ÁMIRJAN QOSANOV,  Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiya (JSDP) tóraghasynyng birinshi orynbasary

 Tayauda Aqordada ótken Ghylym jәne ghylymy sayasat kenesining kezekti otyrysynda preziydent Nazarbaev memleketting iydeologiyalyq instituttaryn qatty syngha aldy.

Olargha «dýniyetanymdyq vakuum qalyptasuyna jol berdi», «otansýigishtik sezimi men iydeyalaryn tәrbiye­leu­ge, ong әleumettik manyzy bar qúndylyqtardy qalyptastyrugha baghyttalghan sapaly iydeologiyalyq júmys jýrgize almady» degendey aiyp taqty.

«Múnymen qay institut ainalysyp jatyr? Olardy biz ne ýshin qarjylandyryp jatyrmyz?» degen synayda renishin bildirdi. Tipti ózining kónili tolmaytyn memle­ket­tik mekemelerding atyn atap, týsin týstep berdi.

Nelikten әsheyinde iydeologiyalyq mәselelerge moyyn búra bermeytin Aqorda ayaq astynan bayaghy monetaristik rayynan qaytyp, qoghamdyq oy qalpyna qapalana qaldy? Kýni býginge deyin tek qana «ekonomika erejelerine eljirep», «qarjy qaghidalaryna ghana qaraylasqan» biylikting taza kapitalistik psihologiyasyn osylaysha әp-sәtte ózgerte salatynday ne bop qaldy sonsha? Mýmkin, aty atalghan iydeologiyalyq mekemelerde bolghaly túrghan alasapyran auys-týiisting taghy bir nauqanynyng basy ma búl?

Meninshe, mәselening mәni ana­ghúrlym terende.

 ÁMIRJAN QOSANOV,  Jalpyúlttyq sosial-demokratiyalyq partiya (JSDP) tóraghasynyng birinshi orynbasary

 Tayauda Aqordada ótken Ghylym jәne ghylymy sayasat kenesining kezekti otyrysynda preziydent Nazarbaev memleketting iydeologiyalyq instituttaryn qatty syngha aldy.

Olargha «dýniyetanymdyq vakuum qalyptasuyna jol berdi», «otansýigishtik sezimi men iydeyalaryn tәrbiye­leu­ge, ong әleumettik manyzy bar qúndylyqtardy qalyptastyrugha baghyttalghan sapaly iydeologiyalyq júmys jýrgize almady» degendey aiyp taqty.

«Múnymen qay institut ainalysyp jatyr? Olardy biz ne ýshin qarjylandyryp jatyrmyz?» degen synayda renishin bildirdi. Tipti ózining kónili tolmaytyn memle­ket­tik mekemelerding atyn atap, týsin týstep berdi.

Nelikten әsheyinde iydeologiyalyq mәselelerge moyyn búra bermeytin Aqorda ayaq astynan bayaghy monetaristik rayynan qaytyp, qoghamdyq oy qalpyna qapalana qaldy? Kýni býginge deyin tek qana «ekonomika erejelerine eljirep», «qarjy qaghidalaryna ghana qaraylasqan» biylikting taza kapitalistik psihologiyasyn osylaysha әp-sәtte ózgerte salatynday ne bop qaldy sonsha? Mýmkin, aty atalghan iydeologiyalyq mekemelerde bolghaly túrghan alasapyran auys-týiisting taghy bir nauqanynyng basy ma búl?

Meninshe, mәselening mәni ana­ghúrlym terende.

Ras, býkilәlemdik daghdarys, eng aldymen, ekonomikamyzdaghy elenbey kelgen kemshilikterding betin ashyp berdi. Otandyq óndiristing ólermen jayyn. Jer baylyghyn jón-jónekeysiz jyraqqa jó­neltip, at tóbelindey toptyng ghana paydagha keneluin. Naqty óndiriske qarjy júmsamay, syrttan mol nesie alu arqyly ghana bayyp, qaytaryluy neghaybyl qaryzgha belshe­sinen batqan bankterding beyqam berekesizdigin. Basqa da bassyzdyqtardy.

