Шығыстан атқан Таң сәби төңірекке таңдана қарай қалған. Бейкүнә да тап- таза қалпы. Саф –самала демі сезіледі. Періштедей пәк пейілімен кең дүниеге талпынып, көкжиекке өрмелей келе жер үстінің әбігер-әурелі тіршілігіне таңдана бастаған. Көз алдында болып жатқан қым-қуыт сергелдең-сенделістен сәби жаны сескене секемдене, шырқау көкке шегініп барады...

Бұл өңірде Шығыс Ана дүниеге әкелген әр күндік Таң сәбидің кіндігін кесіп, Күн деп көркемдеп ат қойып, алтындап айдар тағып, заңғар көкке сапарға шығарып сап, оның сәрілік, түстік, кештік деп аталар ғұмыр кешуінің куәгері болып, ақыр аяғы оны байбайлап Батыс Бабаның құшағына тапсырар кәрі Кейуана Күйкен. Белінің бүкірлігі Әже Шың қисапсыз қилы-қилы сыр мен шерді көкірегіне жинай берулі. Қыруар хикметті қыңқ етпей көтере берулі. Тағы бір дүрлігістің боларын білсе де, басын көтерместен сабырлы қалпын сақтап, мізбақпастан жата берулі. Көрмей жүрген құқайы дейсің бе?.. Бұл шошынып, сабырсыздық танытса өзгелерден не жорық?

Шығыстан атқан Таң сәби төңірекке таңдана қарай қалған. Бейкүнә да тап- таза қалпы. Саф –самала демі сезіледі. Періштедей пәк пейілімен кең дүниеге талпынып, көкжиекке өрмелей келе жер үстінің әбігер-әурелі тіршілігіне таңдана бастаған. Көз алдында болып жатқан қым-қуыт сергелдең-сенделістен сәби жаны сескене секемдене, шырқау көкке шегініп барады...

Бұл өңірде Шығыс Ана дүниеге әкелген әр күндік Таң сәбидің кіндігін кесіп, Күн деп көркемдеп ат қойып, алтындап айдар тағып, заңғар көкке сапарға шығарып сап, оның сәрілік, түстік, кештік деп аталар ғұмыр кешуінің куәгері болып, ақыр аяғы оны байбайлап Батыс Бабаның құшағына тапсырар кәрі Кейуана Күйкен. Белінің бүкірлігі Әже Шың қисапсыз қилы-қилы сыр мен шерді көкірегіне жинай берулі. Қыруар хикметті қыңқ етпей көтере берулі. Тағы бір дүрлігістің боларын білсе де, басын көтерместен сабырлы қалпын сақтап, мізбақпастан жата берулі. Көрмей жүрген құқайы дейсің бе?.. Бұл шошынып, сабырсыздық танытса өзгелерден не жорық?

Күйкен Кейуананың кәрі көкірегінің тартылмастай тамырынан таралған бір тін іспетті терең шыңырау «Бәйкүшіктен» суарылған қалың жылқы, байырқап жусай қалды. Тек аламан үйірді алдына салып айдайтын Жүйрік құла бір тықырдың таянғанын сезгендей қамыс құлағын қайшылай тіктеп, оқтын-оқтын құбылаға көз тіге, бас шұлғи оқырана түсіп, шашалы тұяғымен жер қарпый берген. Алалы жылқы, аршынды шыңыраудың иесі Тастемір Реушен бай- уәлі, жылқының тілін білетін атсейіс болса, Жүйрік Құланың бұл қылығын қапы жіберсін бе?

-Сені жауға бергенше, өзім жау боп тиейін, «Қосағал төрткүл» асырып, ат басын сонда тірейін...

Жылқымен тілдесіп, күбірлеген байдың бұл сөзін қасында тұрған бас жылқышысы Үлкенбай анық естіді, бірақ әліптің артын бағып, тісжармастан өзіне берілер әлдебір тапсырманың барын біліп, оны тыңдауға дайын кейіп танытты.

-Жылқыны бүгіннен қалдырмай «Қосағал төрткүл» айда. Құланы ерттеп мін, түнде арқандап қоярсың. Адайдың жылқысын шабуға қалың қол келеді. Оны мына құла ат сездіріп тұр.

