اسەمعازى قاپانۇلى. «تەرىس توعان»
1-سۋرەت: اسەمعازى قاپانۇلى تۋعان جەرى - قاس وزەنىنىڭ جاعاسىندا وتىر
2-سۋرەت: قاس وزەنى
3-سۋرەت: قاس وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ كەزەكتى كوشى
(دەرەكتى-اڭگىمە)
«كوش» دەگەن ءسوزدى ەستىسەم بولدى، مەنىڭ ويىما ءبىر اڭگىمە ورالادى، نە كۇلەرىمدى، نە جىلارىمدى بىلمەيمىن. وقيعا مەنىڭ اۋىلىمداعى «تەرىس توعان» دەپ اتالاتىن ءبىر ارىقتىڭ ەكى جاعاسىندا بولعان. سوندىقتان بۇل اڭگىمەمنىڭ اتىن «تەرىس توعان» دەپ اتادىم.
مەنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىم قىتايداعى قازاق وبلىسى تۇرعان قۇلجا قالاسىنان كۇن شىعىسقا قاراي 130 شاقىرىم قاشىقتاعى نىلقى اۋدانىنا قاراستى قاراتوبە دەيتىن قازاقى اۋىل. كادۋلگى بالقاش كولىنە قۇيىپ جاتقان ىلە ءدارياسىنىڭ ءبىر تارماعى قاس وزەنى جاعالاۋىنداعى قاباقتاي تەپسەڭ جازىققا جايعاسقان ۇلكەن ەلدى مەكەن.
1-سۋرەت: اسەمعازى قاپانۇلى تۋعان جەرى - قاس وزەنىنىڭ جاعاسىندا وتىر
2-سۋرەت: قاس وزەنى
3-سۋرەت: قاس وزەنىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ كەزەكتى كوشى
(دەرەكتى-اڭگىمە)
«كوش» دەگەن ءسوزدى ەستىسەم بولدى، مەنىڭ ويىما ءبىر اڭگىمە ورالادى، نە كۇلەرىمدى، نە جىلارىمدى بىلمەيمىن. وقيعا مەنىڭ اۋىلىمداعى «تەرىس توعان» دەپ اتالاتىن ءبىر ارىقتىڭ ەكى جاعاسىندا بولعان. سوندىقتان بۇل اڭگىمەمنىڭ اتىن «تەرىس توعان» دەپ اتادىم.
مەنىڭ تۋىپ-وسكەن جەرىم قىتايداعى قازاق وبلىسى تۇرعان قۇلجا قالاسىنان كۇن شىعىسقا قاراي 130 شاقىرىم قاشىقتاعى نىلقى اۋدانىنا قاراستى قاراتوبە دەيتىن قازاقى اۋىل. كادۋلگى بالقاش كولىنە قۇيىپ جاتقان ىلە ءدارياسىنىڭ ءبىر تارماعى قاس وزەنى جاعالاۋىنداعى قاباقتاي تەپسەڭ جازىققا جايعاسقان ۇلكەن ەلدى مەكەن.
اق باستى ءتاڭىرتاۋدىڭ مۇز تامشىسىنان باستاۋ الاتىن، ەكى قاپتالى ورماندى بيىك تاۋ جوتالارمەن قورشالعان قاس وزەنىنىڭ اعىنى اسا قاتتى كەلەدى. كوكتەم-كۇزگى سۋ تاسىعان كەزدە وزەننىڭ ەرەكشە دولدانىپ اعاتىنى بار. وتىرىك ەمەس، كەيدە ءتىپتى تۇيەدەي ۇلكەن تاستاردى دا جايداق جاعالارعا دومالاتىپ اكەلىپ تاستايتىن. تاۋلى ءوڭىر بولعان سوڭ، اۋىلدىڭ اينالاسىنداعى جىلعالاردىڭ ءبارى بۇلاق، دەسەدە اناداي دۇلەي اعىستىڭ كوزسىز كۇشىن جاڭاشا پايدالانعان اۋىلدىقتار وزەننىڭ جوعارعى جاقتاعى كوپىر تۇسكەن ءبىر قىساڭىن شامالى بۋىپ، اۋىلدىڭ تاۋ جاق ەتەگىنە دەيىن ارىق قازىپ، وزەننىڭ ءوز ەكپىنىمەن بيىكتەۋ بوكتەرلەرگە بىرەر قۇلاق سۋ جەتكىزىپ العان، ءسويتىپ 30-40 شاقىرىم اۋماقتاعى باۋ-باقشا جانە ەگىس اتىزدارى جەتەكپەن كەلگەن وسى سۋمەن ەمىن-ەركىن سۋسىندايتىن بولعان.
