Oqyrman súhbatty ózi jýrgizedi

Oqyrman – gazettin tiregi. Sondyqtan da oqyrmannyng tilegi men úsynysyna eshuaqytta beyjay qaray almaymyz. Ótken jyldyng eng songhy nómirinde oqyrmandarymyzdyng súranysyna oray 2014 jyldan bastap “Oqyrman súhbatty ózi jýrgizedi” degen jana aidar ashatynymyzdy habarlaghan edik. Býgin osy jana aidardyng alghashqy materialyn nazarlarynyzgha úsynyp otyrmyz.

 

– Geragha, densaulyghynyz, kónil kýii­niz qalay? Jylqy jyly Sizge tek jaqsylyq әkelsin dep tileymiz. Dәl qazir ne jazyp jatyrsyz? (Bәtima Asylova, Birlikýstem auyly, Shu audany, Jambyl oblysy).

– Qazaqtar múndayda “tәuba” deydi, “shýkir” dey­di. Men de tәuba, shýkir deymin. Nemister súrasa, “zo-zo lja-lja” dep jauap beremin. “Zo-zo lya-lya” degenimiz “e, jaray­dy, qanaghat, jýrmiz ghoy” degen siyaqty maghynany bildiredi.

Dәl qazir ne jazyp jat­qanyma qatysty aita kete­yin. Jalpy, men kórkem shygharma jazugha joqpyn. Fantaziyam jetpeydi. Sondyqtan men kóbinese qazir “Pletenie chepuhiy” degen janrda júmys isteymin. Ol 13-14 jyldan beri “DAT” gazetinde jariyalanyp keledi. Júrttyng bәri sony oqidy eken. Nazar audarady eken. Oblystardan telefon soghady eken. Soghan qaraghanda, sol “chepuhanyn” ózi kerek siyaqty bolyp kórinedi maghan. Al endi “chepuha” degen ne janr? Ol – mening topshylauym, oila­uym, lebizderim, tolghaularym, ómir jayynda, әdebiyet jayynda, mәdeniyet jayynda, tarih jayynda, psihologiya jayynda estelikter. Osynyng bәri qúraq kórpe    siyaqty bir janr ghoy endi. Ózi qysqa, júrttyng oquyna onay. Qalyng romandardy oqugha qazir jaghday joq. Ony bayaghyda maghan Aqseleu Seydim­bekov aitatyn: “Osy sen kórkem shygharma degendi qoy. Kórkem shygharma degen ne? Ol – romannyng basynda bir jigit pen bir qyz kezde­sedi de, olardyng mahabbaty bastalady. Onyng ózin 400-500 betke sozady. Aya­ghynda olar ya shópting arasynda, ya aghashtyng týbinde kez­desedi. Sonymen roman da bitedi. Mahabbat ta bi­tedi. Ony jazyp ne keregi bar?!” – deytin. Meninshe, qa­zirgi zamanda búl óte dú­rys tý­sinik. Óitkeni kompiuter, internet, televizor bar, bas­qa da anau-mynauyng bar. Onyng ýstine qazir halyqtyng pighyly, týisigi, týsi­nigi óz­gerdi. Demek, qazir qysqa jazghannan artyq eshtene joq. Sonda ghana oqylady dep oilaymyn. Mening “chepuhalarym”, qazaqsha qalay deytinin bilmeymin, “shaldyr-shatpaq” dey me eken, keyde “qúraq kórpe” deymin, sonday janrda 26 dәpter jazdym. Ár dәpterim 100 betten, yaghny 26 dәpteriniz – 2600 bet. Sonyng segiz dәp­te­ri birinshi, ekinshi tom bolyp jaryqqa shyqty. Qalghan dәp­terin Mereke Qúlkenov shygharamyn degendey niyet bildir­gen. Ol shygharsa, “Izbrannye chepuha” degen atpen bir-eki tom shygharsam dey­min. Áriyne, ony súryptau kerek.

Sodan keyin kýndelik jazamyn. Kýndeligim “Parasat” degen jurnalda jariyalanyp túrady.

– Kenes odaghyna pәlening barlyghyn jabudyng qajeti joq. Kenes odaghyna mening raqmetten basqa aitarym joq. Men sol Kenes odaghynda tәrbiyelengen adammyn. Kenes odaghynyng jaqsylyghyn úmytpaymyn.

Orden, medali beru – danghoylyqtyn, danghazalyqtyng bir kórinisi. El neghúrlym nadan bolsa, neghúrlym artta qalghan bolsa, soghúrlym onyng sólkebaylary kóp bolady. Qazir sólkebayy joq adam bizding Qazaqstanda joq. Jyl sayyn, jyldyng ayaghynda kәdimgi esholondap beremiz olargha ordenderdi. Mening estigenim, oqyghanym, Shveysariya deytin elde birde-bir orden, birde-bir medali joq eken. Adamdardyng barlyghynyng qúqyghy bir. Sondyqtan orden, medali degenning keregi joq degen Shveysariyanyng kózqarasy bar. Meninshe, osy dúrys kóz­qaras pa dep oilaymyn. Óitkeni Stalinning zamanynda bilesiz, qansha medali, ordender boldy. Osydan keyin soldattardyng barlyghy moynynan bastap, tizesine deyin taqqan sólkebaylar boldy. Onyng týkke qajeti joq. Qazir de sol berip jatyr, berip jatyr. Soghan qa­zaqtar kәdimgidey qolyn ja­yyp, orden alugha qúmar-aq.

