Qúdaydyng qúzyrynsyz quray da synbay ma?..

Qúdaydy nege esimizge alyp otyrmyz? Sebebi, «basy auyrmaghannyng Qúdaymen ne isi bar?» deydi qazaq. Al, dәl býgin bizding basymyz ghana emes, eng aldymen jýregimiz, odan da búryn janymyz auyryp otyr – Tәuelsizdik alghaly beri qazaq eli ózining últtyq sport týrine ainalghan boksta búlay oisyray jeniliske úshyrap kórgen joq edi. Jeti boksshy jigitimizding altauy (!) jartylay finalgha jete almady. (Al, ózbekting sol mejege jetken bes úlynyng beseui de finalda...) «Segiz úlym bir tóbe, Er-Tóstigim bir tóbe» degendey, jartylay finaldan ótip, finaldyng ózine jetken Núrbek balamyz da ýshinshi raundta ukrainalyq Hijnyaktyn, «poltavalyq tanktyn» tolassyz shabuylyna tótep bere almady...

«Sporttyng aty sport qoy, «kýsh atasyn tanymaydy» degen, odan tragediya isteuding ne qajeti bar?» deuiniz de mýmkin. Mәsele qalay jenilude... Shamasynyng jetkeninshe shayqassa da әli jetpegen, әitse de el ýmitin aqtay almaghanyna úyattan órtenerdey bolyp, qarsylasynyng qolynda óluge dayyn, biraq, namysyn beruge joq jigitting jeniske bergisiz jenilisi bolady! Al, biz әngime etip otyrghan jeti jenilisting jartysynan kóbinde onday jiger men namystyng úshqyny da bayqalghan joq. Jaybaraqattylyqqa, nemkettilikke qapa qalyng qazaq... Sportshylarymyzdyng arasynda songhy jyldary jenilse boldy: «Allanyng nәsip etkeni osy shyghar, rizamyn» degen sózdi aitu sәnge ainaldy. Al, búl degening jeke bastyng jauapkershiligin Jaratushygha iytere salu, basqa eshnәrse emes – Qúdaydyng milliardtaghan adamnyng jýrgen-túrghanyn, o.i. sening sol sәttegi boksyndy, kýresindi, kókparyndy qadaghalap otyrudan basqa júmysy joq pa?!..

Kәzirgi kóktey qaulaghan imam-moldalardan «Qúdaydyng qúzyrynsyz quray da synbaydy» degen sózdi jii estiymiz. Júrtty janylystyratyn jalghan miyf, osy, mine! Jaratqan IYening jandy-jansyzgha ólshep bergen ghúmyry men taghdyry bar ekeni ras. Biraq, Qúday «myna quraydyng synatyn kýni býgin, syndyrayyn» demeydi! Dәl sol siyaqty adamnyng Taghdyrynyng kiltin de onyng ózining erkine bergen! Ásirese, esindi bilip, etegindi japqannan keyin qay jolgha týsesing – aldyna ýlken de izgi maqsat qoyyp, soghan jeter jolda ayanbay ter tógip, aqyrynda degenine jetip, «adam bolasyn» ba, joq әlde, Abay atamyz aitqanday «ishsem-jesemnen» asa almaytyn, maldan boghy bóten ghana bireu bolasyng ba, ózinning qalauyng biledi, óitkeni sen endi óz taghdyryna ózing qojayynsyn. Adamzattyng alyby Alibert Eynshteyn de sol sebepti: «Men tikeley jeke adamnyng sharuasymen nemese ózining jaratqan pendelerin sottaumen ainalysatyn Tәnirdi kóz aldyma elestete almaymyn» degen bolatyn.

Tipti sening ólsheuli óz ómirindi úzartu nemese qysqartu da ózinning qolynda!