شىعىسى بيىك، باتىسى الاسا كەلەتىن الىپ ەكى تاۋدىڭ ورتاسىندا اعىپ جاتقان قاس تەكەس پەن كۇنەس وزەندەرىمەن توعىسىپ ىلەنى قۇراعانعا دەيىن تەك قانا باتىس جاقتى بەتتەپ اعادى. مۇنداعى ەل شىعىسقا قاراي اققان سۋدى ەشقاشان كورمەگەن، سوندىقتان وزەننىڭ ەكى جاعالاۋىنا قونىستانعان تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ بىلەتىنى، سۋ اياعى قۇردىم - ول باتىستاعى بالقاش. وسىعان كوزى ۇيرەنگەن ەل، مىنا وزدەرى قازعان توعاننىڭ قاس وزەنىنەن بولىنگەن سوڭ اۋىلدىڭ كۇن شىعىس تۇسىنداعى انتەك ىلديدى قۋالاي شامالى جەرگە دەيىن شىعىسقا قاراي بەتتەپ بارىپ، قايتادان ارناسىنا تۇسكەن ساتىنە بولا بۇل ارىقتى «تەرىس توعان» دەپ اتاپتى. تەرىس توعان ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا الا ءورىس العان قىتايداعى «زور سەكىرۋ» دەيتىن ناۋقاننىڭ جەمىسى، بۇل ارىق سول تۇستا ءبىر ءوڭىردىڭ ماقتانىشىنا اينالعان ەكەن. ويتكەنى «الەمدى ەڭبەكپەن وزگەرتەمىز»، «زاماناۋي ەل قۇرامىز»، «امەريكانى باسىپ وزامىز» دەپ ۇرانداتقان ساياسي ۇدەرىستە، وسى «تەرىس توعان» اۋىلدى قويىپ، اۋدان، ايماق باسشىلارىنىڭ جوعارعى جاققا ايعايلاپ تۇرىپ وقىپ بەرەتىن باياندامالارىنا تالاي رەت ارقاۋ بولىپتى. اۋەلدەسەڭىز بۇل «تەڭدەسسىز جەتىستىككە» ءبىر اقىن:
ويپىر-اي، مىناۋ نەتكەن كوپىر ەدى،
ەكى تاۋدىڭ قوسىلعان كوكىرەگى،
استىنان قاس وزەنى موڭكىپ اقسا،
ۇستىنەن بەس قۇلاق سۋ سەكىرەدى. –دەگەن ولەڭ جولدارىن ارناپتى.
80-ءشى جىلداردىڭ باسىندا قىتايدا «مالدى، جەردى جەكەشەلەندىرۋ»، «كوشپەلى مالشىلاردى ورنىقتىرۋ» دەيتىن ساياسات بولدى. سوندا اۋىل باسشىلارى «تەرىس توعاندى» وڭىنان پايدالاندى. تاۋدان ءتۇسىپ جاڭادان وتىرىقشى بولعان قازاق-مونعول مالشىلاردى «تەرىس توعاننىڭ» شىعىس جاق بەتىنە جايعاستىردى، ولارعا ۇكىمەت كوك كىرپىش، قىزىل كىرپىشتەردەن ۇيلەر تۇرعىزىپ، شاعىن قىستاق سالىپ بەردى. وسىعان دەيىن، اۋىلدىڭ ءتورت تۇلىك مالى عانا جايىلىپ جۇرگەن جۋساندى تەپسەڭدە ەندى كىسى قاراسى كوبەيىپ الپىس شاقتى ءۇي سوعىلدى. بارىس-كەلىس جانداندى، بەس شاقىرىمعا ەركىن تولمايتىن ارادا قاتىن-قالاش قىدىرىسىپ، بالا-شاعا جۇگىرىسەتىندى شىعاردى. ەل اۋزىندا «تەرىس توعاننىڭ» ار جاعى»، «تەرىس توعاننىڭ» بەر جاعى» دەيتىن ءسوز تىركەستەرى كوپ ايتىلاتىن بولدى. جۇرت بۇل سوزدەردى «تەرىس توعاندى» ەسكە سالۋ ءۇشىن ەمەس، قايتا اۋىل مەن قىستاق اراجىگىن ايقىنداپ تۇراتىن «شەكارا» ماعىناسىندا قولدانىپ ءجۇردى...