Gitlerding úshqyshqa orden bermeuinde mәn bar. Ýzdik úshqyshty “as”, “óz isining sheberi” dep qadirleu kerek. Sonday-aq, mening bir sholaq oiym bar. Jazushy­lar­gha jalpy, orden, medalidy beruding qajeti joq. Jazushygha syiaqy beru kerek. Al orden, medalidardy kóp bergen sayyn onyng mәni tómendey beredi. Mәselen, men 60-qa kelgende birinshi ret “Parasat” degen orden aldym. Nómiri birinshi orden maghan tiydi. Orysqa emes, qazaqqa emes, nemiske tiydi. Men sony maqtan tútamyn. Keyin sol “Parasatty” kim almady deysiz? Ony jazushy da, әnshi de, sportshy da, aqyn da, sheneunik te, dәri­ger de aldy. Almaghany joq. Sóitip, qadiri ketti. Sondyqtan osyghan óte saq bolu kerek dep oilaymyn. Meninshe, búl Kenes odaghynan kelgen beysharalyq emes. Búl Reseyde búryn da bolghan. Reseyding búrynghy zamanynda orden, medalidyng týri óte kóp bolghan. Búl da – nadandyqtyn, artta qalghandyqtyng bir kórinisi.

– Abay bylay dey­di: “Na­dan­­dargha des berme!”. Al biz, bizding qogham na­dandargha des berip qoyghan siyaqty. Endi qayttik, ne qyldyq? (Sәlim Bayjigit, Semey qalasy).

– “Nadandargha des berip qoy­­ghan siyaqty” emes, shynymen solay. Anyghy solay. Bizde neghúrlym nadan bolsa, soghúrlym ol ýlken bastyq bolady. Búl auru qaydan kelgen auru? Sony bil­medim. Bizdegi tәuelsizdik de­genning ózi nadandardyn, nadandyqtyng tә­uelsizdigi siyaqty bolyp kórinedi keyde maghan.

Daraqylyq, maqtanshaqtyq, joq nәrseni dabyraytyp kórsetu – osylardyng barlyghy da biz­ding qoghamgha tәn aurular. Osy dertting ózi nadandyqtan bastalady. Bilimsizdikten bastalady. Bizde bilimdi adamgha degen qúr­met te joq. Biz bilimdi adamdy syilamaymyz. Mәselen, Germaniyada, eger de onyng doktor degen ataghy bolsa, mindetti týr­de familiyasynyng aldynda sol doktorlyghyn aitady. Qúr familiyasyn atamaydy eshuaqytta. Doktor degenge keremet mәn be­redi. Al bizde doktor desek, eki adamnyng bireui – doktor. Men bir otbasyny bilemin: otaghasy – doktor, әieli – doktor, qyzdary – doktor. Tipti, kýieubalalary da – doktor. Ózderi bir ghylym akademiyasy siyaqty.

Áriyne, júrttyng barlyghyn nadan deuge bolmaydy. Aqyldy, bilimdi adamdar bizde de bar. Biraq solar kórinbeydi. Olardy shetke ysyryp tastaghan. Biylik­ting basynda olar kórinbeydi. Olar qajet emes. Bizding qogham­gha, qazirgi sayasatqa olar kerek emes siyaqty kórinedi maghan.

– Qazaqstan Jazushylar odaghynyng qadirining ketkeni, qúldyraghany, tómendegeni sonshalyq, qazirgi kýni ózin syilaytyn, qazaq әdebiyetin syilaytyn birde-bir jazushy (Tólen Ábdikov, Dulat Isabekov, Tynymbay Núrmaghambetov, Te­mir­han Medetbek, Esenghaly Raushanov jәne t.t.) búl meke­me­­ning esigin attap baspaydy. Siz she? Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi retin­de odaqtyng qazirgi ahualy jóninde ne aitar ediniz? (Esen Baytýgel, Almaty qalasy).

–             Men 1971 jyldan beri Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesimin. Mýshelikke ótuge al­ty jyl qatarynan talastym. Ol kezde anau-mynauyng mýshe­likke alyna bermeytin. Alty jyl boyy meni ústap, tekserip, qayta-qay­ta qarap, әzer degende aldy. 5-6 kitabym, audarmalarym shyqqannan keyin. Sonyng ózinde әzer degende aldy. Al qazir ne bolyp ketti? Qazir 70 adamnan bir-aq qa­byldaymyz keyde. Onyng ýsti­ne, halyqaralyq “Alash” syilyghyn 42 adamgha bir-aq berdi ghoy. 

