1-suret: Ásemghazy Qapanúly tughan jeri - Qas ózenining jaghasynda otyr

2-suret: Qas ózeni

3-suret: Qas ózenining boyyn mekendegen qazaqtardyng kezekti kóshi

(derekti-әngime)

«Kósh» degen sózdi estisem boldy, mening oiyma bir әngime oralady, ne kýlerimdi, ne jylarymdy bilmeymin. Oqigha mening auylymdaghy «Teris toghan» dep atalatyn bir aryqtyng eki jaghasynda bolghan. Sondyqtan búl әngimemning atyn «Teris toghan» dep atadym.

Mening tuyp-ósken jerim Qytaydaghy qazaq oblysy túrghan Qúlja qalasynan kýn shyghysqa qaray 130 shaqyrym qashyqtaghy Nylqy audanyna qarasty Qaratóbe deytin qazaqy auyl. Kәdulgi Balqash kóline qúiyp jatqan Ile dәriyasynyng bir tarmaghy Qas ózeni jaghalauyndaghy qabaqtay tepseng jazyqqa jayghasqan ýlken eldi meken.

1-suret: Ásemghazy Qapanúly tughan jeri - Qas ózenining jaghasynda otyr

2-suret: Qas ózeni

3-suret: Qas ózenining boyyn mekendegen qazaqtardyng kezekti kóshi

(derekti-әngime)

«Kósh» degen sózdi estisem boldy, mening oiyma bir әngime oralady, ne kýlerimdi, ne jylarymdy bilmeymin. Oqigha mening auylymdaghy «Teris toghan» dep atalatyn bir aryqtyng eki jaghasynda bolghan. Sondyqtan búl әngimemning atyn «Teris toghan» dep atadym.

Mening tuyp-ósken jerim Qytaydaghy qazaq oblysy túrghan Qúlja qalasynan kýn shyghysqa qaray 130 shaqyrym qashyqtaghy Nylqy audanyna qarasty Qaratóbe deytin qazaqy auyl. Kәdulgi Balqash kóline qúiyp jatqan Ile dәriyasynyng bir tarmaghy Qas ózeni jaghalauyndaghy qabaqtay tepseng jazyqqa jayghasqan ýlken eldi meken.

Aq basty Tәnirtaudyng múz tamshysynan bastau alatyn, eki qaptaly ormandy biyik tau jotalarmen qorshalghan Qas ózenining aghyny asa qatty keledi. Kóktem-kýzgi su tasyghan kezde ózenning erekshe doldanyp aghatyny bar. Ótirik emes, keyde tipti týiedey ýlken tastardy da jaydaq jaghalargha domalatyp әkelip tastaytyn. Tauly ónir bolghan son, auyldyng ainalasyndaghy jylghalardyng bәri búlaq, desede anaday dýley aghystyng kózsiz kýshin janasha paydalanghan auyldyqtar ózenning jogharghy jaqtaghy kópir týsken bir qysanyn shamaly buyp, auyldyng tau jaq etegine deyin aryq qazyp, ózenning óz ekpinimen biyikteu bókterlerge birer qúlaq su jetkizip alghan, sóitip 30-40 shaqyrym aumaqtaghy bau-baqsha jәne egis atyzdary jetekpen kelgen osy sumen emin-erkin susyndaytyn bolghan.

Shyghysy biyik, batysy alasa keletin alyp eki taudyng ortasynda aghyp jatqan Qas  Tekes pen Kýnes ózenderimen toghysyp Ileni qúraghangha deyin tek qana batys jaqty bettep aghady. Múndaghy el shyghysqa qaray aqqan sudy eshqashan kórmegen, sondyqtan ózenning eki jaghalauyna qonystanghan túrghylyqty halyqtyng biletini, su ayaghy qúrdym - ol batystaghy Balqash. Osyghan kózi ýirengen el, myna ózderi qazghan toghannyng Qas ózeninen bólingen song auyldyng kýn shyghys túsyndaghy әntek yldidy qualay shamaly jerge deyin shyghysqa qaray bettep baryp, qaytadan arnasyna týsken sәtine bola búl aryqty «Teris toghan» dep atapty. Teris toghan eluinshi jyldardyng sonyna ala óris alghan Qytaydaghy «Zor sekiru» deytin nauqannyng jemisi, búl aryq sol tústa bir ónirding maqtanyshyna ainalghan eken. Óitkeni «Álemdi enbekpen ózgertemiz», «Zamanauy el qúramyz», «Amerikany basyp ozamyz» dep úrandatqan sayasy ýderiste, osy «Teris toghan» auyldy qoyyp, audan, aimaq basshylarynyng jogharghy jaqqa aighaylap túryp oqyp beretin bayandamalaryna talay ret arqau bolypty. Áueldeseniz búl «tendessiz jetistikke» bir aqyn:

Oypyr-ay, mynau netken kópir edi,

Eki taudyng qosylghan kókiregi,

Astynan Qas ózeni mónkip aqsa,

Ýstinen bes qúlaq su sekiredi. –degen óleng joldaryn arnapty.

80-shi jyldardyng basynda Qytayda «maldy, jerdi jekeshelendiru», «kóshpeli malshylardy ornyqtyru» deytin sayasat boldy. Sonda auyl basshylary «Teris toghandy» onynan paydalandy. Taudan týsip janadan otyryqshy bolghan qazaq-monghol malshylardy «Teris toghannyn» shyghys jaq betine jayghastyrdy, olargha ýkimet kók kirpish, qyzyl kirpishterden ýiler túrghyzyp, shaghyn qystaq salyp berdi. Osyghan deyin, auyldyng tórt týlik maly ghana jayylyp jýrgen jusandy tepsende endi kisi qarasy kóbeyip alpys shaqty ýy soghyldy. Barys-kelis jandandy, bes shaqyrymgha erkin tolmaytyn arada qatyn-qalash qydyrysyp, bala-shagha jýgirisetindi shyghardy. El auzynda «Teris toghannyn» ar jaghy», «Teris toghannyn» ber jaghy» deytin sóz tirkesteri kóp aitylatyn boldy. Júrt búl sózderdi «Teris toghandy» eske salu ýshin emes, qayta auyl men qystaq arajigin aiqyndap túratyn «shekara» maghynasynda qoldanyp jýrdi...

Jә, «Teris toghan» osylay túra túrsyn, endi әngimeni basqa jaqtan tolghaugha tura keledi.

Sovet odaghy tarap jer sharynda «Qazaqstan» deytin el payda bolghangha deyin Qytay qazaqtarynyng atbaylar qazyghy, ruhany ortalyghy Qúljadaghy «Qazaq oblysy» edi. Óitkeni Ile, Altay, Tarbaghataydan qúram tapqan ýsh aimaq qazaqtarynyng birden-bir sayasy әri zandy «avtonomiyasy» 1954 jyly osy eski shahargha qazyghyn qaqqan. Múnda últtyng tili men salt-dәstýrining joqtaushysynday bolyp oblystyng óz gazet-jurnaly shyghyp túrdy jәne tәulik boyy júmys isteytin qazaq tildi teleradiosy bar edi. Men 1989 jyly institutty bitirgen son, joldama bergen Ýrimjini tәrki etip, atamekenim Qúljadaghy qazaq tildi telearnagha júmysqa ornalastym. Tughan auylym qaladan at shaptyrym jerde túrghandyqtan әr senbi, jeksenbide bolmasa da, mereke-meyramdy qúrghatpay «Qaratóbe qaydasyn» dep, altyn úya auylyma qayqayyp tartyp otyratynmyn.

Qazaq elining Tәuelsizdigi ózbek pen qyrghyzdan keyin bizge jer tekpiletip, taghatymyzdy әbden tauysyp baryp, 1991 jyldyng 16 jeltoqsany degende jetti-au әiteuir. Búghan Qytaydaghy bir jarym million qazaq bolyp qabaghat quandyq! Dos-jaranmen bas qostyq, qúshaqtastyq degendey... Men osy jaqsylyqty bólisu ýshin kóp ótpey taghy da Qaratóbege sýrine jettim. Auylda toy-duman, dastarqany әli jiyla qoymapty, du-du kýlki, gu-gu sóz.

- Qazaqtyng Zúntúny (Preziydenti) Nazarbay eken.

- Nazarbay jaqynda Beyjinge keledi eken.

- Qazaq oblysyn Qazaqstangha qosyp alam dep súrapty.

- Dýnie jýzindegi qazaqtardyng bәrin shaqyryp jatyr deydi...

- Qytay jaghy qazaqtardy beruge kelisipti, biraq eki qazaqqa bir qytay qosyp beremiz depti. Oghan qazaqtyng Bastyghy qarsy bolypty...