Osy jónsizdikting bәrin biylik bilmedi emes, bildi! Bilip qana qoyghan joq, osynau olqylyqtardy oryndy paydalanyp, tabysqa da, qyzyqqa da kenelip keldi!

Daghdarys jәne odan shyghu jolyndaghy biylikting «qiynnan qiystyrghan» qam-qaraketi qogham ómirindegi basqa kemshin tústardy da badyraytyp kórsetip berdi. Sonyng ishinde preziydent sóz etip otyrghan iydeologiya salasynda jyldar boyy qordalanyp qalghan «әttegen-aylardyn» orny bir tóbe.

Beseneden belgili jayt: zaman talabyna say iydeologiyasyn jýr­gizip, óz halqymen til tabysa almaghan kez kelgen biylikting bolashaghy búldyr bolmaq. Egerde qalyn kópshilik býgingi oqighalargha, jogharyda qabyldanghan sheshimderge qatysty nanymdy pikir estimese, ne oilauy, ne isteui kerek? Áriyne, kókeydegi saualdargha tiyisti jauap almaghan son, ol ózinshe dolbar jasay bastaydy. Fizikadaghyday iydeologiyada da vakuum, yaghny bos kenistik bolmaydy. Shylghy ótirikting ornyn shynghyrghan shyndyq basady. Qúrsaudaghy qoghamdyq oidyng ornyn zamangha layyq ozyq oy basady. IYkemsiz iydeologiyanyng ornyn iykemdirek әri ómirsheng iydeyalar basady. Nәtiyjesinde bir biylikting ornyn basqa biylik basyp aluy әbden mýmkin! Al múnday ýrey bizding biylik ýshin - eng ýlken әri eng qor­qynyshty ýrey!

Memlekettik iydeologiyanyng osynau dýmshe de dimkәs halge týsuining basty sebepteri qanday?

Eng bastysy mynau: Tәuelsizdik alghaly beri resmy memlekettik iydeo­logiyanyng aty ózgerse de, zaty ózgere qoyghan joq. Kýni keshe ol Kenestik Odaq pen kommunistik rejimning soyylyn soghyp, iydeologiyalyq aqtaushysy bop kelse, endi ol Aqorda tórindegi jeke bas biylikting shashbauyn kótergen qolbalasyna ainaldy. Qajet jaghdayda qylyshynan qan tamghan qolshoqpary! Jәne de búl róline ol ózi dәn riza: jýieli jalaqy, qomaqty qalamaqy, aty dabyrayghan ataq-dәreje, lauazym-laureattyq degendey. Onyng ýstine pәter, mashinany taghy qosynyz.

Memlekettik iydeologiyalyq mashina aldynda bir ghana maqsat qoyylghan. Yaghni, elde ýstemdik qúrghan sayasy rejimning jaqsylyghyn, bar bolsa, asyru. Al jamandyghyn syrt kózden meylinshe jasyru. Ádilin aitsaq, múnday mindetti ol birshama «jaqsy» atqaryp ke­ledi. Alayda, sóz bostandyghy or­nyq­qan sayyn onyng ótirigining beti ashyla týspek...

Búl - basty mazmúny kemshiligine qatysty oi.

Al qoldanylyp jýrgen әdis-tәsilderine kelsek, olar da sol bәz bayaghy qalpynda. Yaghni, qoy ýstinde boztorghay júmyrtqalaghany turaly qúlash qúlash, oqyrmandy mezi etetin maqtama materialdar. Beyne bir basqa elde týsirilgendey «baqyttan basy ainalghan» telebayandamalar. Úzyn-yrghaly, úiqy men yza tudyratyn әri eshbir nәtiyje bermeytin «domalaq» ýstelder men konferensiyalar legi.

