Qazaq bolu endi modagha ainalady

Qazaq bolu endi modagha ainalady

- Meni sizding elimizde endigi 20-30 jyl ishindegi últtyq sayasattyng negizgi erekshelikteri qanday boluy mýmkin degen saualgha beretin jauabynyz qyzyqtyrady. 
Ekinshiden, bizding qoghamdaghy qazirgi integrasiyalyq ýrdisterge әser etip otyrghan etnikalyq mәdeniyetting roli turaly ne aitasyz?
Ýshinshi súraghym. Bilim jýiesindegi últtyq qúndylyqtardyng damuy jәne últtyq iydeyanyng damuy kontekstindegi kózqarasynyz qanday?

Maqsym Birghaliy.

- Mәke, súraghynyz myqty eken. Sayasattanushysyz ghoy deymin. 
Songhy 20-30 jyldardaghy sayasy prosessterdi birneshe kezenge bólgen jón.
Jeltoqsan jәne Últsyzdyq kinarattarynan arylu kezeni dep. Jәne «Perstroyka -Qayta qúru kezeni» dep. Sol jyldary últtyq Janyghyru bastaldy. Búryn aitylmaghan oilar jәne ashy shyndyq ashyq talqygha salyna bastady. Qoghamdyq pikir alanyna Sherhan Múrtaza, Sәbetqazy Aqataev, Saghat Áshimbaev siyaqty aghalarymyz shyqty jarqyldap.
Sh. Múrtaza ózining ótkir maqalalarymen, Sәbetqazy Aqatay ózining sayasy ústanymymen, Saghathan Áshimbaev «Qazaqtyng paryzy men qaryzy» atty ózining avtorlyq baghdarlamalarymen qazaqy ortanyng serpiluine, silkinuine yqpal etti. 

Ekinishi kezeng Tәuelsizdikting alghashqy jyldary-1991-1998 jj. Búl jyldary memleketti qúru jәne ony saqtap qalu qiynnyng qiyny edi..Búl kezenning bas liyderi Núrsúltan Nazarbaev boldy. 

Býgingi tanda qoghamda Elbasynyng tarihtaghy roli, qazaq últy aldyndaghy roli jóninde pikirtalas órbip jatyr. Eng birinshi Qazaqstanda býgingi әlem tendensiyalaryna sәikes keletin biylik instituttary qalyptasty. Qazaq mәdeniyeti keng auqymda damy bastady. «Mәdeny Múra» últtyq baghdarlamasy qazaq últynyng qayta órleuining negizgi elementterining birine ainaldy.
Últ, memleket degen sayasattanu úghymy bar, qazaqtar sayasy últqa ainala bastady, yaghny anglo-sakson, klassikalyq nemis, fransuz tәrizdi «úlyq» últtarymen terezesi teng jaghdaygha jetip qaldy. Bolashaq baghdarlamasynyng arqasynda qazaqtyng balghyn jas jetkinshekteri shet elge baryp qana qoymay, qazaq últynyng intellektualdy últ ekendigin kórsete bastady. Eger osydan jiyrma jyl búryn qazaq degen últtyng bar ekendigin eshkim bilmese, býgin Kembridj, Oksfort, Sorbonna tәrizdi oqu oryndarynda bizding jastar oqyp jatyr jәne aldynghy sanatta. Búl últ bolashaghynyng jarqyndyghyna kepil jayttardyng biri. Tarihtan bir mysal keltireyin. Jiyrmasynshy ghasyrdyng basynda qytaylar ózderining órkeniyetten kósh-keruen qalyp qoyghandyghyn seze otyryp, balalaryn Evropagha jibere bastaydy. Olar óz kezeginde sol elderge baryp, ýirenip Qytaygha kóptegen tehnologiya engizedi. Solardyng qataryna Vani Mini, Den Syaopiyn, Szyani Szemini tәrizdi bolashaq memleket qayrtatkerleri boldy. Qytaydyng qaryshtap damuynyng fundamenti sol kezderi jasalghan. Sondyqtan Bolashaq baghdarlamasynyng potensialy keleshekte ashylatyn bolady.
Eng negizgisi qazaq últy barlyq jaghynan halyqaralyq gumanitarlyq alandargha erkin shygha alatyn, ózi iydeyalar transfertin qalyptastyra alatyn últ dәrejesine kóterile bildi. 
Áriyne problema joq emes. Biraq bizge barlyghy jaman dep jylay bergendi qoy kerek.