ءجا، «تەرىس توعان» وسىلاي تۇرا تۇرسىن، ەندى اڭگىمەنى باسقا جاقتان تولعاۋعا تۋرا كەلەدى.
سوۆەت وداعى تاراپ جەر شارىندا «قازاقستان» دەيتىن ەل پايدا بولعانعا دەيىن قىتاي قازاقتارىنىڭ اتبايلار قازىعى، رۋحاني ورتالىعى قۇلجاداعى «قازاق وبلىسى» ەدى. ويتكەنى ىلە، التاي، تارباعاتايدان قۇرام تاپقان ءۇش ايماق قازاقتارىنىڭ بىردەن-ءبىر ساياسي ءارى زاڭدى «اۆتونومياسى» 1954 جىلى وسى ەسكى شاھارعا قازىعىن قاققان. مۇندا ۇلتتىڭ ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىنىڭ جوقتاۋشىسىنداي بولىپ وبلىستىڭ ءوز گازەت-جۋرنالى شىعىپ تۇردى جانە تاۋلىك بويى جۇمىس ىستەيتىن قازاق ءتىلدى تەلەراديوسى بار ەدى. مەن 1989 جىلى ينستيتۋتتى بىتىرگەن سوڭ، جولداما بەرگەن ءۇرىمجىنى تاركى ەتىپ، اتامەكەنىم قۇلجاداعى قازاق ءتىلدى تەلەارناعا جۇمىسقا ورنالاستىم. تۋعان اۋىلىم قالادان ات شاپتىرىم جەردە تۇرعاندىقتان ءار سەنبى، جەكسەنبىدە بولماسا دا، مەرەكە-مەيرامدى قۇرعاتپاي «قاراتوبە قايداسىڭ» دەپ، التىن ۇيا اۋىلىما قايقايىپ تارتىپ وتىراتىنمىن.
قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى وزبەك پەن قىرعىزدان كەيىن بىزگە جەر تەكپىلەتىپ، تاعاتىمىزدى ابدەن تاۋىسىپ بارىپ، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانى دەگەندە جەتتى-اۋ ايتەۋىر. بۇعان قىتايداعى ءبىر جارىم ميلليون قازاق بولىپ قاباعات قۋاندىق! دوس-جارانمەن باس قوستىق، قۇشاقتاستىق دەگەندەي... مەن وسى جاقسىلىقتى ءبولىسۋ ءۇشىن كوپ وتپەي تاعى دا قاراتوبەگە سۇرىنە جەتتىم. اۋىلدا توي-دۋمان، داستارقانى ءالى جيىلا قويماپتى، دۋ-دۋ كۇلكى، گۋ-گۋ ءسوز.
- قازاقتىڭ زۇڭتۇڭى (پرەزيدەنتى) نازارباي ەكەن.
- نازارباي جاقىندا بەيجىڭگە كەلەدى ەكەن.
- قازاق وبلىسىن قازاقستانعا قوسىپ الام دەپ سۇراپتى.
- دۇنيە جۇزىندەگى قازاقتاردىڭ ءبارىن شاقىرىپ جاتىر دەيدى...
- قىتاي جاعى قازاقتاردى بەرۋگە كەلىسىپتى، بىراق ەكى قازاققا ءبىر قىتاي قوسىپ بەرەمىز دەپتى. وعان قازاقتىڭ باستىعى قارسى بولىپتى...
وسىلايشا اۋىل ءىشى الىپ-قاشپا اڭگىمەگە تولىپ كەتكەن. بۇلاردىڭ ءبىر سوزىنە كۇلسەڭ، ەندى ءبىر ءسوزىنىڭ ءجونى بار سياقتى، سەنىپ تە قالاسىڭ. كەيبىر اۋىل جىگىتتەرىنىڭ كەۋدەسىنە نان پىسكەندەي، ادۋىنداپ سويلەيدى، ءبىرى «نە بوسا و بوسىن! جينالا بەرۋ كەرەك! كەتەمىز!» دەپ قورازدانسا، ەندى بىرەۋى «كوشىپ نە كەرەك! اتا-بابامىزدىڭ باسى جاتقان جەرىمىزدى تاستاپ قايدا بارامىز؟! ءبارىبىر نازارباي ءبىزدى جاقىندا وزىنە قوسىپ الادى عوي. ويلانساڭشى، قازاقستان مۇنداعى ەكى ميليونعا جۋىق قانداسىن دالاعا تاستاي ما؟! مەملەكەت ءىسى وڭاي دەيمىسىڭ!» دەپ بىلگىرسيدى.