Dәlel kerek pe? Marhabat! Kenes Odaghy kezinde ataqty akademiyk, kardiohirurg Nikolay Amosov degen azamat boldy. 70 jasynda infrktten song jýregine kardiostimulyator qoydyrghan akademik óz densaulyghyn qolgha alyp, «1000 qozghalys» degen jýie oilap tabady. Sóitip óz ómirin baqanday 20 jylgha úzartady. Seksenge deyin dәrigerligin, operasiya jasauyn toqtatpaydy...

Al, qazaqtyng eki úly ónerpaz úlyn – kompozitor Shәmshi Qaldayaqov pen aqyn Múqaghaly Maqataevty alayyq. Biri «kemeline kelip, kemerine tolghan», el-júrt aqyl súraytyn alpystan endi asqan jasynda, biri «qynsyz qylysh» qyryq bes jasynda, bergeninen bereri kóp kezinde, merziminen búryn ómirden ótti. Eng kemi shiyrek ghasyr joldasy bolghan qu araqtyng kesirinen densaulyghynan erte airyldy ekeui de. Shәmshi aghamyz onyng ýstine «ýii joqtyng kýii joq» bolyp ómir sýrse, Múqaghaly júbayy janynda bolghanymen, sol on besinde ghashyq bolyp ýilengen múghalima apayy mas bolyp kelgen kýieuin ýiine kirgizbey, ýsh ret kóp qabattyng ýiding beton satysynda týnep shyghugha mәjbýr etken. (Ólgen song ókingen, biraq, odan ne payda...) Ýsh rette de Múqang namystanyp, qasyndaghy aqyn jigitting (bireuining kózi әli tiri) «bizding ýige barayyq» degenine kónbey, «kete ber, Lashyn kirgizedi» dep qalyp qoyghan. Ýsh týn emes, jarty saghat jatyp kórinizshi sol satyda...

Ekinshi jaghynan, búl eki adamdy mysalgha alyp otyrghanymyz, qazaqtyng danalyghyn taghy bir ret pash ete ketu. Qazaq balagha qoyylghan esimdi estigende: «E, jaqsy eken, atyna ie bolsyn!» deydi. Óitkeni, «at» eki maghynaly sóz: әri adamnyng esimi, әri minetin kóligi. Shәmshining әkesi azan shaqyryp qoyghan aty – Jәmshiyd, parsylardyng týpki atasy. Múqaghaliyding aty – Múhammedqali. Ekeui de araqqa salynghandyqtan kiyeli esim-at olardy laqtyryp tastaghan...

«Qúday – bir, payghambar – haq, qúran – shyn» ba?

Jaraydy, dinge qaytyp oralayyq. Adamnyng algha qoyghan maqsatyna jetuine onyng qanday dindi ústanatynynyng eshqanday qatysy joq. Búryn da, býgin de ataqty ghalymdardyn, ónerpazdardyn, sportshylardyn, aqyn-jazushylardyng kóbisi bolmasa da ýlken bóligi ateist nemese agnostik bolyp keletindigi sonyng aighaghy. Nege? Sebebi, Mahatma Gandy aitqanday, «Qúdayda din joq. Oghan sen bir ay oraza ústaysyng ba, ústamaysyng ba, sýndettelgensing be, joq pa, namaz oqisyng ba, oqymaysyng ba, bәribir».

Sebebi, dýniyedegi aq pen qarany et pen teridey qatar jaratyp, tepe-tendikti ýnemi ústap otyratyn, әdilettiligi sheksiz Tәniri sening qalauyng qanday bolsa da ony qúptap, enbegine qaray ónbegin berip, qoldap, quattap otyrady. Jaqsy men jamannyng kýresi eshqashan bitpeytini, eldi jegen nebir jalmauyz-jebirlerding de, qanisher qaraqshylardyng da úrpaghy ósip-ónip, kóbeyip-kógere beretini sodan. Jeke adam sekildi, tútas memleketterding da damudyng qay jolyna týsui basshysynyng tandauyna baylanysty.