Futurologiya degen ghylym bar, bolashaqty boljamdaytyn. Ásirese Rim klubynyng osy baghyttaghy enbekteri óte qyzyqty.

Men Qazaqstanda ýlken qazaq últynyng payda bolatynyna senimdimin.Úsaq etnostar qazaqpen integrasiyagha kiredi akkuliturasiya jәne júmsaq assimilyasiyanyng arqasynda Qazaqstandaghy týrki tildes halyqtar, belgili bir mәdeny avtonomiya ala túra ózderin qazaq dep sezine bastaydy. Sonymen birge Qazaqstangha bashqúrtstannan, tatarstannan, noghaylydan bizding aghayyndar kóship kele otyryp, qazaq halqynyng sanyn kóbeytedi. Qazaqstan tek Ortalyq Aziyanyng emes, Euraziya aumaghynyng mәdeny ruhany dialog alanyna ainalyp, ghylylmi-intellektualdyq transfertter ortalyghy bolady. Dәl osy uaqytta qazaqtyng belgili qogham jәne mәdeniyet qayratkerleri Nobeli silyghyn alyp qana qoymay dýniyejýzi mәdeniyetining asyl múrasyna kiretin tuyndylardy birinen song birin bere bastaydy. Halyqaralyq dәrejede qazaq turaly týsinik tabysty, salmaqty, aqyldy, parasatty, oily mazmúndy degen sózderding sinoniymine ainalatyn bolady.
Osynday alghyshrttardan keyin qazaq boludyng ózi modagha ainalady, qazaqtyng sany kýrt ósedi. 30 mlngha jetemiz. 

Últtyq qúndylyqtar degenimiz qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetine negizdelui kerek. Býgin últtyq qúndylyqtar jahandyq prosessterge baylanysty tarylyp keledi. Jahandanu jaqsy jaqtarymen qatar últtyq mәdeniyetke ózining zalalyn tiygizip qana qoymay, bizding últtyq mәdeny kodmyzgha keri әserin de tiygizip otyr. Býgin bizding balalarymyn «Spanch Bobty» kóredi, «Narutony» pir tútady, Jetiks pen Niykelodeonnan ózining ruhany azyghyn alady. Osynyng barlyghy mәdeny kodqa әser etedi. Bir ýide túryp әkesi men balasy eki әlemning ókili. Býgingi kýnning shyndyghy osy. Jahandaudyng arqasynda shekara, alys-jaqyn degen úghymdardyng bәri týp tamyrymen joyyldy. Endi osynday jaghdayda ne isteu kerek. Mektep baghdarlamalaryna qazaqtyng dәstýrli mәdeniyeti degen pәn engizu kerek. Ol bala baqshadan bastap, orta, joghary oqu oryndarynda mindetti pәnge ainaluy kerek. Sonda bizde tek qazaq emes, barlyq jastar qazaqy tәrbie alady. Barhytty assimilyasiya degenimiz osy.
Bizding memleket, bizding últ obektivti týrde «altyn milliard» elderining damu satysynan ótedi, búl obektivti nәrse, sondyqtan últtyq mәdeniyet, últtyq qúndylyqtar degen әr-bir qazaqtyng boyynda boluy kerek. Biz az halyqpyz, eger 21 ghasyrdyng sahnasyna shyghamyz desek, últtyq ruhty arttyratyn jobalardy is-jýzine asyruymyz kerek. Ár-bir qazaqstandyq osy qazaqy ruhpen bilim alyp, er jetui kerek. Týrkiyada bizdegi tәrizdi pәlenbay últ ókilderi túrady. Qolmen sanaytyn bolsaq qúmyq, noghay, cherkes, ózbek, әzirbayjan, armyan, evrey tt. Biraq barlyghy ózderin týrikpiz deydi, ekinshiden bәri shetinen Týrkiyanyng patrioty. Olar osyny qanday jolmen jasap otyr osyny zertteuimiz kerek.