بۇل سوزدەر سول تۇستا تەك ءبىزدىڭ اۋىلمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق، تۇتاس قازاق اۆتونومياسىنا قاراستى ءۇش ايماقتىڭ 24 اۋدانىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ اراسىندا جەلدەي ەستى. شاماسى كەلگەندەر، اسىرەسە جاستار جاعى «قوسىپ الۋدى» كۇتىپ وتىرماستان قۇجاتتارىن جاساتۋعا كىرىسىپ كەتتى، ال قالعاندارى ۇمىتىنەن گورى كۇدىگى باسىمداۋ وسى جاعىمدى لەبىزدى جارىم ىرىس ەتىپ، ءالىپتىڭ سوڭىن باعىپ جاتا بەردى.
1993 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ ورتاسى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا العاشقى مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلدى. بەيجىڭدەگى جوعارعى دارەجەلى كەزدەسۋلەردەن سوڭ، ەلباسى الماتىعا ىرگەلەس جاتقان قىتايداعى قازاق وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىنا ات باسىن تىرەدى. جازدىڭ لەبى ءالى قايتا قويماعان شاق، جەمىس-جيدەكتىڭ دە، ەلدىڭ ۇكىلى ءۇمىتىنىڭ دە ءپىسىپ-جەتىلگەن كەزى بولاتىن بۇل. وسى كۇنى، جاسىل جەلەك جامىلعان گۇلدى شاھار تىپتەن قۇلپىرا ءتۇستى: كوشەلەردە كەرمە تۋلار كوبەيدى، ءار جەرگە «قازاقستان زۇڭتۇڭى (پرەزيدەنتى) نۇرسۇلتان نازارباەۆتى قىزۋ قارسى الايىق!»، «قازاق وبلىسىمىزعا قوش كەلدىڭىز!» دەگەن ۇراندار قازاق-قىتاي تىلدەرىندە ىلىنگەن. شاھاردىڭ ورتاسىنا ورنالاسقان جەرگىلىكتى جۇرت «ۆاڭ قادىر باعى» دەپ اتايتىن قالاداعى ەڭ ۇلكەن ساياباققا كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، اينالاسى الەم-جالەم بەزەندىرىلگەن...
مىنە، قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى، قازاق وبلىسىنىڭ اكىمى اسقات كەرىمبايۇلىنىڭ سەرىك بولۋىندا، گۇل كومكەرگەن ساياباقتىڭ ورتاسىنا تىگىلگەن اق بوز ۇيگە بەتتەپ بارا جاتىر. شارت-شارت سوعىلعان شاپالاق داۋسىن، ءدۇرس-ءدۇرس ەتكەن جۇرەك قاعىسىمىزعا ۇندەستىرىپ ءبىز تۇرمىز. تاعدىرلى كۇنىمىزدى تالقىعا سالار ءسات جەتكەن شىعار دەپ ويلايمىز ىشىمىزدەن...
اعامىزدى كورگەندە قۋانىشتان تەبىرەنگەن جانىمىزدى قويارعا جەر تاپپادىق. وبلىس ارتىستەرى كۇمبىرلى كۇي، اسەم بيلەرىمەن مىڭ بۇرالدى. گۇلدەستەنى جاعالاي تۇرعان قاراقۇرىم حالىق بولىپ ءبارىمىز; «ەلىم قۇلجاداي، كوڭىلىم ءسىزدى بولجاداي» دەپ قوسىلىپ ءان دە شىرقادىق... بارلىق شارا قازاقى سالتپەن ءوتىپ جاتتى، اقسارباس قوي، كوكقاسقا تاي سويىلدى، ات مىنگىزىپ، شاپان جابىلدى. قازاقتار ەكى ەزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتە ءماز بولىپ، ءبىر بىرىنە قۋانا قاراسىپ، ءۇنسىز جىميىسىپ قويادى.