Байдан келген пәрмен осы болды. Сырты түкті жануардың әрекетіне сонша елітіп, сонша сенген мырзасының мына қылығына қайран қалып, шүбәлі болса да, жылқышы атқа қонды. Жусап жайбарақат тұрған жылқы жаусыз-жәлем жөңкіле жөнеп берді. Үстірт үстінде байырқай жайылып жүрген киіктің үйірі үркіп, бытырай қашты. Боз жусанның түбіне жайлана жайғасқан бұлдырық аяқ астынан бықпырт тигендей бебеулей ұшты.

Ымырт үйіріле «Қосағал төрткүл» бауырайына жеткен көп жылқы тебісе ентігулі екпінін басып, біраздан соң тебіндей жайылысқа көшті. Атсоқты болған Үлкенбай құла атты арқандап тастап, көзшырымын алмақшы еді. Жүйрік Құла айбатты арынын үдете түсті. Айналсоқты қылшылбырын үзердей жұлқып, қазықты үдере айналып таң атқанша тыншу таппады.

Жылқының соңынан Реушен бай да жеткен екен. Үлкенбай Құла аттың түнімен ұйқы бермегенін айтты.

-Ендеше жарық түсе хабаршы да келер. Қасиетті жануардың неге байыз таппай арқандаулы айналасын қазып тастағанын сонда білерсің- деді Реушен.

Айтса айтқандай сәске болмай-ақ астына мінген көбең аттың омырауы ақ көбік болып шабарман бала келді.

Адайдың Бәйімбеті болып кеткен Сүгірәлінің тоғыз ауылын түркпеннің жасанып келген қалың қолы шауып кетіпті. Жауды бұл ауылдарға бастап келген Алдамжар деген біреу екен. Түркпендер берген алтын-күміс теңгеге сатылып, «шабылса жағалбайлы шабылсын» деп таңғы тәтті ұйқының құшағында жатқан бейғам ауылға жаудың жасағын жауып жіберген дейді. Басқа батырларға хабар жіберетін ошаң етер ешкім жоқ. Мал-жанды айырып қалу үшін Бәйімбеттің қырық жігіті атқа қоныпты. Олар жау жасағы келетін күні бағып жүрген жылқыларын айдап тастап, құрықшылық ептіліктерін сынамақшы болып, сайыс өткізбекке аладөңге үй тігіп еру жатқан екен. Түрікпендер жылқышылардың қаннен-қаперсіз жатқан жағдайын алдын-ала Алдамжар сатқын арқылы біліп отырған дейді.

Заржақ жүгірмектің айтқан хабарын тіксіне тыңдаған Реушен бай «Бәйімбеттің қырық жігіті атқа қонды» дегенде көңілін демдегендей болды.

-Жігіттер, олай болса қам жемеңдер. Мұңалдың бұл жігіттері жау қанша болса да намысты қолдан бере қоймас, иншалла кеткен кек қайтар. Үлкенбай, сен де қопаңдамай жылқыға ие бол.

Осыны айтып жарамды жорғасын тебіне түсіп, аяңдатып жайбарақат кетіп бара жатқан байдың бейқамдығына Үлкенбай іштей күйіп-пісті.

« Ойпырым-ай, қолдарында құрықтан басқа қаруы жоқ қырық жігіт қанша қасқыр болса да бес қаруын сайлап келген екі жүз түркпенге қандай қауқар жасар? Уәлі, көріпкел дегенге жәкем де айта береді-ау... Өз жылқысы аман болғасын абыржып қайтсін. »

Құданың құдіреті, сол күні бесін ауа күн райы күрт суытып, шайдай ашық аспанды бұлт торлап алды. Кәрі Күйкен тағы бір күнді буырқанып бұлты тұтасқан Баба Батыстың құшағына тапсырып, келер таңды күткен.