Orystyrdyng ózi Federasiya bola túra býkil mektepterden últtyq komponentti alyp tastady. Ol degen ne mektepte tatar, bashqúrt, yakut basqa da tilder oqytylmaydy tek orys tili bolady degen sóz. Al unitarly memleket bola túryp bizdegi jaghday qalay? Oilanu kerek.

Preziydentter tek Preziydent qana bola alady...

- Gazettegi bir maqalalardan Sizding Oksfortdta bolyp qaytqanynyz turaly oqyp qalghanym bar edi. Al, ne kórip qayttynyz? Ne bildiniz?
Eldos Arsylan

Oksfort emes, Kembridj. Álemdegi eng әigili oqu ornynda qazaqtyng mәdeniyeti jóninde TMD elderi ishinde birinshi bolyp biz konferensiya ótkizdik. Mәdeny sayasat jәne ónertanu Instituty ýshin búl bir bayandy beles boldy. Óitkeni Institutty halyqaralyq alangha shyghardyq, órkeniyetter dialogyna qatystyrdyq. Kembridjge biz bir top adam bir újym bolyp bardyq. Qatarymyzda M. Ábuseytova, L. Erekeshova siyaqty bilikti ghalymdar boldy. 

Kembridj dýniyejýzi uniyversiyetterining ishinde birinshi reytingte túrghan birden-bir uniyversiytet. Uniyversiytette biz «Qazaqstannyng tarihy retrospektivadaghy qoghamy, tarihy, mәdeniyeti» atty konferensiya ótkizdik. Konferensiya barysynda aghylshynnyng saqal múrtyn aq basyp selkildegen qart ghalymyna deyin Qazaqstangha qatysty әngimeni qaghys jibermeytinderin bayqadym. Mәuiljip bitken qart ghalymdar minberge shyghyp sóilemese de ózderine tiyesili qúrmetti oryndaryna kelip otyryp alyp úzaqqa sozylyp ketetin әngimelerdi tyndaudan sharshaghan joq. Qazaqtyng mәdeniyeti men tarihyna qatysty qart adamdarynyng ózi әlgindey ynta bildirip jatqan song jastary turaly aitpay-aq qoysaqta bolatyn shyghar...
Qazaq mәdeniyeti bәsekelestikke qabiletti, Evropany qyzyqtyra alatyn modernistik mәdeniyet bola alady. Meninshe, aghylshyn ghalymdary, mәdeniyettanushylary men sayasatkerleri osy mýmkindikti eskerip otyr.
Eshqandayda bósteki sóz emes, aghylshyn ghalymdary Shynghys han imperiyasynyng múrageri qazaqtar dep biledi.
Endi uaqytty tekke sarp etpey bizding gumanitarlyq salany da halyqaralyq dengeyge shygharatyn joldardy qarastyruymyz kerek. Osy joldaghy alghashqy adymdarymyz bastalyp ta ketken siyaqty.

- Erlan Biahmetúly, internet-konferensiya barysynda keshe siz óz últyn sýigen sayasattaghy úly túlghalardyng esimin atap, olardy naghyz últshyldar dediniz. Tarihty túlghalar jasaydy ghoy. Osy rette Batys jәne Shyghys qayratkerlerinen taghy kimderding esimin atar ediniz?
Qayrat Molqy.

- Uinston Spenser Cherchilli «aghylshynnyng mәngi dostary joq, mәngi mýddesi ghana bar» degan әigili sózin biletin shygharsyz. Ekining biri alayda, búl kisining oqu bitire almaghandyghyn, oqugha týse almaghandyghyn, ony әkesining «osy balam әumeser me, әlde kóterilip ketetin jyny bar ma?» dep dәrigerge kórsetkendigin bile bermeydi. Al sol Cherchilli 22 jasynda ýlken kitap jazyp, mansabyn jazushylyqtan bastaghan eken.

