Zardyhan Qinayatúly, tarih ghylymdarynyng doktory: Memleketting qalay ataluy kerektigin memleket basshysy ghana sheshpeydi
Qazaqstan Respublikasynyn preziydenti biylghy jylghy halyqqa joldauynda “...Men “mәngilik el” úghymyn últymyzdyng úly baghdary – “Qazaqstan – 2050” strategiyasynyng týpqazyghy etip aldym. “Qazaqstan – 2050 mәngilik elge bastaytyn eng abyroyly, eng mәrtebeli jol...” dedi. Býginderi osy úghym kópshilikting talqysyna týsip, týrli pikirler tudyryp otyr. Zardyhan Qinayatúly, siz tarihshy-ghalymsyz, onyng ishinde orta ghasyr tarihyn tereng zerttegen ghalymsyz. Biz osy mәsele jóninde sizding pikirinizdi bilgimiz keledi.
Qazaqstan Respublikasynyn preziydenti biylghy jylghy halyqqa joldauynda “...Men “mәngilik el” úghymyn últymyzdyng úly baghdary – “Qazaqstan – 2050” strategiyasynyng týpqazyghy etip aldym. “Qazaqstan – 2050 mәngilik elge bastaytyn eng abyroyly, eng mәrtebeli jol...” dedi. Býginderi osy úghym kópshilikting talqysyna týsip, týrli pikirler tudyryp otyr. Zardyhan Qinayatúly, siz tarihshy-ghalymsyz, onyng ishinde orta ghasyr tarihyn tereng zerttegen ghalymsyz. Biz osy mәsele jóninde sizding pikirinizdi bilgimiz keledi.
– Últtyq úran, últtyq iydeologiya degenimiz – últtyng taghdyryna qatysty, últtyng taghdyr-tarihymen tyghyz baylanysty úghym. Múnday dengeyge kóterilgen qanday da bir oi-pikir halyqtyng talqysyna týsip, tanymdyq dengeyden ótip, praktika jýzinde pisip-jetilip, halyqtyng kókeyine tereng engen kategoriyalyq senim boluy kerek. Mysaly, Alash – qazaqtyng úrany. Osy úran qazaqty eng az degende 460 jyl (1361-1820) algha sýirep keldi. Qazaq 1820 jyly memlekettiliginen aiyrylghannan keyin Alash sәl keyinge ysyryldy da, onyng ornyna Tәuelsizdik úrany algha shyqty. Tәuelsizdik ýshin kýreste talay erler, han, súltandar, iygi jaqsylar janyn berdi. IYә, Qúday ondap 1991 jyly tәuelsizdikke qol jetkizdik. Biz býgin zang jýzinde tәuelsiz elmiz. Al is jýzinde she? Ekonomika, sayasi, ruhany ómirde tәuelsizdik әli de ornygha qoyghan joq. Tәuelsizdikting әli de nәzik, osal tústary bar.
– “Osal tústary” dep neni menzep otyrsyz?
– Áriyne, bizdi býgin shapqaly jatqan jau joq. Biraq tәuelsizdik alghaly beri 22 jyl ótse de, ózimizdi-ózimiz últ retinde әli de tolyq sezine alghamyz joq. Qazaq tilining órisi ósudin, kenending ornyna tarylyp barady. Orys tili әli de biylik tili bolyp qalyp otyr. Biznesting qarqynyn orystyng әuselesi basyp barady. Attay 300 jyl qúl qylghan, bodan etken qojayynymyzdan irgemizdi tolyq ajyratyp almay jatyp, qaytadan “EvrAzes”, “Kedendik odaq” degen tajaldardyng túzaghyna týsip qaldyq. Býite bersek, Reseyding súp-suyq súr shekpenine qaytadan kiretin týrimiz bar.
Egerde “EvrAzes”-ke qol qoyyp, Evraziyalyq parlament, ortaq valutagha kóshetin bolsaq, onda tәuelsizdikpen qoshtasatyn kýn tuatynyna men kýmәn keltirmeymin. Búryn da orystardyng bizdi otarlau sayasaty ekonomikamen bastalyp, sayasatpen ayaqtalghan bolatyn. Biz sorlaghanda osydan sabaq ala almadyq qoy.
– Sonda siz әli de últtyq tәuelsizdikti últtyq iydeologiyanyng tuy etip kóteru kerek demeksiz be?
– Dәl solay!
– “Mәngilik el” iydeyasy ejelden bar. Tarihta búl ózi qanday úghym, nendey maghyna beredi, qaydan shyqqan? Osy jóninde aitsanyz...