Ертесіне бозқырауланып үзгірік ескен шыңның үстінен қолға түскен олжаларын шашу шығармастан тас түйін болып түркпеннің қалың қолы өте берді. Елдеріне қайтқан беті. Сол сәтте құрықтан басқа қаруы жоқ қырық жігіт жасанған жауға тұтқиылдан лап қойды. Жігіттер жай отындай зымырап, жау жасағының арасына сіңіп кеткен. Басталып кеткен аласапыранда түркпендер мылтықтарын кімге қалай атарын білмей дал . Жеңіл киім, шолақ жең шапан киген жау аяқасты қақап кеткен суықтан қолдары жуыспай, өзге қаруларын да оңтайлы жұмсай алмай қапелімде жандәрменде күй кешті. Шөгерме кигендердің мойнына көз ілеспес шапшаңдықпен құрық салған жігіттер, жауларын баудай түсіріп жатты...

Реушен уәлі қателеспепті. Бәйімбет сарқасқа, Еснияз батыр бастаған қырық жігіт өздерінен бес есе көп түркпенді құрықпен малша тізгіндеп, тұтқынға түсіріп олжаланып бара жатқан мал-жанды құтқарып қалды. Құрық сатқын Алдамжардың мойнына түспей,басындағы шөгермеге түсіп алтын теңгелер жерге шашылған. Бұл көрініске алаң болған құрықшы жігіттен амалын тауып сытылған сатқын қу жанын сауғалап құла түзге безіп барады...

Сол жолы шабандоздардың өзара өткізбек болған сайысы шын жауымен айқаста өткен. Сөйтіп, бұл өлкенің сайыпқыран салқамдары қару –жарақсыз құрықпен-ақ жауды қайтара алған кезі болыпты

Бүгінде ешкім біле білмейтін, қалам ұстап жүргендердің ешбірі жазбай жүрген адай жігіттерінің құрықшылық өнерін тек Кейуана шың Күйкен біледі. Бұл да бір хас өнердің бір түрі еді-ау. Бұл Үстірттің үстінде талай-талай шу асауды, арыстанша арқыраған адуын, мінілмеген бесті айғырларды жалғыз-ақ жігіт қыл сағақтан құрық салып тұралата қояр еді. Жылқыны жабыла қуып бұғалық тастап ұстауды Үстірттің үлкен-кішісі әлсіздің қарекеті санайтын.

«Құрықшыға шалт қимылдап, шапшаң жүзеге асырар әдіс керек, құрықты құр аттың қыл сағағына түсіре алмасаң «шаруаңның біткені» дей бер. Сәл мүлт кетіп құрық аттың алқымы емес, мойнына түссе омыраулап кеткен ат адамға күш бере ме, сүйреп кетеді. Сүйрелгің келмей жібере салсаң, белең алған бесті асау енді қайтып маңы түгіл шаңына жуытпас. Тек білек күшің емес, мүлт жібермес мерген әдіске сүйен. Жылқы бақтың екен құрықшылық өнерді білмей болмайды». Жылқы бағуға шыққан бозбала Үлкенбайға кезінде Реушен бай осылай деген еді.

Ел шетіне келген жауды адамнан бұрын сезіп, иесіне білдірген Жүйрік Құла шынымен қасиетті пырақ екен. Атының тілін түсініп, қалың жылқысын жау көзінен тасаға айдаттырып тастап, дүрбелеңнен аман қалған, қырық жігіттің жауды қайтаратынын білген Реушен бай шынымен уәлі екен. Бұған Үлкенбай сол жолы қапысыз көз жеткізген-ді.

Шіркін, Жүйрік Құладай бір аты болған жігіттің арманы бар ма? Обалы не, қалың жылқының ішінен қай жылқыны ұстап, бас білдіртіп мінем десе де, Реушен бай мұның қолын қаққан емес. Бірақ Құлаға жетер қылқұйрық қайда? Есіл-дерті қайтсе де бір ерен жүйрік болар құлынды қолға түсіру. Мұндай құлын туар биенің келісі мен тұрқы жайлы бұл Реушеннен де, басқа атсейістерден де сөз реті келгенде суыртпақтап сұрай-сұрай жүріп, ондай биенің жылқы ішінде барына күмәні қалмады. Торы бие құлындап, жас құлын құлдырап жылқыға ерген екі-үш айдың жүзінде Реушен Маңғыстаудың ойы мен Текенің арасын қоныс еткен Алшынның асы мен тойы деп ауыл көрмеді. Бар ықыласы көкше құлынға ауған Үлкенбай мырзасының оралуын тағатсыздана күтті. Қайтсе де осы құлынды қалап алмақ.