اق تۇيەنىڭ قارنى سول كۇنى ءبىزدىڭ اۋىلدا دا جارىلىپتى. كەيبىرەۋلەر پرەزيدەنتتى كورۋ ءۇشىن قالاعا كەلىپتى، جاستار جاعى اۋىلداعى ءدامحانا، مەيرامحانالاردى جاعالاسا، كوپ ساندى حالىق ءوز ۇيلەرىندە قوي-ەشكى سويىپ باسقوسۋلار جاساپتى. كوپشىلىك ءوزارا قۇتتى بولسىن ايتىسىپ، «تەرىس توعاننىڭ» ار جاق، بەر جاعى دەمەستەن قۋانىشتى ورتاق تويلاپتى. مەرەكەلىك داستارقان شاتتىعىنا ەلتكەن حالىق اۋىل مەن قىستاقتى ايرىپ تۇرعان «تەرىس توعاننىڭ» «شەكارا» قاسيەتىن وسىلايشا ءبىر ساتكە بولسا دا ۇمىتىپتى.
«قىز جىبەك» فيلمىندە جەكپە-جەك جاساۋ ءۇشىن كوشتى توقتاتقان بەكەجان مەن تولەگەنگە جىبەكتىڭ ايتاتىن ءبىر ءسوزى بولۋشى ەدى عوي «...كوزى جاس، كوكىرەگى شەرلى ەلدىڭ زورعا جەتكەن بولماشى قىزىعىن كوپ كورگەندەرىڭ بە؟ قۋانىشتى ءبىر كوش بويىنا جەتكىزبەدىڭدەر-اۋ!» دەپ. «تەرىس توعانداعى» جاعداي فيلمدەگىدەن ءسال وزگەشەلەۋ. مۇنداعى كوڭىلى كۇدىكتى، ءومىرى ءدۇدامال ەلدىڭ زورعا جەتكەن از عانا قىزىعىن توقتاتىپ، سوڭىن كوشكە ۇلاستىرىپ جىبەرگەن «بەكەجان» - ول اۋىل مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ ىستەيتىن – شوتان دەگەن ءبىزدىڭ ءبىر قۋ اۋىز جەزدەمىز ەكەن.
سول كۇنى ول «تەرىس توعاننىڭ» ار جاعىندا ءۇي سالىپ جاتقان قياسبەك دەيتىن مالشى قۇرداسىنىڭ ۇيىندەگى باسقوسۋعا بارا قالىپتى. داستارقان ۇستىندە اڭگىمە باياعى پرەزيدەنتتىڭ كەلۋى جايىندا ءوربيدى. ءسوز سوڭى قازاقستانعا كوشۋ-كوشپەۋ ماسەلەسىنە كەلىپ تىرەلەدى. ءدال وسى كەزدە شوتان بىردەن قىلجاققا باسىپتى:
-- ەي، جىگىتتەر! وسى اڭگىمەنى ورتاعا سالۋدىڭ قاجەتى ەندى شامالى. ءوزى كەلگەن باقتى باسقا تەۋىپ وتىرسىڭدار سەندەر. «مال-مال» دەپ سالپاقتاپ ءجۇرىپ تۇك بىلمەس توپاسقا اينالىپسىڭدار! ءبىر ۋاق الەمدىك وزگەرىستەرگە قۇلاقتارىڭدى تۇرە جۇرسەڭدەرشى! نازاربايدىڭ وسى جولعى كەلىسى بەكەر ەمەس، ء«وز كوزىممەن كورىپ، قولىنان الىپ كەتەم» دەپ كەلىپتى وبلىسقا. ەندى بۇل بەجىڭدەگى توراعاعا دا وڭاي تيمەيدى، ول دا ميلليارد حالىقتى باسقارىپ وتىرعان ءدانىشپان، «قازاعىڭدى الساڭ ال، جەردى تۇتاس بەرە المايمىن» دەپ بولماي قويىپتى. سودان باستان قۇلاق ساداعا، نۇراعام بۇعان دا شۇكىر دەپ قول قويىسىپتى. ەندى دۇرىس قوي! ءۇش ايماقتان التاي، تارباعاتاي تۇگەل قازاقستانعا ءوتتى. قۇدايدىڭ شەبەرىن قاراشى! شەكارا سىزىعى ءدال وسى «تەرىس توعاننان» ءتۇسىپتى. «سويىل تيسە سورلىعا» دەپ، اسىرەسە، قياس، سەنىڭ ماڭدايىڭنىڭ سورى بەس ەلى ەكەن، ءۇيدى وسىندا سالعانىڭدى قاراشى! ەندى «تەرىس توعاننىڭ» شىعىسى جۇڭگو (قىتاي), باتىسى قازاقستان بولادى. ءجا، مەن كەتتىم! سىزىقتىڭ سىرتىندا قالىپ قويىپ شەتەلدىك بولار جايىم جوق! – دەيدى.