Qazir ózim Jazushylar odaghyna barmaymyn. Búl jerde esh­qanday prinsip joq. Densaulyghym jaramaydy. Tipti, Odaqtyng ekinshi qabatyna kóterile de almaymyn. Meninshe, Odaqqa ýlken bir reforma asa qajet-aq bolyp túr. Týbegeyli ózgertu kerek. Jeti jýzden astam mýshe boluy mýmkin emes. Ol Qazaqstan ýshin tym kóp. Súryptau qajet. Onyng ýstine basshysy Núrlan Oraza­lindi әri senator, әri Jazushylar odaghynyng bastyghy etip qoy­dy. Soghan bir top jazushy qarsy bolyp memleket basshysyna ashyq hat ta jazdyq. Núrlangha qar­sy eshtenem joq. Biraq eki jerde júmys isteu eshbir aqylgha syimaydy. Sondyqtan Jazushylar odaghyna jana bastyq kerek. Reforma kerek. Óz­gertu kerek. Biraq sonyng iyisi joq. Sezilmeydi de. Bәri sol bayaghy qaz-qalpynda qaldy. Jazushylar odaghy menin­she,qazir әdebiyetten de, halyqtan da, oqyrmannan da alystap ketken siyaqty. Ýlken reforma kerek degendi basa aitamyn.

Meni Jazushylar odaghyna 1963 jyly Ábdijәmil Núrpeyi­sov әkelgen bolatyn. Sol kezde­gi Jazushylar odaghy naghyz Odaq edi. Bostandyqtyng bir araly siyaq­ty edi. Júrt erkin sóiley­tin. Júrttyng barlyghy myqty-myqty talanttar bolatyn. Olardyng qazir bireui de joq. Qazir bir shәl­direkterding zamany tughan siyaq­ty.

– Ghabit Mýsirepov nege joq de­gen súraqqa bylay dep jauap berer edim. Men Ghabendi jaqsy biletinmin. Biraz nәrsesin audardym. Ýiinde boldym. Talay ret súhbattastym. Óte syilaytyn adamymnyng biri edi. Biraq men ony kәsibi, kәnigi jazushy dep eseptemeytinmin. Qazir de esep­temeymin. Qúday Ghabene talantty kóp bergen. Kóp nәrseni bile­tin, talantty adam. Jazushylyq qabileti de, dengeyi de joghary bolatyn. Biraq ózining mýmkin­shi­ligin paydalanbaghan adam. Kәsi­by jaghy tómen. Barlyq jazghandary 6-7 tomnyng tóniregi. Ádebiyette 60 jyl boyy ómir sýrip, jazghany alty tom deyik. Me­ninshe, kәnigi әdebiyetshige, kәsi­by әdebiyetshige azdyq etetin siyaqty. Mýmkindigin ashpaghan    siyaqty. Sol alty tomnan júrt­tyng esinde 2-3 әngimesi ghana qalghan shyghar. Foliklorgha qúrylghan 3-4 dramasy este shyghar. Biraq dra­many este saqtap, “Qazaq soldaty” romanyn kim oqidy búl zamanda? Kimge kerek? Demek, Gh.Mýsirepovti әlgi altaugha qospaghanym sol. Jamandyq oilaghanym emes. Mening týsinigimde, Gh.Mýsirepov ýlken әdebiyetshining rólin oinaghan әrtis siyaqty kórinedi...

Al Sayyn Múratbekovke qa­tysty aitar bolsam, ol da – dos­tarymnyng biri. Jaqsy әde­biyetshi. Dau joq, tamasha, ghajap novellist. Ony da altaudyng qa­taryna qosa almaymyn. “Janynda qanshama jyl jýrgen, audarmalaryn jasaghan Ábdijәmildi nege altaudyng qataryna qospadyn” depti. Onyng eshbir qúpiyasy joq. Aspiranturany bitirgen boyda Ábdijәmil Núrpeyisov meni “Júldyzgha” әkelgen adam. Meni tәrbiyeledi, sýiredi, júrt­tyng bәrimen tanystyrdy, әdebiyetke baulydy. Qolynan kelge­ninshe jaqsylyq jasady. 40 jyl boyy iyq tirestirip qatar otyryp men onyng shygharmalaryn audardym. Redaksiyalap, orysshaladym. Men ony әrqashan basa aituym kerek. Biraq songhy jyldary bir-birimizge qajetimiz bolmay qaldy ma, aramyz suyp ketti. Kim bilsin, pәlendey talasymyz da joq, biraq bir-biri­mizge keregimiz bolmay qaldy. Sebebin men de bilmeymin. Ol da bilmeydi. Qysqasy, soghan qaramastan, men Ábdijәmilge qatys­ty teris pikir aitpaymyn. Kem­shiligin, pendeshiligin bilemin. Biraq ony jamandamaymyn. Altaugha nege qospadym? Ábdijә­mil – talas joq, talantty suretker. Suretkerligi basym. Biraq Áuezovpen salystyrugha kelmeydi. Áuezovting týsinigi, týisigi, óresi, bayqauy, bilimi әldeqayda keng adam. Bilim jaghyna keler bolsaq, Á.Núrpeyisov, sóz joq, Maghauinnen de, Kekil­ba­evtan da tómen. Kekilbaev, Maghauin – óte bilimdi. Oqyghan adamdar. Bilimdi adamdardy qatty syilaytyn adammyn. Olardyng janynda Núrpeyisov bilim jóninen jadaghaylau. Tәken Álim­qúlovtyng tili – kәdimgi qazaqtyng tabighy tili. Ol – tabighatynan, tumysynan suretker. Al Núr­peyi­sov tildi jasaydy. Jasandy týrde. Sózderdi tauyp alyp, birimen-birin ýikelep, qaghystyryp sóz jasaydy. Tabighy til joq. Sonday-aq, Tynymbay Núr­maghambetovti alayyq. Ol – kә­dimgi qazaqtyng auylyn, auyldaghy jerlesterin, olardyng mi­nezde­rin keremet teneumen surettey alady. J.Aymauytov – naghyz prozaiyk. Áuezovting ózi Aymauytovtan ýirengen, tәrbie alghan. Mine, altaudy bólip aityp otyrghandaghy oiym osy.