Osy damu jolynda dinning oinar róli orasan zor. Sebebi, ol sanagha emes, ony biyleytin týpsanagha, suyq aqylgha emes, ystyq sezimge baylanatyndyqtan halyqtyng erik-jigerin tez biylep, baurap ala alady. Meshit salyp, oraza ústap, namaz oqyp, tipti qayta-qayta qajylyqqa baryp, «biz әueli músylmanbyz, sosyn baryp qazaqpyz» dep, «әr talynyng týbinde pәlen perishte otyrady eken» dep saqal qoyyp, músylman bolyp kórinu onay. Biraq, búl, Mahambet aitqan «tilde bar da, dilde joq músylmanshylyq». Riyaly, ótirik, jalghan músylmanshylyq. Jalghan bolghandyqtan maqsatyna jete almaytyn músylmanshylyq. Ol joldy ústanghannyng ózi de maqsatyna jete almaytyny da, ózgelerge de kesirin tiygizip, olardy da jetkizbeytini sodan. «Dini bar da, últy joq, saqaly bar da, múrty joq. Teke saqal, qyrma múrt, elding týbine sol jeter» dep kóripkel Shәkerim qajy da barynsha eskertip ketken qúbylys. Qantarda 20 myng saqaldy elimizding týbine jetuge sәl-aq qaldy. Odan beri de jogharghy jaqtaghy sýiengenderi kýshti bolghandyqtan, aiylyn jinayyn demeytin olardyng sportty ghana emes, ónerdi de týgel jaylap bolghany býgin eshqanday qúpiya emes. Aghashty qaq jaryp shyghatyn synaday, jalghan dinning erteli-kesh jargha jyqpay qoymaytyny aqiqat. Oghan qarsy memleketimiz, eng bolmasa Ózbekstan sekildi, eshqanday qarsy әreket istemey otyrghanda, bar salmaq qoghamgha týsedi. Endeshe din degen ne, Qúday degen kim, aldymen sony ajyratyp alayyq.

Bize әkelerimiz bala kýnimizde taqyrypshadaghy sózdi jattatyp ýiretti. Bizding Qúdaydyng bar ekendigine, bir, jalghyz ekendigine sengen-senbegenimizge Ol múqtaj emes. Áygili filosof Blez Paskali aitqanday: «Eger men Qúdaygha sensem, al Ol joq bolyp shyqsa, men eshnәrse joghaltpaymyn. Al, eger men Qúdaygha senbesem, al Ol bar bolyp shyqsa, men bәrin joghaltamyn».

Eynshteyn: Bizding týsinik-úghymymyzgha syimaytyn, onyng úlylyghy men súlulyghyn biz tek janama týrde ghana bayqay biletin bir nәrse bar ekenin sezinu - dinshil bolu degen sóz. Men tek osy maghynada ghana dinshil adammyn» degen.

Adam aqyl-oyynyng shyny bolyp sanalatyn eki úly zandy – energiya massa men jaryq jyldamdyghynyng sharshysynyng kóbeytindisine teng ekendigin, sol jaryq sәulesining ózi de qisayatyndyghyn dәleldegen salystyrmalylyq turaly zandy ashqannan keyin Ghúlama býkil ghalam asqan dәl eseppen, tәrtippen jaratylghanyn týisikpen boljap biledi. Qalghan jarty ghasyr ómirin sol zandy ashugha arnaydy. Biraq, asha almaydy. Ashuy da mýmkin emes-túghyn. Sebebi, bay bolghannan keyin qúday bolghysy kelip túratyn adamzat ol zandy bilip alsa, atom bombasyn paydalanyp soghysta jengisi kelgen Gitler sekildi, ghalamdy ózgertuge, óz biyligin jýrgizuge tyrysary sózsiz edi. Sondyqtan ol zang eshqashan ashylmaydy.

Bizge seneyik-senbeyik, Qúdaydyng bar ekendigimen sanasyp ómir sýru ghana qalady.

Payghambardyng haq ekendigin, yaghni, bizge únasyn-únamasyn, ómirde bolghandyghyn da bilemiz.

