Qay din? Jaratushy adamzattyng baqytty ómir sýrui ýshin kitap týrinde týsirgen instruksiyasy bolsa qúba-qúp. Kitappen qosa Payghambar dep atalatyn núsqaushy (instruktor) da jiberip, sening jaratylysyng mynaday, bylay ómir sýrseng eki dýniyede de baqytqa qol jetkizesing degen dinining aty – Islam. Adam atadan (a.s) Múhammetke (s.a.u) deyingi barlyq payghambarlar sony týsindirdi. Basqa haq din joq. Býkil әlemde qansha molekula, atom bolsa sonsha dәleli bar múnyn. Óitkeni әlemde bir jýie bar, zandylyqtar bar. Olar ózdiginen bolmaydy. Ol zandardy jaratyp, qadaghalap túrghan bireu bar. Sol bir ghana Jaratushynyng (kóp boluy mýmkin emes) adamzatqa jibergen núsqaulyghyn Haq din deymiz. Basqasha nanym-senimder (dinder) adamnyng óz oiynan shyqqan nәrseler.

Qazaq pen Islam egiz úghym. Jalpy týrik halyqtary ýshin de solay. Basqa halyqtarda әr týrli din ústanu ýrdisi bar. Al týrik halyqtarynda ol joq esebi. Óitkeni Týrik – músylman degen úghym búl halyqtardyng etinen ótip, sýiegine singen. Islamdy qabyldamaghan nemese keyinirek Islam dininen shyghyp ketken qauymdar Týrkilik bolmystaryn da joghaltyp alyp otyr. Mysaly, Bolgarlar men Vengriyadaghy qypshaqtar. Sibirdegi Týrki tekti halyqtar. Aty-jónderining bәri oryssha, dýniyetanymy, ómir sýru stilideri Týrkilik sipattan aiyrylyp qalghan. Mongholiyadaghy Hotyndar men Dohalar da sonday. Bayaghyda ata-babamyz músylman bolghan eken degennen әrige bara almaydy. Til joyylghan. Sary úighyrlardyng da jaghdayy sonday. Til týrik, monghol, qytay tilderining qoyyrtpaghy kýiine engen. Al olar 17 ghasyrda músylman edi. Islamdy tәrki etti. Týrkilik bolmysyn da joghaltty. Belgili bir últtyq nyshandardy saqtap qalugha tyrysqanymen tolyqqandy últtyq bolmystaryn saqtay almay qalghan. Sany jaghynan olardan әldeqayda az Noghay, Qarashay, Malqar bauyrlarymyz últtyq bolmystaryn saqtap otyr. Búl Islamnyng arqasy.

Al Týrik (qazaq) halqy 750-jyldardan bastap Islam dinin qabylday bastady. Bir nәsil, yaghny bir ata orta eseppen otyz jyl bolsa, 1200 jyldyng ishinde qazaqtyng 40 atasy almasypty. 40 atamyz ústanghan Haq dindi bótensiytindey, tipti jeriytindey ne kýn tudy. Osy myng jyl ishinde qazaqtyng salt-dәstýri men әdet-ghúryptarynyng Islam dinining qaghidalarymen bite qaynasyp ketkendigi sonsha et pen teridey birigip ketken. Islam – qazaqtyng kiyimi emes terisi. Qazaqty Islamnan aiyru әreketterining (ishki-syrtqy kýshterding yqpalymen) qazaqqa auyr tiyip jatqany sol. Adamnyng terisin syrypghanday әser etude. Terisiz adamnyng ómir sýrui mýmkin emes. Qazaq halqyn últ retinde saqtap qaludyng birden bir joly Islamy dýniyetanymymyz ben imanymyzdy saqtap qalu. Islam jeke bir mәdeniyet emes, mәdeniyetterding sýzgisi. Islamnyng sýzgisinen ótpey qalghan últtyq әdet-ghúryp joq qazaqta.