Á.Núrpeyisovting әlgi altaudan bilimi tómendeu. Ekinshiden, stilidi tilden jasaymyn deydi. Bәrin tilge baghyndyrghysy ke­ledi. Mening týsinigimshe, oy tildi jasauy kerek. Ádebiyetti jasaytyn – oy. Aytaryng bolmasa, oiyng bolmasa, tildi qansha kór­kemdeseng de, qansha әdemi­leseng de bәribir ol “óli shygharma” bolady.

Núrpeyisovting janynda jý­rip, kóp nәrseni bildim. Maghan istegen jaqsylyghy óte kóp. Biraq men Núrpeyisovting “Qan men terin” audarghannan keyin ketuim kerek edi. Alshaqtauym kerek edi. Onyng “Songhy paryzyn” audarudyng týkke qajeti joq edi. Onyng maqalalaryn audaru, hattaryn audaru, redaksiyalau, hatshy bolu... onyng esh qajeti joq edi. Kóp uaqytymdy soghan beker jiberip aldym. Mening kemshiligim sol. Al “Qan men terdi” audar­ghanymdy osy kezge deyin maqtan etemin. Ol mening kәdimgidey әdeby mektebim boldy. Men әdeby uniyversiytetke sol “Qan men terdi” audarumen keldim. 

– Sizge qazirgi qazaqstandyq sayasatkerler men sayasy qayratkerler­ding (kózi tirilerdi ghana aityp túrmyn) ishinen kim únaydy jәne nesimen? (Temir Ayazbekov, Maqtaral audany, On­týstik Qazaqstan oblysy).

– Qazirgi sayasatkerlerden úna­tatyndarym – IY.Tasmaghambetov, M.Tәjiyn, Q.Toqaev jәne M.Qúl-Múhammed. Nege osy tór­teumen shektelemin? Qalghandaryn ya bilmeymin, ya ózderin ýlken, tereng azamat dep qabylday almaymyn.

IY.Tasmaghambetovting jýregi qazaq dep soghady. Qazaqqa, qa­zaqtyng әdebiyetine, ónerine, mәdeniyetine jany ashidy. Kóp jaqsylyq jasaydy. Naqtyly, qajetti kómek jasaydy. IY.Tasmaghambetov sonysymen únaydy. Bәrin biledi, tereng sezinedi jәne jaqsy úiymdastyrushy. 

 M.Tәjin – túiyq adam. Onyng barlyghy ishinde. Biraq ol bilim­di. Kóp nәrseni biledi. Onyng aghyl­shyn tilinde sóilegenin de esti­gen­min. Reseyge elshi bolghanyna qaraghanda, ol Reseyge de kerek adam bolyp túr. Ol qansha túiyq bolghanymen, kóp nәrseni biledi, týsinedi jәne onysyn jalaulatyp kórsetpeydi. Búl – mәde­niyet­tilikting bir týri. Q.Toqaev ta – bilimdi, taza adamdardyng biri. Ákesin tanitynmyn. Ózimen tanys­tyghym joq. Biraq ishtey qúrmetteymin. M.Qúl-Múhammedti keybireuler únatpaydy. Men ony jaqsy kóremin. Ol da keng oilaydy. Kóp biledi. Oryssha, qazaqshagha suday. Onyng bir maqalalary shyqty. Sonda onyng әdebiyet­ti qanshalyqty tereng sezinetini, Batys әdebiy­eti, Latyn Amerika әdebiyeti, japondardyng әde­biyeti, bәrinen habardar ekeni kórinedi. Keyde telefon soghyp “ne búiyrasyz?” deytini bar. Qanday ótinishiniz bar demey, ne búiyrasyz deui de – mәde­niyettilikting bir týri.  