L.Loyd Djordj. Cherchilli ekeui eki taptan shygha otyryp, bir-birine bәsekelese otyryp, memleket mýddesi túrghysynda әrqashan ortaq pikirge kele bilgen.

Mahatma Gandi. Ol kisini әlem halqy úly gumanist retinde biledi. Al ol baryp túrghan últshyl bolghan adam. Biraq barlyghyn «aqylmen» istegen. D.Neru men M.Gandiyding últshyldyghy shekten shyghyp ketkendigi sonsha, «Britan Ýndistanyn» músylmandarmen ortaqtastyrghysy kelmey, Ýndistan men Pәkstangha bóluge deyin barghan.
Búl jóninde bizding kospomolitter aitpaydy. 

Den Syaopin «men ómirimde sosializmen búryn kapitalizmmen kezdestim, biraq sosializm týbinde jenedi» dep aitqan. Ol Fransiyada, Pejo zauytynda qúrastyrushy bolyp enbek etken. Syaopinning boljamyn býgingi sayasy tendensiyalar janama týrde bolsa da dәleldeytin tәrizdi, tarihtyng mayatniygi sol jaqqa, әleumettik jaqqa auyp otyr.

Núrsúltan Nazarbaev, dýniyejýzi sayasatynyng zanghar biyigine shygha bilgen birden bir qazaqy túlgha. Últtyq liyder, basqa Preziydentter tek Preziydent qana bola alady. Al Nazarbaev qazaqtyng últtyq liyderi, mәdeny qúndylyqtardy ózgertip qana qoymay, qazaqtyng býgingi tandaghy sayasy mәdeniyetin qalyptastyrghan birden-bir túlgha. Búl aqiqatpen qazir daulasatyndar bar shyghar, biraq ony aldaghy uaqyt әli-aq әigileytin bolady.

EQYÚ-gha múnayymyzdy emes, eldigimizdi kórsetuimiz kerek

-Sizding oiynyzsha 2010 j EQYÚ-gha Qazaqstannyng hatshylyq etuining bizding elimizge, mәdeniyetine tiygizer әseri, manyzy qanday?
Asylbek.

- Birinshiden, Asylbek, súraghyna rahmet.
EQYÚ (OBSE) bedeldi halyqaralyq úiym. Jogharyda Londonda, Kembridjde bolyp qaytqanymyzdy aittym ghoy. Sol saparda evropalyqtardyng Qazaqstanda bolyp jatqan mәdeniy-gumanitarlyq proseesterge qyzyghushylyghynyng mol ekendigine kózim jetti.
Evropany bizdegi sayasy prosesster asa qyzyqtyrmaydy, olardyng bizge degen ekonomikalyq mýddeleri basym. Al biz EQYÚ-gha qazaqty tek qana múnaygha bay el emes, mәdeniyeti tereng de túnghiyq, gumanitarlyq salada kóshbasshy el retinde kórsete biluimiz kerek. Sondyqtan sol 2010 jyly Evropada qazaq mәdeniyetining promoushnyn jasau kerek. Bizding ghylymdy kórsete bilu kerek, Evropanyng ghylymy alandaryna jas ghalymdarymyzdy shygharu kerek. Sonda qazaqtar jóninde zamanauy oilay biletin, Evropa mәdeniyetinen susyndaghan, intellektualdy últ retinde kózqaras qalyptasady. Osy túrghydan kelgende EQYÚ-gha tóraghalyq etuding mәni óte joghary.