وسىنى ايتىپ شوتان زىتىپ بەرىپتى. «وتىرىكتىڭ وزىنە سەنبە قيسىنىنا سەن» دەگەن، بۇل حابار ىزدەگەنگە سۇراعانداي بولدى. ونسىز دا «قوسىپ الۋ» ءسوزى ەل كەزىپ جۇرگەلى ءبىراز بولعان، ونىڭ ۇستىنە نۇرەكەڭ ءدال بۇگىن قۇلجادا وسى ماسەلەنى شەشىپ جاتىر، ەگەر «تەرىس توعان» «شەكاراسى» جابىلا قالسا، 60 شاقتى وتباسى الپىسىنشى جىلدارداعى اتالارىنىڭ كەبىن كيىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن عوي. ەندى قايتتىك؟ تاۋەكەل! قىستاقتى تاستاپ، اۋىلعا تەزدەتىپ كوشۋ كەرەك! «تەرىس توعاننان» اتتاپ وتسە بولدى، قارتوبە انە، مىنە - قازاقستان.
تۇستەن كەيىنگى ساعات ءتورت-بەس مولشەرى، جان باسىنان مال باسى كوپ جاڭا قىستاقتىڭ تۇرعىندارى ءتۇپ قوتارىلا كوشىپ جاتىر. اق تەر، كوك تەرگە تۇسكەن وتىرىقشىلار ەسىك الدىنداعى كولدەنەڭ جاتقان قۋرايعا دەيىن ات وگىزدەرىنە ارتىپ العان. مالى توپىرلاپ، بالا- شاعاسى ۇلارداي شۋلايدى، يتتەرى قىڭسىلاپ، مىسىعى مياۋلايدى، قاز ۇيرەگى دە قاقساپ قويار ەمەس... ۇرىككەن حالىق «تەرىس توعاننىڭ» ورتان بەلىنە سالىنعان قيراپ تۇرعان جالعىز اعاش كوپىردىڭ اۋزىنا تىعىلىپ قالىپتى. ارى تامانداۋ جەردە، ءبىر-ەكى مونعول وتباسى دا بۇلارعا ەرە كوشىپتى. «ەي، ءبىز قازاق-مۇڭعۇل ءبىر كيىز تۋىرلىق. ايتىپ حويايىن! ءبىز بىرگە مال باعادى، بىرگە ءومىر سۇرەدى. سەن دە كەتسە، مەن دە كەتەد!» دەپ كەڭىردەگىن جىرتا ايقايلاپ قويادى. ولاردى ەلەگەن جان بولمادى، اركىم ءوز جۇگىمەن ابىگەرلەنىپ زىر قاعىپ ءجۇر. قىستاقتاعى جالعىز قىتاي دا، اۋىلداعى قاۋىم قىتاي دا اياق استى بولعان بۇل كوشتىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەي تاڭىرقاي قاراسىپ قالىپتى. قالىڭ قازاقتىڭ ءورت شالعانداي البارىندى تۇرلەرىن كورگەن ولار باستابىندا قاتتى ساستى، قايتەرىن بىلمەي، ءۇيدى-ۇيىنە جۇگىرىسىپ، اۋىل اۋدان ورتالىعىنداعى قوعام قاۋىپسىزدىگى بولىمشەلەرىنە قوڭىراۋ شالدى. اۋداندى قايدام، اۋىلداعى ساقشى بىتكەننىڭ ءبارى قازاق جىگىتتەرى بولاتىن، كوشتى توقتاتپاق تۇگىلى ولار بۇل كەزدە ۇركىنگە تۇسكەن تۋىستارىنىڭ كولىگىن جەتەلەسىپ، ۇلتتىڭ ۇلى ىسىنە ات سالىسىپ جاتقان...
تاۋلى ءوڭىر عوي، ءاپ ساتتە قاس قارايدى. اۋداننان جىبەرىلگەن تەكسەرۋ توبى كەلىپ ۇلگەرگەنشە كوشتىڭ دە سىرگەسى تۇرىلگەن. حالىق نەدە بولسا اۋىلعا امان ەسەن جايعاستى، قاڭىراپ قالعان قىستاق دەمەسە، قازىرشە بۇلىنگەن ەشتەڭە جوق. ەندى ساقشىلار دا اسىقپاي، ءبىر بىرلەپ تەكسەرۋگە كىرىستى.