– Mәskeudegidey nege Ádebiyet institutyn ashpasqa? Mәselen, Qa­zaqstan Jazushylary odaghynyng janynan. Ashylyp jatsa, osy instiy­tut­qa dәris oqugha kelisim berer me ediniz? (Jaqau Syrly­baev, Almaty qalasy).

– Osynday instituttyng ke­re­gine mening dauym joq. Kerek. Bizde jazshylardy tәrbiyeleu kerek. QazÚU, basqa da uniyversiytetter azdyq etedi. Olar әde­­biyteshi adamdy tәrbiyeley almaydy. Olar mamandyq be­redi. Biraq әdebiyetshi ózge qa­uym ghoy. Búlargha myqty әde­biyet­shiler dәris oquy kerek. Olar 15-20 adamnyn tónireginde bolsa, dúrys bolar edi. Sonda әrbir tórt jylda 15 shaqty jazu­shy, qalamgerler dayarlap otyrsaq, qanaghat etuge bolar edi dep oilaymyn. Sondyqtan Ádebiyet institutyn ashu kerek. Al dәris oqugha kelsek, kelisim berer edim.

– Sizdi qazaqtar zor maqtanysh tútady. Sonyng belgi­sindey balalaryna, nemere­le­rine Sizding atynyzdy qo­yyp ta jatady. Gazette jazyldy da, taldyqorghandyq Ótemúrat degen azamattyng óz balasynyng atyn – “Gerolid” dep, al endi osy baladan son bir jyldan keyin dýniyege kelgen ekinshi sәbiyi­ning atyn “Beliger” dep qoyghanyn. Osy otbasymen habarlasyp túrasyz ba? (Shәkirt Esbolov, Aral qalasy, Qyzylorda oblysy).

–             Qazaqtardyng meni maqtan tútatyny ózime de únaydy. Mening tiregim de – sol qazaqtar. Ne­mister maghan senimsizdikpen “osy qazaqqa satylyp ketken joq pa, qazaq bop ketpedi me?” dep qa­raydy. Orystargha eshkimning de qajeti joq. Olar “svoih hva­taet” deydi.

Gerolid degen at nemister­ding ishinde de siyrek kezdesedi. Maghynasy – habar taratushy, uaghyzdaushy. Sәbiylerine “Gerolid” dep, “Beliger” dep at qoyghan otbasy maghan kelgen. Balalarymen kelgen. Men oghan quan­dym. Jalpy, Gerolid qa­zaq­qa onsha ýilespey túrghan at     siyaqty. Biraq qazaqta neshe týrli at bar ghoy. Men Qaqyryq, Týkirik degen aghayyndylardy bilemin. Nege deseniz, әkesi tuberkulez bolghan eken, sodan til tiymesin dep qoya salghan ghoy attaryn.

Gerolid pen Beligerding әkesi habarlasyp túrady. Ókinishke qaray, men ol kezde ne auyryp jatam, ne aurhanada bolatynym bar. Kezdesuding bir reti          kelmey-aq qoydy. Biraq olarmen sói­lesip, suretke týsuge qarsy emes­pin. Tipti, sol balalargha ózimdi qaryzdar siyaqty sanaymyn. Qoldan kelgen kómegimdi ayamaymyn.

– Qazaq PEN-kluby qa­zaq әdebiyetining órisin keneytuge, órkendetuge ýles qosa aldy ma? Osy jóninde ne aitar ediniz? (Berik, Astana qalasy).