Osylaysha auyl ishi alyp-qashpa әngimege tolyp ketken. Búlardyng bir sózine kýlsen, endi bir sózining jóni bar siyaqty, senip te qalasyn. Keybir auyl jigitterining keudesine nan piskendey, aduyndap sóileydi, biri «Ne bosa o bosyn! Jinala beru kerek! Ketemiz!» dep qorazdansa, endi bireui «Kóship ne kerek! Ata-babamyzdyng basy jatqan jerimizdi tastap qayda baramyz?! Bәribir Nazarbay bizdi jaqynda ózine qosyp alady ghoy. Oilansanshy, Qazaqstan múndaghy eki miliongha juyq qandasyn dalagha tastay ma?! Memleket isi onay deymisin!» dep bilgirsiydi.

Búl sózder sol tústa tek bizding auylmen ghana shektelip qalghan joq, tútas Qazaq avtonomiyasyna qarasty ýsh aimaqtyng 24 audanynda túratyn qazaqtardyng arasynda jeldey esti. Shamasy kelgender, әsirese jastar jaghy «qosyp aludy» kýtip otyrmastan qújattaryn jasatugha kirisip ketti, al qalghandary ýmitinen góri kýdigi basymdau osy jaghymdy lebizdi jarym yrys etip, әlipting sonyn baghyp jata berdi.

1993 jyldyng qazan aiynyng ortasy. Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev Qytay Halyq Respublikasyna alghashqy Memlekettik saparmen keldi. Beyjindegi jogharghy dәrejeli kezdesulerden son, Elbasy Almatygha irgeles jatqan Qytaydaghy qazaq oblysynyng ortalyghy Qúlja qalasyna at basyn tiredi. Jazdyng lebi әli qayta qoymaghan shaq, jemis-jiydekting de, elding ýkili ýmitining de pisip-jetilgen kezi bolatyn búl. Osy kýni, jasyl jelek jamylghan gýldi shahar tipten qúlpyra týsti: kóshelerde kerme tular kóbeydi, әr jerge «Qazaqstan Zúntúny (Preziydenti) Núrsúltan Nazarbaevty qyzu qarsy alayyq!», «Qazaq oblysymyzgha qosh keldiniz!» degen úrandar qazaq-qytay tilderinde ilingen. Shahardyng ortasyna ornalasqan jergilikti júrt «Vang Qadyr baghy» dep ataytyn qaladaghy eng ýlken sayabaqqa kiyiz ýiler tigilip, ainalasy әlem-jәlem bezendirilgen...

Mine, Qazaq elining Preziydenti Núrsúltan Ábishúly, Qazaq oblysynyng әkimi Asqat Kerimbayúlynyng serik boluynda, gýl kómkergen sayabaqtyng ortasyna tigilgen aq boz ýige bettep bara jatyr. Shart-shart soghylghan shapalaq dausyn, dýrs-dýrs etken jýrek qaghysymyzgha ýndestirip biz túrmyz. Taghdyrly kýnimizdi talqygha salar sәt jetken shyghar dep oilaymyz ishimizden...

Aghamyzdy kórgende quanyshtan tebirengen janymyzdy qoyargha jer tappadyq. Oblys әrtisteri kýmbirli kýi, әsem biylerimen myng búraldy. Gýldesteni jaghalay túrghan qaraqúrym halyq bolyp bәrimiz; «Elim Qúljaday, kónilim sizdi boljaday» dep qosylyp әn de shyrqadyq... Barlyq shara qazaqy saltpen ótip jatty, aqsarbas qoy, kókqasqa tay soyyldy, at mingizip, shapan jabyldy. Qazaqtar eki ezuleri qúlaqtaryna jete mәz bolyp, bir birine quana qarasyp, ýnsiz jymiysyp qoyady.

Aq týiening qarny sol kýni bizding auylda da jarylypty. Keybireuler Preziydentti kóru ýshin qalagha kelipti, jastar jaghy auyldaghy dәmhana, meyramhanalardy jaghalasa, kóp sandy halyq óz ýilerinde qoy-eshki soyyp basqosular jasapty. Kópshilik ózara qútty bolsyn aitysyp, «Teris toghannyn» ar jaq, ber jaghy demesten quanyshty ortaq toylapty. Merekelik dastarqan shattyghyna eltken halyq auyl men qystaqty airyp túrghan «Teris toghannyn» «shekara» qasiyetin osylaysha bir sәtke bolsa da úmytypty.