Adam tek materiyadan ghana túrmaydy, ruhy bar. Ruh – materiya emes. Denening azyghy tamaq bolsa, ruhtyng azyghy Jaratushysyn tanu, shýkir etu. Dinsiz adam qansha jerden dindi joqqa shygharghanymen ruhany sýienish izdeydi. Ol sayasat, әn-kýi, әdebiyet, suret taghy da basqa nәrseler boluy mýmkin. Olar adamnyng ruhany sezimderin tolyq qanaghattandyra almaydy. Adamgha tartu etilgen ruhany sezimderdi tolyq qanaghattandyra alatyn nәrse – Jaratushysyn tany týsu arqyly lәzzat alu. Ol – ghylymmen shúghyldanu jәne qúlshylyq etu. Qúlshylyq eki týrli. Birinshisi, ghylymmen shúghyldanu, ol – Jaratushyny tany biluding eng negizgi sharty. Ekinshisi, Jaratushysyna rizashylyghyn bildiu. Ol da kәdemgi qúlshylyq arqyly bolmaq.

Adam balasynyng boyyna kóptegen sezimder ornatylghan. Búlardyng kóbi ruhani. Olar materiyagha qanaghattanbaydy. Solardyng biri – Ojdan. Ojdan sózining týbiri uәjәdә – tabu etistiginen tuyndaydy. Tabushy, tapqan degen maghynada. Neni tapty sonda Ojdan? Aqiqatty. Ojdannyng bolmysyna Jaratushynyng bar ekendigi jayly mәlimetter men nening dúrys, nening búrys ekendigi engizilgen. Alayda uaqyt óte kele әrtýrli sebeptermen, әsirese qorshaghan ortanyng yqpalymen ol aqiqattardyng beti býrkelip qalady. Kәpir sózi de kәfәrә – býrkeu etistiginen tuyndaydy. Aqiqatty býrkeu – kýpirlik. Ojdany әbden kómilip qalghan adam, adamdyq qasiyetti de joghaltady. Endi onyng qayta adam qataryna qosyluy óte qiyn. Adam Ojdan arqyly aqiqatty o basta kórgen. Sondyqtan aqiqattan tys mәlimetterge kómilip jatqanymen qate bolsa da ózi tabynar nәrse izdeydi. Alla turaly mәlimet ala almasa basqa bir nәrse tauyp alady.

Al, qazaq Islamnan syrt ainaldy delik. Endi onyng ornyn nemen toltyramyz? Oidan shygharylghan dindermen be? Onda masanyng shaqqanynan qashyp, aidahardyng auzyna týskenning naghyz ózi bolady. Sondyqtan aqiqatty bójek etip kórsetkisi kelgenderge ermey, shynayy Islamgha bet búruymyz qajet. Shynayy Islam – ghylymmen ainalysu, әlemdegi Jaratushy qoyghan zandylyqtardy tabu, zertteu, paydagha jaratu. Qazaqtyng últtyq bolmysyn saqtap qaludyng joly osy.

Islam manyzdy ma, últ manyzdy ma? deu, sen ýshin eting manyzdy ma tering manyzdy ma deumen birdey. Terisi joq dene úzaqqa barmaydy. Músylmandardyng artta qaluy dinning kinәsi emes. Kerisinshe – dinnen (aqiqattan) alystap ketuinen. Basqa dindegiler óz dinderinen alystaghan sayyn aqiqatqa birshama jaqynday týsedi, demek damy týsedi. Al músylman adam Haq dinnen alystaghan sayyn adamgershilik beyneden de alystay bermek.

Últqa qyzmet – Islamgha qorghan bolu, qalqan bolu arqyly iske asuy kerek. Onyng ornyn basugha talpynbauy kerek. Bylay aitqanda qazaqtyng qorghany Islam ekenin týsinip, ózi de Islamnyng qorghany boluy kerek. Áytpese, ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketemiz.

Jandos Qiyanbekov, týrkitanushy

Abai.kz