Al, Qúran shyn ba? Yaghni, Payghambargha tikeley perishteler arqyly jetkizilip túrghan Allanyng óz sózi me? Búl da dauly mәsele. Abay aitqanday, ómirde Alladan basqanyng bәri ózgermek». Óitkeni ómir bir ornynda túrmaydy ghoy, ýnemi damyp otyrady. Benedikt Spinoza sekildi adamzat alyptary Taurat pen Injilding qayshylyqtaryn tauyp, ony Qúday sózi deuden bas tartqan. Qúran da sonday. Endeshe, dauly mәselege basymyzdy súghyp, «ónbeytin daudy quatyn óspeytin úldyn» kebin kiyip neghylamyz? Qúranda «jeti atadan asqansha qyz alyspandar» dep taygha tanba basqanday jazylghan sýrening joqtyghyna bola onyng paydaly jaghyn aludan nege qashamyz? Qúran shyndap kelgende, adam balasynyng ómirin jenildetu ýshin, ony belgili bir tәrtipke, belgili bir jýiege keltiruge tyrysqan núsqaular jiyntyghy ghana ghoy.

Qazaqtyng qazaq bolghanyna kemi 5 myng jyl. Onyng solay ekenin moyyndaghy kelmeytin jan kenes zamanynyng ózinde shyqqan Ábdikerim Hasenovting «Qazaqtyng bes myng jyldyq tarihy bayany» kitabyn alyp oqysyn. Osy 5 myng jyl ishinde býkil ghúmyry, jyl on eki ay boyy, ystyqqa kýiip, suyqqa tonyp, janyn saqtau ýshin, malyn saqtau ýshin kýrespen ótken qazaq halqy nebir qúndylyqtardy ómirge әkeldi. «Sanany túrmys biyleydi». Qiyndyqqa, tipti azapqa toly kóshpeli túrmys qazaqty kónbis, shydamdy, tózimdi, iykemdelgish, beyimdelgish, alghyr, qabyletti, kýresker etip qana qoyghan joq. Ol ony adal, úrlyq-qarlyq pen suyq jýristen ada, shynshyl, tendessiz qonaqjay, sheksiz kenpeyil, aldymen qaraqan qu basynyng emes, elining qamyn oilaytyn kópshil, bauyrmashyl etip tәrbiyelep shyghardy. Ary ketse qyryq-elu ýili, bәri elding kózining aldyndaghy auylda sen qalay úrlyq jasaysyn, sen qalay oinastyq jasaysyn? Búl saghan dualy eki metr qalanyng ýii emes qoy!

Endeshe bizding salt-dәstýrimiz, әdet-ghúrpymyzdyng Qúrannan da, basqalardan joghary túruy zandylyq, tabighy qúbylys. Bizding adamy jolymyzdyng islamdaghy Allanyng jolymen astasyp jatatyn sebebi sol.

Endeshe, qatpar-qatpar baby kóp, zerttegen sayyn terenine tartyp kete beretin dinge qúlay beriluding eshqanday qajettiligi joq bizge! «Qúday – bir, payyghabar – haq» dep bil. Qúran bizding jazylmaghan salt-dәstýrlik, әdet-ghúryptyq zandarymyzdyng bir tarmaghy dep tany, jetedi. «Salt-dәstýrimizdin, әdet-ghúrpymyzdyng bәri asyl dinimizden shyqqan!» deytin Kerim Elemes baurymyzday teris jayylma...

«Jaqsylyq kórsem – ózimnen, jamandyq kóres – ózimnen! Ózgeden boldy degendi, shygharamyn sózimnen!» Súltanmahmúttyng osy sózi úranymyz boluy tiyis. Óitkeni Alla da (Tәniri de), әruaq ta tek qoldap, quattaushy ghana. Onda da sen tynbay әreket etseng ghana bereket berushiler.

«Ózine sen, ózindi alyp shyghar, Enbeging men aqylyng eki jaqtap!» Abay bәrin aityp ketken. Abay jolymen jýrsek, eshqashan adaspaymyz...

Ómirzaq Aqjigitting jelidegi jazbasy

Abai.kz