«Qyz Jibek» filiminde jekpe-jek jasau ýshin kóshti toqtatqan Bekejan men Tólegenge Jibekting aitatyn bir sózi bolushy edi ghoy «...kózi jas, kókiregi sherli elding zorgha jetken bolmashy qyzyghyn kóp kórgendering be? Quanyshty bir kósh boyyna jetkizbedinder-au!» dep. «Teris toghandaghy» jaghday filimdegiden sәl ózgesheleu. Múndaghy kónili kýdikti, ómiri dýdamal elding zorgha jetken az ghana qyzyghyn toqtatyp, sonyn kóshke úlastyryp jibergen «Bekejan» - ol auyl mektebinde múghalim bolyp isteytin – Shotan degen bizding bir qu auyz jezdemiz eken.

Sol kýni ol «Teris toghannyn» ar jaghynda ýy salyp jatqan Qiyasbek deytin malshy qúrdasynyng ýiindegi basqosugha bara qalypty. Dastarqan ýstinde әngime bayaghy Preziydentting kelui jayynda órbiydi. Sóz sony Qazaqstangha kóshu-kóshpeu mәselesine kelip tireledi. Dәl osy kezde Shotan birden qyljaqqa basypty:

-- Ei, jigitter! Osy әngimeni ortagha saludyng qajeti endi shamaly. Ózi kelgen baqty basqa teuip otyrsyndar sender. «Mal-mal» dep salpaqtap jýrip týk bilmes topasqa ainalypsyndar! Bir uaq әlemdik ózgeristerge qúlaqtaryndy týre jýrsendershi! Nazarbaydyng osy jolghy kelisi beker emes, «óz kózimmen kórip, qolynan alyp ketem» dep kelipti oblysqa. Endi búl Bejindegi Tóraghagha da onay tiymeydi, ol da milliard halyqty basqaryp otyrghan dәnishpan, «qazaghyndy alsang al, jerdi tútas bere almaymyn» dep bolmay qoyypty. Sodan bastan qúlaq sadagha, Núragham búghan da shýkir dep qol qoyysypty. Endi dúrys qoy! Ýsh aimaqtan Altay, Tarbaghatay týgel Qazaqstangha ótti. Qúdaydyng sheberin qarashy! Shekara syzyghy dәl osy «Teris toghannan» týsipti. «Soyyl tiyse sorlygha» dep, әsirese, Qiyas, sening mandayynnyng sory bes eli eken, ýidi osynda salghanyndy qarashy! Endi «Teris toghannyn» shyghysy Júngo (Qytay), batysy Qazaqstan bolady. Jә, men kettim! Syzyqtyng syrtynda qalyp qoyyp sheteldik bolar jayym joq! – deydi.

Osyny aityp Shotan zytyp beripti. «Ótirikting ózine senbe qisynyna sen» degen, búl habar izdegenge súraghanday boldy. Onsyz da «qosyp alu» sózi el kezip jýrgeli biraz bolghan, onyng ýstine Núrekeng dәl býgin Qúljada osy mәseleni sheship jatyr, eger «Teris toghan» «shekarasy» jabyla qalsa, 60 shaqty otbasy alpysynshy jyldardaghy atalarynyng kebin kiyip qaluy әbden mýmkin ghoy. Endi qayttik? Tәuekel! Qystaqty tastap, auylgha tezdetip kóshu kerek! «Teris toghannan» attap ótse boldy, Qartóbe әne, mine - Qazaqstan.