– Últtyn, halyqtyng ósu, órleu, sonymen birge qúldyrau kezenderi bolady. Últtyng órleu kezeni bastalghanda el ishinde endi qaytyp qúldyramaytynday kórinetin bir optimistik sezim payda bolady. Múny L.N.Gumiylev te rastaydy. “Mәngilik” iydeyasy – osynday kezenning tuyndysy. Álemde búl turaly derek kóp. Utopist T.Kampanella ózining “Kýn qalasynyn” mәngiligine sengen. Rimdikter sharyqtap túrghan shaghynda óz astanasyn “Mәngilik qala”, al kók týrkiler óz memleketin “Mәngi el” dep atady. Biraq ókinishke qaray, múnyng bәri de mәngilik bola almady. Óitkeni әr nәrsening bastauy, sharyqtau shegi jәne qúldyrauy bolady. Búl – tanymdyq, dialektikalyq zandylyq. Ony ainalyp ótu mýmkin emes.
– Týrkilerding “Mәngi el” iydeyasyna toqtalsanyz?
– Týrki-mongholdar Ghún derjavasy ydyraghannan keyin birde joujuannyn, birde sәnbiydin, endi birde qytaylardyng bodandyghynda boldy. Árbir taypa óz aldyna el boludy armandady. Sol ýshin kýresti. Týrkilerding dulaghat (dulat) taypasynan shyqqan Bumyn qaghan Temirshiler kóterilisining nәtiyjesinde joujuandy, úighyrlardy jenip, 552 jyly óz aldyna memleket qúrdy. Memleket “siyrdyng býiregindey” ala-qúla taypalardan qúralghandyqtan, janadan qúrylghan jas memleketting de keleshegi búlynghyr edi. Bumyn qaghan osy búlynghyrlyqtyng ornyn toltyru ýshin memleketin “Mәngi el” dep, ózin El-han dep atap, “Mәngi el” iydeologiyasyn algha tartty. Ókinishke qaray, sóitken týrki eli 38 jyl ghana saltanat qúrdy. Odan keyin tabghashtargha “týrkilerding bek úldary qúl, aru qyzdary kýng boldy”. Tek 690 jyly, yaky 50 jyldan keyin Qútlyq Elteris han týrki júrtyn tabghashtardyng qúldyghynan qútqaryp, Shyghys týrki qaghanatyn qúrdy. Búl memleket te bar-joghy 55 (690-745) jyl ómir sýrdi.
IYә, keyinirek týrki, monghol úrpaqtary imperiya qúrghany ras. Biraq olar úlys, qaghanat dep atalyp, “el” atauy tarih qoynauynda qalyp qoydy.
Qidan, túnghys, mongholdar da әu basta týrkiler salghan jolmen “mәngilik úlys”, “mәngilik el” qúrmaqqa әrekettenip kórdi. Mәselen, qidandar monghol, týrki, shýrshitterdi baghyndyrghan son, 917 jyly memleket qúrdy. Olar kýmisti “mәngi” dep senip, óz elin “Kýmis eli – Sidany” dep atady. Biraq búl “mәngilik” bar bolghany 208 jylgha ghana sozyldy. 1125 jyly qidandardy shýrshitter(manichjuriyalyqtar) basyp alyp, óz memleketin qúrdy. Olar “kýmisti tat basady, tek altyn ghana mәngi” dep senip, óz elin “Altyn eli” (Sjiyn) dep atady. Sjin memleketining kýsheygeni sonshalyq, 1646 jyly Qytaydy basyp aldy. Aqyry qytaygha biylik jýrgizemiz dep jýrip, ózderi qytaygha birjolata sinisip ketti de, tarihtan “shýrshit” degen últ ta, “Altyn eli” degen “mәngilik” memleket te mәngige joyyldy.
– Baspasóz betterinde “Mәngi el” degenimiz “monghol” degen atau eken-mis degen pikir de aitylyp qap jýr. Búl jayynda ne aitar ediniz?
– “Monghol” degen atau tarihta H-HI ghasyrlardan beri belgili. Ataudyng týrli núsqalary bar. Solardyng biri – “Monghol” degenimiz “Mәngi el” degen sózden shyqqan” delinetin pikir. Búl pikirlerding negizi joq emes. “Mәngi” degen sózding maghynasy týrki tilinde de, monghol tilinde de birdey. Mongholdar “mәngi” degendi “Mongke” deydi. “il” degeni – “el” degen týrki, mongholgha ortaq atau. Ekeuin qossanyz “Mongke il”, nemese “Monghol” bolyp shyghady. Mongholdar ózderin qazir de “Mónh tengeriyn oron” (Mәngi tәnir eli) dep ataydy. Shynghys han 1206 jyly óz memleketin qúrghanda elin “Jeke Mongol ulus” (Úlúgh Monghol úlysy) dep ataghan. Qazir de Mongholiya “Mongol ulusy” dep atalady.
