altyn-kýmis tengege satylyp, «shabylsa jaghalbayly shabylsyn» dep tanghy tәtti úiqynyng qúshaghynda jatqan beygham auylgha jaudyng jasaghyn jauyp jibergen deydi. Basqa batyrlargha habar jiberetin oshang eter eshkim joq. Mal-jandy aiyryp qalu ýshin Bәiimbetting qyryq jigiti atqa qonypty. Olar jau jasaghy keletin kýni baghyp jýrgen jylqylaryn aidap tastap, qúryqshylyq eptilikterin synamaqshy bolyp, sayys ótkizbekke aladónge ýy tigip eru jatqan eken. Týrikpender jylqyshylardyng qannen-qapersiz jatqan jaghdayyn aldyn-ala Aldamjar satqyn arqyly bilip otyrghan deydi.

Zarjaq jýgirmekting aitqan habaryn tiksine tyndaghan Reushen bay «Bәiimbetting qyryq jigiti atqa qondy» degende kónilin demdegendey boldy.

-Jigitter, olay bolsa qam jemender. Múnaldyng búl jigitteri jau qansha bolsa da namysty qoldan bere qoymas, inshalla ketken kek qaytar. Ýlkenbay, sen de qopandamay jylqygha ie bol.

Osyny aityp jaramdy jorghasyn tebine týsip, ayandatyp jaybaraqat ketip bara jatqan baydyng beyqamdyghyna Ýlkenbay ishtey kýiip-pisti.

« Oipyrym-ay, qoldarynda qúryqtan basqa qaruy joq qyryq jigit qansha qasqyr bolsa da bes qaruyn saylap kelgen eki jýz týrkpenge qanday qauqar jasar? Uәli, kóripkel degenge jәkem de aita beredi-au... Óz jylqysy aman bolghasyn abyrjyp qaytsin. »

Qúdanyng qúdireti, sol kýni besin aua kýn rayy kýrt suytyp, shayday ashyq aspandy búlt torlap aldy. Kәri Kýiken taghy bir kýndi buyrqanyp búlty tútasqan Baba Batystyng qúshaghyna tapsyryp, keler tandy kýtken.

Ertesine bozqyraulanyp ýzgirik esken shynnyng ýstinen qolgha týsken oljalaryn shashu shygharmastan tas týiin bolyp týrkpenning qalyng qoly óte berdi. Elderine qaytqan beti. Sol sәtte qúryqtan basqa qaruy joq qyryq jigit jasanghan jaugha tútqiyldan lap qoydy. Jigitter jay otynday zymyrap, jau jasaghynyng arasyna sinip ketken. Bastalyp ketken alasapyranda týrkpender myltyqtaryn kimge qalay ataryn bilmey dal . Jenil kiyim, sholaq jeng shapan kiygen jau ayaqasty qaqap ketken suyqtan qoldary juyspay, ózge qarularyn da ontayly júmsay almay qapelimde jandәrmende kýy keshti. Shógerme kiygenderding moynyna kóz ilespes shapshandyqpen qúryq salghan jigitter, jaularyn bauday týsirip jatty...

Reushen uәli qatelespepti. Bәiimbet sarqasqa, Esniyaz batyr bastaghan qyryq jigit ózderinen bes ese kóp týrkpendi qúryqpen malsha tizgindep, tútqyngha týsirip oljalanyp bara jatqan mal-jandy qútqaryp qaldy. Qúryq satqyn Aldamjardyng moynyna týspey,basyndaghy shógermege týsip altyn tengeler jerge shashylghan. Búl kóriniske alang bolghan qúryqshy jigitten amalyn tauyp sytylghan satqyn qu janyn saughalap qúla týzge bezip barady...

Sol joly shabandozdardyng ózara ótkizbek bolghan sayysy shyn jauymen aiqasta ótken. Sóitip, búl ólkening sayypqyran salqamdary qaru –jaraqsyz qúryqpen-aq jaudy qaytara alghan kezi bolypty

Býginde eshkim bile bilmeytin, qalam ústap jýrgenderding eshbiri jazbay jýrgen aday jigitterining qúryqshylyq ónerin tek Keyuana shyng Kýiken biledi. Búl da bir has ónerding bir týri edi-au. Búl Ýstirtting ýstinde talay-talay shu asaudy, arystansha arqyraghan aduyn, minilmegen besti aighyrlardy jalghyz-aq jigit qyl saghaqtan qúryq salyp túralata qoyar edi. Jylqyny jabyla quyp búghalyq tastap ústaudy Ýstirtting ýlken-kishisi әlsizding qareketi sanaytyn.

«Qúryqshygha shalt qimyldap, shapshang jýzege asyrar әdis kerek, qúryqty qúr attyng qyl saghaghyna týsire almasang «sharuannyng bitkeni» dey ber. Sәl mýlt ketip qúryq attyng alqymy emes, moynyna týsse omyraulap ketken at adamgha kýsh bere me, sýirep ketedi. Sýirelging kelmey jibere salsan, beleng alghan besti asau endi qaytyp many týgil shanyna juytpas. Tek bilek kýshing emes, mýlt jibermes mergen әdiske sýien. Jylqy baqtyng eken qúryqshylyq ónerdi bilmey bolmaydy». Jylqy baghugha shyqqan bozbala Ýlkenbaygha kezinde Reushen bay osylay degen edi.