Týsten keyingi saghat tórt-bes mólsheri, jan basynan mal basy kóp jana qystaqtyng túrghyndary týp qotaryla kóship jatyr. Aq ter, kók terge týsken otyryqshylar esik aldyndaghy kóldeneng jatqan quraygha deyin at ógizderine artyp alghan. Maly topyrlap, bala- shaghasy úlarday shulaydy, itteri qynsylap, mysyghy miyaulaydy, qaz ýiregi de qaqsap qoyar emes... Ýrikken halyq «Teris toghannyn» ortan beline salynghan qirap túrghan jalghyz aghash kópirding auzyna tyghylyp qalypty. Ary tamandau jerde, bir-eki monghol otbasy da búlargha ere kóshipti. «Ey, biz qazaq-múnghúl bir kiyiz tuyrlyq. Aytyp hoyaiyn! Biz birge mal baghady, birge ómir sýredi. Sen de ketse, men de keted!» dep kenirdegin jyrta aiqaylap qoyady. Olardy elegen jan bolmady, әrkim óz jýgimen әbigerlenip zyr qaghyp jýr. Qystaqtaghy jalghyz qytay da, auyldaghy qauym qytay da ayaq asty bolghan búl kóshting mәnisin týsinbey tanyrqay qarasyp qalypty. Qalyng qazaqtyng órt shalghanday albaryndy týrlerin kórgen olar bastabynda qatty sasty, qayterin bilmey, ýidi-ýiine jýgirisip, auyl audan ortalyghyndaghy qogham qauipsizdigi bólimshelerine qonyrau shaldy. Audandy qaydam, auyldaghy saqshy bitkenning bәri qazaq jigitteri bolatyn, kóshti toqtatpaq týgili olar búl kezde ýrkinge týsken tuystarynyng kóligin jetelesip, últtyng Úly isine at salysyp jatqan...

Tauly ónir ghoy, әp sәtte qas qaraydy. Audannan jiberilgen tekseru toby kelip ýlgergenshe kóshting de sirgesi týrilgen. Halyq nede bolsa auylgha aman esen jayghasty, qanyrap qalghan qystaq demese, qazirshe býlingen eshtene joq. Endi saqshylar da asyqpay, bir birlep tekseruge kiristi.

Aynalasy eki kýn ishinde 6-7 adam qamaugha alyndy. Áriyne, Shotan men Qiyasbek bastaghan býlikshil top. Shotan ýsh jylgha sottaldy, qylmysy sol bayaghy: el ishin ala tayday býldirgen, ósek-ayang taratqan, últ arazdyq qaqtyghysqa jol salghan. Múnda Shotannyng búryn qylmys jasamaghany eskerilipti әri mektep basshylyghy men jogharyda otyrghan tuystarynyng ara týsuining nәtiyjesinde jenil kesilipti deydi. Biraq mal-mýlki týgel tәrkilenip, ózi enbekpen tәrbiyelenuge jiberildi. Týrmeden bosaghan song da ol memeleket qauipsizdigi qyzmetkerleri jaghynan birazgha deyin baqylauda boldy. Al Qiyasbek aghamyz júrtty dýrliktirip, aldaghany ýshin eki jylgha sottaldy, mal-mýlki tәrkilenip, aram pighylynan aiyqtyrugha ol da auyr enbekke jiberildi. Jazasyn tolyq ótedi, biraq anau aitqanday onyng sory shynymen qalyng eken, týrmeden kele salyp qatty nauqastanyp, kóp úzamay qaytys boldy. Artynda anyrap jesiri men ýsh birdey jetimi qaldy, marqúmnyng sýiegi ózi bastap búzghan «Teris toghan» «shekarasynyn» shyghys jaghyndaghy qorymnan mәngilik oryn aldy. Qylmystylardyng qatarynda, kóshke belsendi at salysqan taghy bir-eki azamat boldy. Olar da bir jyl jәne jarty jylgha qamau kórdi. Sonday-aq, әlgi kósh kómekshileri bolghan ýsh tәrtip saqshysy da bar. Olar qatang eskertumen qosa, qyzmetinen birjola alastatylyp, oryndaryna asa angharympaz, tym qyraghy «joldastar» júmysqa túrdy.

Jyldar jyljydy, ailar ótti, býlik tynshydy, kósh toqtady.

Mine, 2013 jyldyng kýzi, men taghy tughan auylyma at basyn búrdym. Búl joly oblys ortalyghy Qúljadan emes, kýlli Qazaqtyng elordasy Astanadan keldim. Ilbip basyp, ózim asyr salyp ósken ózen boyyna jettim. Uaqytpen jarysqan ózen suy toqtausyz aghyp jatyr eken. Biraq bayaghyday aryndy emes, kózime tym sylbyr kórindi, mýmkin bas jaghyndaghy tospalar men toghandardyng әseri bolar... Men jaghada kóp otyrdym, kóp oilandym. Sodan jyndanghan adamsha bylay dep aiqay saldym: Ou, Qas ózenim! Bayaghy arynyng qayda senin? Tynda meni! Sen arqyrap aqpasang anau shólirkep túrghan Balqash ta qúrdymgha ketedi ghoy! Qarghys atqyr «Teris toghan» sening týbine jetken be?!

2013 jyldyng 16-jeltoqsan. Astana

Abai.kz