Qanshama qarjy men uaqyt zaya ketip bara jatyr. Osynyng bәrin «memlekettik tapsyrys» dep atap, qanshama alayaq deldal bayyp jatyr desenizshi!

Tek qana aghymdaghy úrandar men teoriyasymaqtar emes, qoynauy tereng tarihtyng ózi sasyq sayasy mýddening qúrbanyna ainaldy. San ghasyr búryn ómir sýrgen túlghalar men bolghan oqighalargha beriler bagha býgingi Aqordanyng kónil-kýiine baylanysty. Tarihy sub­ek­­­tivzm­ning kókesin týie soyghanda emes, dәl býgin kórip jatyrmyz! Súmdyghy sol, osynau jogharygha jaltaqtau dәstýrining salqyny basqa da salalargha tiyip jatyr. Bizde kitap ta, teatr qoyylymy da, ghylymy zertteu de, estradalyq әn de, kerek deseniz, mektep oqulyghy «tiyisti», býgingi biylikke jaghymdy mazmúngha iye!

Basqasyn aitpaghanda, býkil el bolyp ataluy tiyis Úly Alashordanyng 90 jyldyghy nelikten jetim qyzdyng toyynday óte shyqty? Nege osy mereytoy alty alashty bir iydeya­nyng tónireginde biriktiretin jalpyúlttyq is-shara bop ótkizilmedi? Nege Alash arystaryn qayta tiriltpedik?

Kókiregi oyau, kónili ashyq azamat onyng týp sebebin bayaghyda-aq úghynyp qoyghan. Yaghni, resmy iydeologiya boyynsha Qazaqstannyng tarihy... 1991 jyldan bastaluy tiyis. Oghan deyingilerding atyn atap, dәripteu jogharghy jaqqa jaqpaydy! Adamzattyng bir bóligi kezekti jyl sanauyn Isa payghambardyng tughan kýninen bastap edi, bizding biylik te sony kóksep jýr me eken әlde?

Tarihty taptap, aqiqatty ayaq­asty etken basqa da masqara mysaldar jetip jatyr!

Bizding memiydeologiya - o bastan dúrys anyqtamasyn almaghan iydeo­logiya. Elding tarihyna, ghylymy men bilimine, mәdeniyeti men ónerine, әdebiyeti men әdebine, týptep kelgende ruhany hәm qoghamdyq ómirine qatysty mәselelerdi ghana iydeologiyagha jatqyzyp, memleket ómirining basqa da manyzdy (ekonomika jәne qarjy, әleumettik jәne qúqyqtyq) salalarynan bólek qarastyru dәstýri orynsyz әri zalaldy bop shyqty! Kerek deseniz, ekonomikanyng dúrys ne búrys basqaryluy, qarjynyng retti ne retsiz júmsaluy, mýgedekter men kópbalaly otbasylarynyng qorghaluy ne qorlanuy, demokratiyalyq ne demokratiyalyq emes zandardyng qabyldanuy, osynyng bәri tap-taza, túnyp túrghan iydeologiya ghoy! Osyny týsinetin uaqyt jetti!

Bizding memiydeologiya - ózining tól auditoriyasynan janylghan, ýgit nasihat qyzmeti dúrys baghyttalmaghan iydeologiya. Yaghni, onyng basty baghyty, jalghyz tyndarmany, kórermeni әri oqyrmany - Aqorda. Qalghan 16 millionnyng kózqarasy men pikiri ony tipti tolghandyrmaydy. Óitkeni, jogharyda aitqanymyzday, onyng is jýzindegi bas tapsyrys berushisi Atyrau men Altay, Arqa men Alatau arasyn jaylap jatqan el bolmay túr. Ol - Esilding sol jaq jaghasynda shoghyrlanghan kenselerdegi sheneunikter toby. Onyng ýstine әdil saylau arqyly ol iydeologiya ózining әdil baghasyn alyp jatqan joq. Sol sebepti halyqtyng jýregi men sanasyna jol tabamyn dep bas qatyryp qaytsin...