El shetine kelgen jaudy adamnan búryn sezip, iyesine bildirgen Jýirik Qúla shynymen qasiyetti pyraq eken. Atynyng tilin týsinip, qalyng jylqysyn jau kózinen tasagha aidattyryp tastap, dýrbelennen aman qalghan, qyryq jigitting jaudy qaytaratynyn bilgen Reushen bay shynymen uәli eken. Búghan Ýlkenbay sol joly qapysyz kóz jetkizgen-di.

Shirkin, Jýirik Qúladay bir aty bolghan jigitting armany bar ma? Obaly ne, qalyng jylqynyng ishinen qay jylqyny ústap, bas bildirtip minem dese de, Reushen bay múnyng qolyn qaqqan emes. Biraq Qúlagha jeter qylqúiryq qayda? Esil-derti qaytse de bir eren jýirik bolar qúlyndy qolgha týsiru. Múnday qúlyn tuar biyening kelisi men túrqy jayly búl Reushennen de, basqa atseyisterden de sóz reti kelgende suyrtpaqtap súray-súray jýrip, onday biyening jylqy ishinde baryna kýmәni qalmady. Tory bie qúlyndap, jas qúlyn qúldyrap jylqygha ergen eki-ýsh aidyng jýzinde Reushen Manghystaudyng oiy men Tekening arasyn qonys etken Alshynnyng asy men toyy dep auyl kórmedi. Bar yqylasy kókshe qúlyngha aughan Ýlkenbay myrzasynyng oraluyn taghatsyzdana kýtti. Qaytse de osy qúlyndy qalap almaq.

-Shaban biyeden tughan bir juas qúlyn bar, sony maghan ber- dep Ýlkenbay aqyry búiymyn aitty. Bas jylqyshysynan eshteneni ayanyp qalmaytyn bay, búl qúlynnyng tegin emestigin bilip, birden kesip eshtene demegen. Týs aua jylqy ishinde jýrgen kóp qúlynnyng ishinen Ýlkenbay qalaghan kókshe qúlyndy jazbay tanydy.

- Jylqyshym, meni aldapsyn, búl juas qúlyn emes, kókayghyrdyng túqymy eken, bere almaymyn. Múnyng aty endi Aljetti bolady. Búdan basqa taghy bir bie jýirik qúlyn tuypty. Ony anghara almay qalypsyn,ol anau boz biyening qúlyny, omyrau bitimi ken, ayaq alysy alshaq eken, sol sebepti onyng atyn Shattauyq dep atadym. Qúla at, Aljetti, Shattauyq ýsheui meniki, al myna baghyp jýrgen qalyng jylqy seniki, sosyn tuma –tuystiki. Keregine qalaghanynsha jarata ber. Búrynnan da qolynnan qaqpaghanmyn, endi de erkine berdim. Biyl myrza qúday berudey –aq bergen eken. Búl ýsh jýirikting ýsheui de kók aighyrdyng túqymy. Inshalla, búl ýsh pyraq mening atymdy sharshygha jayatyn boldy.

Kók qúlyngha qoly jetpey ishi әlem-jәlem bolsa da, Ýlkenbay óz qateligin týsinip, ynghaysyzdanyp qaldy. Uay, әttegen-ay, «shaban biye, juas qúlyn» dep aldap súrap nem bar edi. Búl auyldyng shiyettey bala-shaghasynyng auyzy aqqa jaryp, qazany maylanyp otyrghany myrzanyng arqasy emes pe? Qalynyn berip, qalaghan jerden qyz aittyryp jar sýise, qalauyn jasaghan myrzasy emes pe, dódegeli aq ýzik jauyp alty qanat aqboz ýy kóterse onda da qamdap, qamqorlaghan myrzasy emes pe! Endi bar degeni bolyp, qymyz ben etke toyynyp alyp, jylqy ishinde pәlen jylda bir tuar qúlyngha kónilim ketipti-au. «Ayaz әlindi, qúmyrsqa jolyndy bil» degen. Kókayghyrdyng túqymy bolyp tughan qylqúiryqty minu ne tenim?..

Kókayghyrdyng túqymy jayly Ýlkenbay talay estigen. Reushenning aituynsha әlimning Ájibay, Aralbay degen degen baylary jylqydan bir ónkey baytal qysyraqty bólip alyp, ýiirge jas aighyr salyp tenizding jaghasyna aidap tastaydy. Jylqyshy ýiirge salghan aighyrdyng ólip qalghanyn habarlaydy. Ýiirge basqa aighyrdy salsa, bir týnning ishinde ol da ólip qalady. Búl jaydyng tegin emestigin bilip, aghaly- inili baylar jylqygha týngi kýzet qoyypty. Jylqyshylar kirpik ilmey kýzetip otyrsa, týn ortasy aua tenizden bir kókayghyr shyghyp, ózine qarsy shapqan sәuirik aighyrdyng moyynyn búrap óltirip, ýiirge shabady. Jaryq bolmay kókayghyr tenizge qayta týsip, kózden ghayyp bolady. Búl oqighany estigen aghayyndy bay jigitter ýiirge suyn aighyrdyng shapqanyn estip quanady.

Keyinnen osy ýiirding túqymy barymtadan bóliske týskende Tastemir Reushenning ýlesine tiygen buaz biyeden býkir kók qúlyn tuady. Býkir qúlyndy nysanaly eken dep Reushen ýiirge salghan. Sol nysanaly kók aighyrdyng túqymy búryn tek Qúla at bolsa, endi Aljetti men Shattauyq sekildi qos jýirikting tughany da. Uәli qashan kýmәndi sóz aityp kórip edi.

Aynahan Eset