اينالاسى ەكى كۇن ىشىندە 6-7 ادام قاماۋعا الىندى. ارينە، شوتان مەن قياسبەك باستاعان بۇلىكشىل توپ. شوتان ءۇش جىلعا سوتتالدى، قىلمىسى سول باياعى: ەل ءىشىن الا تايداي بۇلدىرگەن، وسەك-اياڭ تاراتقان، ۇلت ارازدىق قاقتىعىسقا جول سالعان. مۇندا شوتاننىڭ بۇرىن قىلمىس جاساماعانى ەسكەرىلىپتى ءارى مەكتەپ باسشىلىعى مەن جوعارىدا وتىرعان تۋىستارىنىڭ ارا ءتۇسۋىنىڭ ناتيجەسىندە جەڭىل كەسىلىپتى دەيدى. بىراق مال-مۇلكى تۇگەل تاركىلەنىپ، ءوزى ەڭبەكپەن تاربيەلەنۋگە جىبەرىلدى. تۇرمەدەن بوساعان سوڭ دا ول مەمەلەكەت قاۋىپسىزدىگى قىزمەتكەرلەرى جاعىنان بىرازعا دەيىن باقىلاۋدا بولدى. ال قياسبەك اعامىز جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ، الداعانى ءۇشىن ەكى جىلعا سوتتالدى، مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ارام پيعىلىنان ايىقتىرۋعا ول دا اۋىر ەڭبەككە جىبەرىلدى. جازاسىن تولىق وتەدى، بىراق اناۋ ايتقانداي ونىڭ سورى شىنىمەن قالىڭ ەكەن، تۇرمەدەن كەلە سالىپ قاتتى ناۋقاستانىپ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولدى. ارتىندا اڭىراپ جەسىرى مەن ءۇش بىردەي جەتىمى قالدى، مارقۇمنىڭ سۇيەگى ءوزى باستاپ بۇزعان «تەرىس توعان» «شەكاراسىنىڭ» شىعىس جاعىنداعى قورىمنان ماڭگىلىك ورىن الدى. قىلمىستىلاردىڭ قاتارىندا، كوشكە بەلسەندى ات سالىسقان تاعى ءبىر-ەكى ازامات بولدى. ولار دا ءبىر جىل جانە جارتى جىلعا قاماۋ كوردى. سونداي-اق، الگى كوش كومەكشىلەرى بولعان ءۇش ءتارتىپ ساقشىسى دا بار. ولار قاتاڭ ەسكەرتۋمەن قوسا، قىزمەتىنەن ءبىرجولا الاستاتىلىپ، ورىندارىنا اسا اڭعارىمپاز، تىم قىراعى «جولداستار» جۇمىسقا تۇردى.
جىلدار جىلجىدى، ايلار ءوتتى، بۇلىك تىنشىدى، كوش توقتادى.
مىنە، 2013 جىلدىڭ كۇزى، مەن تاعى تۋعان اۋىلىما ات باسىن بۇردىم. بۇل جولى وبلىس ورتالىعى قۇلجادان ەمەس، كۇللى قازاقتىڭ ەلورداسى استانادان كەلدىم. ءىلبىپ باسىپ، ءوزىم اسىر سالىپ وسكەن وزەن بويىنا جەتتىم. ۋاقىتپەن جارىسقان وزەن سۋى توقتاۋسىز اعىپ جاتىر ەكەن. بىراق باياعىداي ارىندى ەمەس، كوزىمە تىم سىلبىر كورىندى، مۇمكىن باس جاعىنداعى توسپالار مەن توعانداردىڭ اسەرى بولار... مەن جاعادا كوپ وتىردىم، كوپ ويلاندىم. سودان جىندانعان ادامشا بىلاي دەپ ايقاي سالدىم: وۋ، قاس وزەنىم! باياعى ارىنىڭ قايدا سەنىڭ؟ تىڭدا مەنى! سەن ارقىراپ اقپاساڭ اناۋ شولىركەپ تۇرعان بالقاش تا قۇردىمعا كەتەدى عوي! قارعىس اتقىر «تەرىس توعان» سەنىڭ تۇبىڭە جەتكەن بە؟!
2013 جىلدىڭ 16-جەلتوقسان. استانا
Abai.kz