– Búl súraqty PEN-klub turaly jaqsy biletin adam súrap otyrghany anyq. Arghy jaghynda meni arandatyp otyrghanyn da ishim sezedi... Aytarym, qazaq PEN-klubynyng qúrylghanyna 20 jyl boldy. Ol óte qajetti úiym boldy. Istegen isi óte kóp. Jazushylardyng bedelin kóterdi. Ádebiyetting bedelin kóterdi. Neshe týrli jaqsy jinalystar ótkizdi. Reseyding jazushylarymen kezdesuler ótkizdi. Syilyqtar berdi. Demek, búl óte qa­jetti úiym boldy. Onyng әu bastan jalghyz bir kemshiligi boldy. PEN-klub degen jýzdegen elde bar. Onyng negizgi mindeti – qu­ghyn-sýrgin kórgen jazushylardy qoldau, solardy qorghau. Al biz­ding bastyqtarymyzdyng (Á.Núr­peyi­sov jәne t.b.) týsiniginshe, búl – elita jazushylardyng kluby. Eng tandauly, maqtauly jazushylardyng úiymy. Mәsele elitada emes, qúqyq qorghau mindeti jaghynan qadaghalau kerek edi. Mysaly, týrmedegi Aron Atabek­terdi qorghau kerek, solardy qoldau kerek. Biraq oghan bizding bastyqtar barmady. Qazirgi basshysy B.Ghabdullin әngimeni osydan bastady. Búl – dúrys nәrse. “Elita emes”, “elitamyz” dep jýrip ózderin qalghan jazushylargha qarsy qoyyp aldy. Ynghaysyz jaghdaygha qaldyrdy. Qaydaghy elita? Tipti, Jazushylar odaghynyng mýshesi bolma, biz­ge ghana mýshe bol degen әngime boldy. Ol mýlde dú­rys emes. Mәselen, shetelderde, Shvesiya, Finlyandiyada mening anyq biletinim, olarda kitaphana­shy da, jurnalist te PEN-klubqa mýshe bola alady. Mәsele – ózi­ning әdebiye­tining qamyn oilauda. Al bizde “elita” dep ýy ishinen ýy tigip bólektep alu kórinis berdi. Al qazir búl klubtyng ayaghy súiylyp, tipti yryn-jyryngha ainaldy. Núr­peyi­sov jaqsy úiymdastyrushy bolghanymen, jaqsy jazushy bolghanymen, biznesmendik qabileti tómen boldy. Oghan qol emes eken. Núrpeyisovti aldamaghan kim qaldy? Ony shetelding ne­she týrli alayaqtary, nemis te, aghylshyn da, týrik te aldap ketti. Ol ol ma, tipti ony ózimizding qa­zaqtar da aldaugha kiristi. Óit­keni onyng әdebiyetshi ekenin bile­di. Bedeli baryn biledi. Jazushylargha kózqarasy jaqsy ekenin de biledi. Biraq onyng biznesmenge layyq emesin bilgende, ony aldaugha kóshti. Yryn-jyryng boldy degenim sol. Mine, PEN-klubqa qatysty aitarym osy.

– Qazaq әdebiyetining tarihynda ólimi júmbaq kýide qalghan jazushylar (Berniyaz Kýleev, Berdibek Soqpaqbaev, Aqseleu Sey­dimbekov jәne t.b.) az emes. Nege búlar zerttelmeuge tiyis? Júmbaq kýiinde qala berui kerek pe? Áde­biyet­shi retinde osy jóninde ne aitasyz? (Bolathan Qúdaybergenov, Qaraghandy qalasy).

– Zerttelui kerek. Ony bile­tin adamdar bar, bilemin. Olardyng ólimining júmbaq kýide qal­ghany dúrys emes. Týbinde ashylady. Aragha uaqyt salu kerek. Asyqpau kerek. 

– “Alpysqa kelgennen aqyl súra” deydi halqymyz. Aqyl súrayyn desem, alpysqa kelgen, alpystan asqan aghalarymnyng bәri de (men búl jerde ózim jaqsy tanityndardy ghana aityp túrmyn) – týgel jaghympazdar! Bir agham joghary oqu ornynda oqytushylyq qyzmet atqarady. Álgi agham bir jylda ýsh maqala jazdy. Ekeui – ózining rektory turaly. Bastan-ayaq asyra maqtau! Layyqsyz, orynsyz madaq! Ýshinshi maqalasy – osy rektordyn әielining kitaby jó­nin­de. Búl da bastan-ayaq madaqqa qúrylghan... Ekinshi agham – tarihshy-ghalym. Búl aghamnyng qolynda biyligi men baylyghy barlardy kókke kótere, sypyra maqtap jýrgenin qazir ekining biri biledi... “Alpystan asqan osynday agha­lar­dan aqyl súraugha bola ma?” dep Sizden aqyl súrayyn dep edim... (Maqsat Túrdaliyev, Ayagóz qalasy).

– Jaghympazdyq bizde qatty órship ketti. Ózim jaghympaz degen sózge jana qazaq tilinde sóz kirgizdim. Ol – “jopeken” degen sóz. Kәdimgi orystyng “jopasy” ghoy.

Býginde kóbeydi ghoy  jopekender,

Búl tosyn sóz qaydan keldi demender,

Orystyng úyatty sózin sypayylap,

Aytyp jýr qazaq jandy bilgir Beliger, –

deydi Shora Sarybaev osyghan qatysty. Shynynda, barlyq pәle – alpys, jetpiske kelgennen emes, tabighatynan jaghympaz boluda. “Jopeken” boluynda. Sondyqtan alpysqa keldi me, jet­piske keldi me, basynda miy bolsa, sarghayyp ketpegen bolsa, odan aqyl súraugha bolady. Al jaghympazdan, “jopekennen” aqyl súrau aqymaqtyq der edim.