– Qazaqstan preziydenti Atyrauda halyqpen kezdesui barysynda “elimizdi “Qazaq eli” dep ataugha mýmkindik bar. Mysaly, mongholdar óz memleketin tek “Monghol” dep ataydy ghoy” degen edi...
– “El” tónireginde mening әli de aitarym bar. Al Mongholiyanyng jana atauyna keletin bolsaq, óz basym Mongholiyanyng jana atauynyng kuәgeri әri avtorlarynyng birimin. Búl el 1924-92 jyldary “Respublikalyq Monghol Halyq úlysy” dep ataldy. Men Mongholiya Parlamentining orynbasary әri Konstitusiyalyq komissiyanyng orynbasary bolyp jýrgen kezimde bir top azamattar birlesip, Parlamentke mәsele qoyyp, qyzu pikirtalas nәtiyjesinde memleketting ejelgi “Monghol úlysy” atauyn qayta ómirge әkelgen edik. Búl ataudyng 800 jyldan astam tarihy bar.
– “El” de bizding tól atauymyz emes pe? Ony nege janghyrtpasqa?
– Jo-o-q, tarihtyng búl saualgha beretin óz jauaby bar. Orta ghasyrlarda Ortalyq Aziyada el, úlys, handyq dengeyine kóterilgen 40-qa juyq subekt tarihtan joyylyp ketti. Joyylmaghandary basqasha ataldy. Qazaq halqy, Qazaq memleketi – osy ózgeristerding bir kezenining jemisi. Qazaq memleketi úlys, orda, handyq atanghany bolmasa “El” atanghan emes. “El” degenimiz – “taypalar birlestigi” degen úghymdy bildiretin ortaghasyrlyq atau. Al biz býgin HHI ghasyrda ómir sýrip otyrmyz.
– Juyqta “Habar” telearnasynda bolghan basqosuda bir aghayyn “Mariy-El” degen el bar ghoy dep jatty. Búghan qalay qaraysyz?
– Mariy-el – jeke el emes, Reseyding bir provinsiyasy ghana. Ony býgingi Qazaqstanmen tenestiruge bolmaydy.
– “Qazaq eli” degen pikir qazirgi kýni halyqtyng qyzu qoldauyna ie bolyp otyrghanday...
– Áriyne, búl pikirdi azamat retinde men de qoldaymyn. Qazaq memlekettiligi iydeyasy – halyqtyng kókeyinde әbden pisip-jetilgen oi-arman. Biraq býgingi jaghdayda búl úsynystyng juyq arada oryndala qoyatynyna óz basym asa senimdi emespin. Eger oryndalatyn kýn tusa, memleketting atauyn “Qazaq eli” dep emes, “Qazaq respublikasy” dep ataghan dúrys qoy dep oilaymyn.
– Nege?
– “El” degen atau – memleketten góri, halyq, júrt degenge jaqyn úghym. Biz qazaqtar bir-birimizben tanysyp jón súrasqanda “qay elsin?” dep jatamyz. Oghan kelesi jaq “arghynmyn, dulatpyn, naymanmyn nemese kereymin” dep jauap berip jatady. “El aman, júrt tynysh pa?” degen saualdar da auyl-aymaqtyng amandyghyn bildiredi. Al memleket degenimiz – qazaq halqynyn, onyng rulyq, aimaqtyq toptarynyng barlyghyna ortaq úghym.
Respublika(Res publica) – Siyseren dәuirinen kele jatqan, úzyn-yrghasy 2200 jyldyq tarihy bar, memlekettilikting әlemge ayan ortaq atauy. Býgingini qoya túrghanda, sonau Kenester Odaghy kezinde biz “Sovettik Sosialiystik Qazaq respublikasy” atandyq emes pe?! Tәuelsizdikting alghashqy kezeninde-aq “stan” (otan) degen parsy sózin qospay-aq, “Sovettik sosialistik” degen sózderdi alyp tastaghan bolsaq, býgingidey qoyan-búltaq tumas edi.
Býginderi әlem elderining 55-56 payyzynyng atauy – Respublika. Odan útylyp jatqan eshkim joq. “Respublika” atauy Qazaq memleketinde túryp jatqan basqa últ ókilderine de jat emes.
– Memleketting atauyn ózgertu qalay sheshilui kerek dep oilaysyz?
– Búghan tek konstitusiyalyq sheshim kerek. Ol ýshin mәseleni jalpy halyqtyng talqylauyna salyp, referendum ótkizu qajet dep oilaymyn. Últtyq iydeologiya mәselesi tek bir joldauda (joldau iyesi myng jerden últ kóshbasshysy bolsa da!), bir adamnyng aituymen sheshile salatyn mәsele emes. Ol – halyqtyng taldauyn, tandauyn talap etetin óte ózekti, asa manyzdy mәsele.
– Ángimenizge raqmet!
Ángimelesken
Ámirhan Mendeke.
"Jas Alash" gazeti