- Kunstkameramen birigip keremet alibom shyghardynyzdar. Sol turaly oiynyzdy bilsek.
Júmat Qoblynady

- Búl alibom negizinen Qazaqstan men Resey arasyndaghy gumanitarlyq joba retinde jýzege asyrylghan dýniye. Qazaq halqynyng etnogenezi men etnikalyq tarihyn, dәstýrli mәdeniyeti men etnografiyasyn zertteu boyynsha ghylymiy-zertteu jobalaryn jasaqtau airyqsha ózekti mәnge iye. Qazaq jәdigerlerin jýieli týrde jinap zertteu XIX ghasyrdyng ekinshi jartysynda bastau alghan. Qazirgi kýnge deyin Reseyding Úly Petr atyndaghy AEM qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetine qatysty asa qúndy dýniyeler jinaqtamasymen qatar, kóshpendi halyqtyng mәdeniyeti men túrmysyna baylanysty fotoillustrasiyalyq derektemelerding biregey qoryna ie ekenin jaqsy bilesizder. Kunstkameragha ghylymy ekspedisiyagha dosym jәne әriptesim B.Ábdighaliyev basqarghan ghylymy ekspedisiya qomaqty júmys atqara otyryp, XVIII -HIH gh. basyndaghy qazaqtardyng ómirine, túrmysyna, mәdeniyeti men dәstýrlerine qatysty biregey fotokóshirmeler elimizge qayta oraldy. Sonyng nәtiyjesinde Mәdeny sayasat jәne ónertanu instituty dayyndap, ýsh tilde týsiniktemeleri berilgen «Kunstkamera jinaghyndaghy qazaqtyng dәstýrli mәdeniyeti» atty kólemdi alibom oqyrmannyng qolyna tiydi. Ghylymy jo­banyng iske asuyna "ENRC-kómek Qa­zaq­stan" qayyrymdylyq qory qarjylay kómek bergenin atap ótken jón.
Qazirgi tanda el tәuelsizdigining bekip, memleketimizding әleumettik dengeyining kóterilui tarihy shyndyqqa ainalghan tústa, kóptegen jyldar boyy Resey elinde saqtalyp kelgen, tamyry terende jatqan asyl qazynalarymyzdyn, jәdigerlerimizding qazaq jerine oraluy, eng bastysy bolashaq úrpaqqa ýlgi bolarlyq dýnie dep bilemin. 
Mәdeniyet - qashanda halyqtyng últtyq qazynasyn bayytyp otyratyn ruany ómirding qaynar kózi bolghandyqtan, kezinde belgili sepbeptermen syrtqa ótip ketken, syrtta qalghan dýniyelerimizdi elge qaytaru kezek kýttirmeytin keleli is dep oilaymyn. Qazirgi tanda tek qana Resey emes, sonday-aq ózge de shet memlekettermen mәdeniy-sayasy qarym qatynasta bolmaqpyz. Qaytalap aita berdi ghoy demeniz, biz Londonda bolghan saparymyzda osy mәselelerding tónireginde kóptegen izgi bastamalardyng jobasyn jasap qayttyq. 

- Mәdeny sayasat jәne ónertanu institutynyng Mәdeniyet jәne aqparat ministrligimen qarym-qatynasy qalay?
Ádina Bayshalqyzy.

Úmytpanyzdar, bizding Institut Mәdeniyet jәne aqparat ministrligine tikeley baghynyshty. Ministr Qúl-Múhammet qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetin tereng týsinetin azamat. Batysta «memleketting kózge kórinbeytin qoly» atty teoriya bar. Ministrlik bizding ghylymy jobalarymyzdy qolday otyryp, tvorchestvolyq túrghydan erkin júmys isteuimizge barynsha mýmkindik beredi.
Ministrliktegi jauapty hatshy Janna Kúrmanghaliyeva Mәskeu memlekettik uniyversiytetin bitirgen, sayasattanushy, aqparat kenistigi, mәdeniyet salasyn qazaq tilinde de orys tilinde de «shaghyp»tastaytyn maman. Talantty adamdarmen júmys isteu onay jәne onday orta sening shygharmashylyq qabiletinning artuyna qolayly orta. Bizding institut Múhtar Qúl-Múhammet myrzanyng komandasynda belsene júmys istuge barynsha mýddeli. Ádina, sizding saualynyzgha oray men osyny aitqym keledi. 

(Sony)