– Óte oryndy súraq. “Kak nam obustroiti Rossii?” de­gen­di Soljenisyn bastady. Qal­ghan­dary da osy taqyrypta kóp jazady. Qazaqta azdau jazady. Nege? Meninshe, ózderi sol Qa­zaqstannyng keleshegine onsha sene qoymaytyn siyaqty. Senetin bolsa, nege jazbaydy? Nege aqshany úrlap tayyp túrady? Nege qashady? Nege qashugha beyim túrady? Patriottyghy qayda? Otanshyldyghy qayda? Eldik sezim qayda? Qayda oqydy? Qayda tәrbiyelendi? Nege patriottyq sezimi oyanbaydy? Múnday adamdar “Qazaqstandy qalay qútqaramyz?” dep aita almaydy. Óitkeni Qazaqstangha, menin­she, olardyng senimi shamaly. Shynyn aitsam, Qazaqstannyng jaghdayy qiyndau. Nazarbaev týbinde ketedi. Nazarbaevtyng ornyna kem degende 20-30 shaqty qazaq talasady. Birin-birin jeydi kelip. Birin-birin sorlatady kelip. Rushyldyqty qozdyrady. Onyng ózi taghy bir jiyrma jylgha sozylady dep oilaymyn. Sol kezde Qytayyng bar, Reseying bar, AQSh-yng bar, qarap otyra ma? Olar da Qazaqstannan bir­dene jyryp alyp qalugha jantalasady. Sondyqtan osynyng bәrin oilaymyn da “osy Qazaqstannyng keleshegi ne bolar eken?” dep sary uayymgha salynamyn...

– Múhtar Maghauinning “Jas Alashqa” jariyalan­ghan “Qa­zaqsyz Qazaqstan” atty maqalasyn oqyghan da shygharsyz. Pikiriniz qalay? Mening jeke óz basyma M.Maghauiyn­ning osy maqalasy onyng Ahmet Baytúrsynovtyn, Mústafa Shoqaydyn, Mirjaqyp Dulatovtyn naghyz ruhany inisi, ruhany izbasary ekenin kór­setkendey. Siz­ge she? (Ály Maylyúly, Shu audany, Jambyl oblysy).

– Men de M.Maghauindi Ahmet Baytúrsynovtyn, Mústafa Shoqaydyn, Mirjaqyp Dulatovtyng naghyz ruhany inisi, ruhany izba­sary dep esepteymin. Bir kez­deri M.Maghauindi mensinbegen adam edim. Óitkeni Núrpeyisov­terding әseri boluy kerek. Keyin onyng ýlken jazushy ekenin tý­sindim. Mende ýide jazushylardyng ishinde 13 tomdyghy saqtalghan M.Maghauin ghana. Ol turaly pikirim óte jaqsy. Ol, birinshi­den, myqty jazushy. Ekinshiden, tereng tarihshy. Azamattyghy, últshyldyghy óz aldyna taghy bar. Men últshyldyqty jaqsy kóre­min. Eng bastysy, M.Maghauinning ózindik prinsiypi bar. Konsep­siyasy bar. Konsepsiyasy bar jazushy bizde sanauly ghana. Sol Á.Kekilbaev pen M.Maghauin ghana ma dep qaldym. Qalghandary – suretker, jazushylar, súranshaqtar boluy mýmkin. Biraq konsepsiyasy joq. M.Maghauindi óte joghary baghalaymyn.

– Mening әkem ateist boldy. Tughan-tuystarym da, men de ateist boldym. Biraq ateisting týr-týri bar. Birinshisi – Qúdaygha qarsy, ashynghan ateister. Ekin­shisi – men siyaqty júmsaqtau ateister. Men dindi joghary baghalaymyn. Óitkeni halyqtyng pәlen myng jyl boyy sanasyna sinirgen kózqarasy. Sondyqtan dindi mәdeniyet­ting bir salasy dep qabyldaymyn. Dinge dúrys dep, qajet dep qaraymyn. Teris sóz aitpaymyn. “Qay dindi tútynasyz?” degendi alghash ret Aleksey ekinshi degen Almaty jәne Semeyding patriarhy bolghan adam qoyyp edi. Sonda men “lutermaniyn” dep jauap bergenmin. Ol oilanyp “onday din joq qoy” degeni bar. “Mening ata-babalarym luteranin bolghan. Al ózim músylmangha jaqyndaumyn. Sonda “luteraniyn” men “músylmaniyn”-di qossanyz, “lutermaniyn” bolyp shyqpay ma?!” degenim bar.

 – Siz qoghamgha belgili adamsyz. Sizding pikiriniz­ben elding bәri sanasady. Osy túrghyda qoghamdaghy bylyqtardy kórsetip memleket bas­shysyna hat jazghan keziniz boldy ma? Bayaghydaghy L.Tolstoy jәne t.b. sekildi. Jazbasanyz, nege jazbadynyz? (Túrsyn Joldybaev, Arys qalasy, Ontýstik Qazaqstan oblysy).

– Jazbadym. Bireuding ótini­shi boyynsha jazghandarym bar. Sebebi, men Tolstoy emespin Nazarbaevqa hat jazatynday. Ekin­­­­shi­den, últym bólek, atym basqa. Últyng basqa bolghan son qazaqtyng jerinde túryp, qazaqtyng elinde túryp qazaqqa aqyl aitudyng ózi ynghaysyzdau, mә­deniyetsizdik bolyp kórinedi.