Bizding memiydeologiya - jasandylyq pen jalghandyqqa negizdelip, jauyrdy jaba toqyghan iydeologiya! Sondyqtan da onyng sózine kópshi­lik kýmәnmen qaraydy (meninshe, sol bayandamalar men maqalalardy jazyp jýrgenderding ózderi de óz derekterine senbeydi!). Memlekettik milliardtar mayy bop qúiylyp jatqan osy alapat mashina jyldyq budjeti eski shetel mashinasynyng qúnynan aspaytyn eki-ýsh tәuelsiz gazetpen jarysugha jaramay jatyr! Olardan oisyrata jenilude! Bir kómesh nanyn almasa da, jalghan sózden jauyr bol­ghan, shyndyqqa shólirkegen aghayyn «Tasjarghandy» ne «Jas Alashty» satyp alatyny sodan bolar!

Bizding memiydeologiya - o bastan dúrys jolmen qalyptaspaghan iydeologiya. Yaghni, eshbir qoghamdyq talqylausyz, jyly kabiynetterde sanauly sheneunikterding sheshimimen qabyldana salatyn baghdarlamalar, túghyrnamalar men tújyrymdamalar. Kelisip tek qana ton pishil­meytin shyghar, kópshilik talqysynan ótpegen olardyng kóp jaghdayda qogham tarapynan ayausyz syngha úshyrap jatatyny da sondyqtan. Qúpiya jolmen qalyptasatyn iydeologiyanyng qadiri qaydan bolsyn. Týziluine ózi atsalyspaghan onday qúbylysty qogham qaydan qoldasyn! Mamandar men sarapshylar, tәuelsiz instituttar men BAQ ókilderining qatysuynsyz qalyp­tas­qan onday iydeologiya o bastan óli tuady. 

Bizding memiydeologiya - keshegi sosialistik internasionalizmning teris tәjiriybesin múra etken «kópúlttyq» iydeologiya. Barshagha jaqqysy keletin jalpaqshesheyli­gimen tól últymyzgha - Qazaqqa ziya­nyn keltirip jatqan resmy aghym. Al óz últyn ardaqtamaghandy basqa últtar da qúrmettey qoymas...

Bizding memiydeologiya - ekonomikada - óz tauar óndirushisin, al qoghamdyq oy salasynda - óz kadrlaryn koldamaytyn iydeologiya. Bir ghana mysal. Nelikten kezekti-kezeksiz ótip jatqan saylau nau­qandary kezinde biylik kómekke ylghy da kórshi Reseyding «tehnologtaryn» shaqyryp әlek? Ózimizding sayasattanushylar nege keninen tartylmaydy? Olar aqyl jaghynan da, kreativ jaghynan da, el ereksheligin eskeru jaghynan da mәskeulikterdi on orap alady emes pe? Álde osyndayda júmsalatyn komaqty qarjynyng basynda túrghandar óz qandastarymen emes, ózgelermen bólis­ken­di jón kóre me? Qashanghy ke­shegi qan­dy imperiya ortalyghyna osylaysha jaltaqtay beremiz? Úyat emes pe?

Bizdegi memiydeologiya ózining shyqqan tegin, týp túghyryn úmyt­qan mәngýrt iydeologiya! Kez kelgen dengeydegi lauazymdy sheneunikting bayandamasy men sózin qarap shyghynyzshy. «Auylym - altyn besigim» dep neshe ret tolghanghan eken? Qazaq órkeniyetining qazyghy ispettes auyldyng qoldauyna ie bolmaghan kez kelgen memlekettik iydeologiya alys­qa barmaydy! Bәlkim, Almaty men Astana, Kembridj ben Oksfordtan komfortynan asyp kórmegen olardy biraz uaqytqa auylgha jiberip, tәjiriybeden ótkizip alu qajet pe? Mýmkin, sonda olar basqasha sóiler me edi? Negizinen olar týzip otyrghan memiydeologiyamyz da auyldyng mún-múqtajyna jaqyndar týser me edi...