-Шабан биеден туған бір жуас құлын бар, соны маған бер- деп Үлкенбай ақыры бұйымын айтты. Бас жылқышысынан ештеңені аянып қалмайтын бай, бұл құлынның тегін еместігін біліп, бірден кесіп ештеңе демеген. Түс ауа жылқы ішінде жүрген көп құлынның ішінен Үлкенбай қалаған көкше құлынды жазбай таныды.

- Жылқышым, мені алдапсың, бұл жуас құлын емес, көкайғырдың тұқымы екен, бере алмаймын. Мұның аты енді Алжетті болады. Бұдан басқа тағы бір бие жүйрік құлын туыпты. Оны аңғара алмай қалыпсың,ол анау боз биенің құлыны, омырау бітімі кең, аяқ алысы алшақ екен, сол себепті оның атын Шаттауық деп атадым. Құла ат, Алжетті, Шаттауық үшеуі менікі, ал мына бағып жүрген қалың жылқы сенікі, сосын тума –туыстікі. Керегіңе қалағаныңша жарата бер. Бұрыннан да қолыңнан қақпағанмын, енді де еркіңе бердім. Биыл мырза құдай берудей –ақ берген екен. Бұл үш жүйріктің үшеуі де көк айғырдың тұқымы. Иншалла, бұл үш пырақ менің атымды шаршыға жаятын болды.

Көк құлынға қолы жетпей іші әлем-жәлем болса да, Үлкенбай өз қателігін түсініп, ыңғайсызданып қалды. Уай, әттеген-ай, «шабан бие, жуас құлын» деп алдап сұрап нем бар еді. Бұл ауылдың шиеттей бала-шағасының ауызы аққа жарып, қазаны майланып отырғаны мырзаның арқасы емес пе? Қалыңын беріп, қалаған жерден қыз айттырып жар сүйсе, қалауын жасаған мырзасы емес пе, дөдегелі ақ үзік жауып алты қанат ақбоз үй көтерсе онда да қамдап, қамқорлаған мырзасы емес пе! Енді бар дегені болып, қымыз бен етке тойынып алып, жылқы ішінде пәлен жылда бір туар құлынға көңілім кетіпті-ау. «Аяз әліңді, құмырсқа жолыңды біл» деген. Көкайғырдың тұқымы болып туған қылқұйрықты міну не теңім?..

Көкайғырдың тұқымы жайлы Үлкенбай талай естіген. Реушеннің айтуынша әлімнің Әжібай, Аралбай деген деген байлары жылқыдан бір өңкей байтал қысырақты бөліп алып, үйірге жас айғыр салып теңіздің жағасына айдап тастайды. Жылқышы үйірге салған айғырдың өліп қалғанын хабарлайды. Үйірге басқа айғырды салса, бір түннің ішінде ол да өліп қалады. Бұл жайдың тегін еместігін біліп, ағалы- інілі байлар жылқыға түнгі күзет қойыпты. Жылқышылар кірпік ілмей күзетіп отырса, түн ортасы ауа теңізден бір көкайғыр шығып, өзіне қарсы шапқан сәуірік айғырдың мойынын бұрап өлтіріп, үйірге шабады. Жарық болмай көкайғыр теңізге қайта түсіп, көзден ғайып болады. Бұл оқиғаны естіген ағайынды бай жігіттер үйірге суын айғырдың шапқанын естіп қуанады.

Кейіннен осы үйірдің тұқымы барымтадан бөліске түскенде Тастемір Реушеннің үлесіне тиген буаз биеден бүкір көк құлын туады. Бүкір құлынды нысаналы екен деп Реушен үйірге салған. Сол нысаналы көк айғырдың тұқымы бұрын тек Құла ат болса, енді Алжетті мен Шаттауық секілді қос жүйріктің туғаны да. Уәлі қашан күмәнді сөз айтып көріп еді.

Айнахан Есет