Áriyne, men qoghamdaghy bolyp jatqan nәrseni bayqaymyn. Keyde “Pletenie chepuhida” jazamyn. Keyde týrtemin. Keyde tis­teymin. Keyde shaghyp alamyn. Biraq patshagha hat jazgham joq. L.Tolstoy “Lubeznyy brat” dep hat jazghan ghoy patshagha. Onday dәreje mende joq. Onday dengeyge men kóterilgen joqpyn. Divanda jatqan zeynetkerding Nazarbaevqa aqyl berui bir týr­li ynghaysyz, akylgha syimaydy.

–             Jalpy, Qonaevtyng kadrlarynyng birazyn bilem. Olarmen aralastym da. Sóz joq, kadrlary kósheli edi. Jalpy, biz olardy Qonaevtyng emes, Kenes odaghynyng kadrlary dep esepteuimiz kerek. Ol kezde kadrlargha kóp mәn berildi. Kadrlar óte joghary dengeyde boldy. “Bәrin kadr sheshedi” degen beker aitylmaghan. Nazarbaevtyng kadrlary... Nazarbaevtyng kadrlarynyn kóbisi maghan kýmәn tughyzady. Jogharyda tórteuin aittym ghoy. Sodan basqalarynyng qoldarynan is keletinderi de bar shyghar. Mysaly, Kelimbetov naghyz maman siyaqty. Biraq ýlken dengeyde alsaq, kadrlary tómen. 20 jyl tәuelsiz el bolyp, 12 ret bilim ministri auysty. Onyng nesi kadr? Reforma jasaghan bolady. Olardyng reformasy reforma emes, “riporma” bolyp shyghady. Demek, kadr mәselesi bizde sheshilmegen. Nazarbaev biyligining eng bir osal túsy osynda ma dep te oilaymyn. Kim kóringennin, “jopekennin” ýlken qyzmet iyelenui dúrys emes.

– Pir tútatyndarymnyng ishin­de filosofy, tarihshysy bar, әdebiyetshisi, mәdeniyetshisi bar, týrli adamdar bar. Biraq әde­biyetti bólip aitsam, onda sóz joq, nemisterden Gete, Gegeli, Tomas Mann, German Gesse. Orys­tardan – Tolstoy, Chehov, Buniyn. Qazaqtardan – Áuezov. Mәselen, qazaqsha jazuym kerek bolsa, jatar aldynda Áuezovti oqimyn. Basymdy qazaqshagha beyimdey­min. Orysshada Buniyn­di, nemis­shede Gegelidi oqyp, sol tilge beyimdelemin.

– Bayqaysyz ba, Sizding bay­qamauynyz mýmkin emes, dәl qazir qazaq ziyalylarynyng (qazaq­tildilerdin) únjyr­ghasy mýlde týsip ketti. Mú­nyng sebebi nede dep oilaysyz? (Sәule Núrjigit, Kókshetau qalasy).

–             Jogharyda aityp óttim de. Ziyaly qauym ózderin qajet emes dep te esepteuge jaqyn jýr. Shy­nynda da, qajet emes siyaqty. Biylikke ziyaly qauymnyng mýl­de qajeti bolmay qaldy. Bir ghana mysal, keshe ghana N.Nazarbaev óz joldauynda “Mәngilik el” degendi aityp jatyr. Endi júrttyng bәri sony qoshtap, qo­shemettep jazyp jatyr. Men “mәngilik” degen sózding ózine qarsymyn. Mәngilik eshtene joq. Mәngilik – tek Qúday ghana. Kýnning ózi 5 milliard jyldan keyin sónedi dep jýr ghalymdar. Sonda ne qalady? Elder búzylyp jatyr. Bir el ýsh elge bólinse, keyde bir-eki el qosylyp jatyr. Ózgermeytin dýnie joq. Bayaghy Gitlerding “Mynjyldyq júmaq” degeni bar ghoy. Sonysy 12 jylgha ghana sozyldy emes pe. Demek, mәngilik eshtene joq. Mәngilik mahabbat degen de dalbasa. Ári ketse, eki aptagha sozylar. Pushkinning aituynsha búl.

Kóp elderding mәngi bolmay, әngi bolyp ketui de mýmkin. Gitlerding eli әngi elge ainaldy. Sondyqtan men de “Mәngi elimiz” әngi elge ainalyp ketpey me degen qaupim bar. Júrtty әldenemen aldap-sulap qoy dúrys emes. “DAT”-ta Tólen Ábdikov te sol pikirdi aitypty. Búryn múnday pikir aitpaghan Tólenning múnysy beker emes. Halyqty, intelliygensiyany aldaugha bolmaydy. Áriyne, osynday aldaudan keyin halyqtyng da, ziyaly qauym ókilderining de kónili qalmaghanda qaytedi?! Únjyrghasy týspegende qaytedi?!