Bizding memiydeologiya - sózine el qúlaq týretindey, uәjine senetindey jarshylary joq, saqau iydeologiya. Memleket sayasatynyng basym baghyttaryn jan-jaqty negizdep, taldap, qalyng kópshilikke jetkizip jatqan, eng bastysy, elge tanymal әri sózi óter kimdi atay alasyz, qúrmetti oqyrman (әdilin aitsaq, jalghyz preziydent qana eske týsedi). Alukobondpen qaptalghan kensele­rinen shyqqysy kelmeytin, halqynan iymenip, qashqaqtaytyn әkimder men ministrler me? IYdeologiya salasynyng ýlkendi-kishili sheneunik­teri me? Júrtshylyqty tolghandyrghan ashy saualdargha retti jauabyn beruge tiyis kadrlar qayda? Bar bolsa, elge eleuli, barshagha bedeldileri qanshama? Biylikti oryndy jaqtar talantty kósemsózshiler qayda? Nelikten olar bizdermen ashyq ta teng pikirtalasqa týsip, óz ústa­nym­daryn qorghamaydy? Qatyp qalghan «Qazaqstannyn» ne hanzadalyq «Habardyn» tórinde otyryp, qarsy jaqsyz, ózdiginen monolog jýrgizu onsha qiyn sharua emes te...

Qazaqstandyq iydeologiya - el ishinen jau tapqan, kez kelgen synshysyn qúbyjyq etip kórsetetin, sondan song ony ayausyz qudalaytyn repressiyalyq iydeologiya. Órke­niyetti dialogtyng ornyna oppozisiyany meylinshe túnshyqtyratyn, atyp tastaytyn, týrmege jabatyn, shetelge quatyn alapat kýsh. Aytar uәji bar sayasy opponenttermen aitysyp jatqansha, sottay salghandy jón kóredi. Al barshagha belgili: tek әlsiz iydeologiya ghana óz qarsylastarymen osylaysha «әldi» kýsh kórsetu arqyly esep aiyrysady.

Bizding memiydeologiya - týptep kelgende el tynyshtyghy ýshin qauipti iydeologiya! Memleket tarapynan ózin tolghandyrghan saualdar­gha tiyesili jauap ala almaghan, tól ókimetining qoldauyn kóre almaghan qarapayym qazaq (әsirese, jastarymyz!) qayda jýginedi? Biz sekildi balama sayasy kýshterge bet búrsa, birsәri әri qúba-qúp. Alayda, bas­qasha da boluy mýmkin ghoy. Yaghni, janbyrdan keyingi sanyrauqúlaqtay qaptap ketken әrtýrli kýdikti aghymdargha boy bere bastap jatqan joq pa. Qasiyetti dinimizding dýdә­mal doktrinalary, órkeniyetting shet shalghayyna ysyrylyp tastalghan basqa da beysauat oy baghyttary el ishin, әsirese, auyl arasyn jaulap alghaly qashan! Ishindegi taza eks­tre­mistik sipattaghylary she? Álde eki qoly bos, qarny ash jas­ta­rymyzdyng dәl osylaysha iydeolo­giya­lyq jaghynan ulanuyna biylik­ting ózi mýddeli me? Dala-qalany da, sanany da jaulaghan onday «miys­sio­nerlerge» tiyesili tyiym salmauyna qaraghanda, solay boluy da әbden mýmkin...

Sudyng da súrauy bar deydi atam qazaq.

Bizding memiydeologiya - biz sekildi qudalauda jýrgen iydeologiya emes, qolynda kez kelgen sheshimin jýzege asyra alatyn naqty meha­nizmi bar, biylik basyndaghy iydeologiya. Tas týsken jerine auyr, mem­iydeologiyanyng da jauapkershi­ligi jeterliktey. Býgingi sayasy koniunktura da ózgerer, sonda keler úrpaq songhy 20 jyldaghy Qazaqstannyng resmiy qoghamdyq oiyna qanday bagha beredi? Basqa bireu týsinbese de, tarihty zerttep jýrgen bizding memiydeologtar ertedegi Stalin men Brejnevtin, kýni keshegi Týrikmen­bashynyng mysalyn alyp, osyny tereng úghynuy kerek qoy. Sondyqtan eldegi jeke basqa tabynu dәstýrin qalyptastyrugha kim qatysty degen saualgha jauap izdep, ertengi erkin oily zertteushiler alystaghy Aqtóbedegi professor Baydosovty ghana atamaydy. Býginde eng basty memiydeologiyalyq qyzmette jýrgenderdi ghana emes, sol sapta jýrip, ýnsiz bas shúlghyghandardyng bәrin ataydy! Quyrdaqtyng kókesin sonda kóre jatarmyz!

«Ne isteu kerek?» degen әrqashan aldymyzdan shygha keler әmbebap saual bar.

Jiyrma jyl boyyna jinaqtalyp qalghan týiindi mәselelerdi bir mezette sheshe salu mýmkin emes. Búl asa kýrdeli, qogham ómirining barlyq salasyn qamtityn mehnat sharua. Sondyqtan da, eng aldymen, «Mem­le­kettik iydeologiya qanday boluy kerek?» degen meylinshe keng de au­qymdy qoghamdyq talqylau ót­kizilui tiyis. Memleket degenimiz - barshagha - preziydentke de, malshygha da, «Núr Otangha» da, oppozisiyagha da - ortaq, qasiyetti de qadirli bolugha tiyis úghym. Onyng óz iydeologiyasy boluy haq. Sonday qoghamdyq doktrinany týzu bir top sheneunikting ghana mindeti emes. Oghan barshamyz shama-sharqymyzsha atsalysuymyz kerek!

Jogharyda atalghan basty kem­shi­likterden ol iydeologiya aryluy tiyis.

Sonda ghana ol janasha túrpat­qa ie bolady.

Ol shynshyl bolady. Qoghamda bolghan problemalardy jasyrmaydy. Olardy sheshu jolynda jan-jaqty kenes qúrady. Sóitip, eng tiyimdi әri eng әdil sheshim tabady.

Ol iykemdi bolady. Kýn sayyn ózgerip jatqan dýniyege layyqtalady. Jahandanudyng joyqyn kýshi­ning jetegine erip, qúrdymgha ket­peydi. Kerisinshe, syn saghatta últymyzdy qayta janghyrtyp, ózindik qasiyetterin joghaltpay, órkeniyet tórinen oiyp oryn alatynday jaghday jasaydy.

Ol meylinshe ashyq әri jariya bolady. Qoghamdaghy aluan týrli oy baghyttarynyng eng tandauly tústaryn iriktep, óz boyyna jinaydy. Balama oy aitty dep óz qandastaryn shettetpeydi. Kerisinshe, bauyryna tartady. Sóitip, basqa memlekettermen terezesi teng әri bәsekeles dengeyge kóteriledi. Sayasy kýshter oiynyng inju-marjanyn jinaqtap, qoghamdy biriktirushi rolin óz moynyna alady. Jәne de ol býgingidey qalt-qúlt etken tynyshtyq emes, shyn mәninde, kez kelgen synnan óte alatynday túraqtylyqtyng kepili bolady. 

Osynday iygi qasiyetterimen ghana ol eline jaghymdy bolady.

Al qalyng búqara qoldaghan onday iydeologiyany eshkim de jene almaydy. Jәne de ol tek qana Karl Marksting pikiri emes. Ol - adamzat tarihynyng tәjiriybesinen alynghan úly dәris.

Jas Alash №78 (15432) 29 qyrkýiek, seysenbi 2009 jyl