Qúrmetti Ómirbek BAYGELDI myrza!

Sizding «Qazaqstan» gazeti tilshisi Sәule QABANBAYgha bergen  súhbatynyzda (№12 (252) 2-sәuir, 2009) «Tarihtyng túiinin tarqatumen ainalysyp jýrmin» óitkeni «...tarih sayasattyn  ynghayyna qaray ózgergen. Adam balasy kelisimge kele almaytynday etip shatasqan» degen uәj aitasyz.

Men shynymdy aitar bolsam, Siz tarqatpaqshy bolghan tarihtyng týiinderi jónindegi tújyrymdyrynyzdyng sonshama shatysyp-bútysyp ketkenin, tarihy sauatynyzdyng sonshama shalalyghy men balandyghyna kózim jetken song ol jóninde  pikir talastyrudy mýlde qajetsiz dep eseptep edim.

Sodan    beri de jarty jyl uaqyt bolypty. «Atamnyng shoty shapqan sayyn asyp-asyp tiyedi» demekshi, Siz osy  aralyqta tipti shekten shyghyp, óziniz shatasqanynyzben qoymay, tarihy sanasy men bilim-biligi jana ghana qalyptasyp kele jatqan jas úrpaq pen qarapayym qazaqty shatastyratyn aqparattyq әueylikke úrynghan ýstine úrynyp kettiniz.

Ol ol ma, qyzmet babynyzdy asyra paydalanyp Astana men Almatynyng atqaminerleri men sóz ústar aqsaqal, qarasaqaldaryn jinap «ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janghan quanyshqa» ortaqtastyra bas shúlghytyp memlekettik dengeydegi nauqandy da bastap jiberdiniz.

Belgili súhbatynyzda «701-jyly Qytayda tuylghan ELIBAY (Ly BAY) degen aqyndy ashtym»,- dep aidy aspangha shygharghan ediniz.

Qúrmetti Ómirbek BAYGELDI myrza!

Sizding «Qazaqstan» gazeti tilshisi Sәule QABANBAYgha bergen  súhbatynyzda (№12 (252) 2-sәuir, 2009) «Tarihtyng túiinin tarqatumen ainalysyp jýrmin» óitkeni «...tarih sayasattyn  ynghayyna qaray ózgergen. Adam balasy kelisimge kele almaytynday etip shatasqan» degen uәj aitasyz.

Men shynymdy aitar bolsam, Siz tarqatpaqshy bolghan tarihtyng týiinderi jónindegi tújyrymdyrynyzdyng sonshama shatysyp-bútysyp ketkenin, tarihy sauatynyzdyng sonshama shalalyghy men balandyghyna kózim jetken song ol jóninde  pikir talastyrudy mýlde qajetsiz dep eseptep edim.

Sodan    beri de jarty jyl uaqyt bolypty. «Atamnyng shoty shapqan sayyn asyp-asyp tiyedi» demekshi, Siz osy  aralyqta tipti shekten shyghyp, óziniz shatasqanynyzben qoymay, tarihy sanasy men bilim-biligi jana ghana qalyptasyp kele jatqan jas úrpaq pen qarapayym qazaqty shatastyratyn aqparattyq әueylikke úrynghan ýstine úrynyp kettiniz.

Ol ol ma, qyzmet babynyzdy asyra paydalanyp Astana men Almatynyng atqaminerleri men sóz ústar aqsaqal, qarasaqaldaryn jinap «ólgenimiz tirilip, óshkenimiz janghan quanyshqa» ortaqtastyra bas shúlghytyp memlekettik dengeydegi nauqandy da bastap jiberdiniz.

Belgili súhbatynyzda «701-jyly Qytayda tuylghan ELIBAY (Ly BAY) degen aqyndy ashtym»,- dep aidy aspangha shygharghan ediniz.

Sizge qoyar súraqty osy  ýzindidegi «701 jyly Qytayda tuylghan aqynda sizding ne júmysynyz bar edi» dep te, «aqyndy ashtym» degen ne sóz?»- dep  súraudan bastaugha da bolar edi. Biraq, ol turaly aitar sózdi irke túryp, Siz tarqatpaqshy bolghan tarihy týiinderinizding shatasqan-shiyelengen tústarynan bastaudy jón kórdik.

Siz belgili súhbatynyzda «men sayasy aitys-tartysty qoyghan adammyn» dey kelip «qyzmet babymen kóp jerde boldym, biraq, ol kezde zertteu júmysymen ainalysa almadym, qazir mýmkindik bar» deysiz. Týsine almadyq. Siz zeynetker emes, naghyz qaynaghan sayasy aitys-tartys qazanynyng qúlaghyn ústaghan Senattyng mýiizi qaraghayday senatory emes pe ediniz? Endeshe, memleket senip tapsyrghan eng basty mindetti qayyryp qoyyp, óz betinizben ózinizge mýlde beytanys tarih týiinin tarqatugha kirisu nege kerek boldy?

Qúrmetti Senator myrza, Siz tarihtyng týiinin tarqatam dep qolynyz kótere almaytyn shoqpardy belinizge baylap alyp, ózinizdi de, ózgeni de  әurelep jýrgeninizde әli sezine almay otyrghan siyaqtysyz. Siz ózinizben qoymay, Qazaqstan atty qasiyetti ataudy iyelengen gazet újymyn da sózge qaldyrdynyz. Sondyqtan dәl osy «Qazaqstan» gazeti arqyly Sizge ashyq hat jazyp, tarihtyng týiinin bәrimiz birlese tarqatsaq qalay bolar eken degen niyetimizdi bildirgimiz keldi. Sizben әngimelesken tilshi Sәulening qyrghyzdar jónindegi  súraghyna eshbir oilanbastan, dastarhan basynda otyrghanday-aq: «qyrghyz týk bilmeydi»- dep dýnk etkizesiz.

Qyrghyzdargha tiyisip neng bar edi

Senator myrza, Siz qazaq memleketi atynan, qazaq halqynyng mýddeleri túrghysynan sóileuge tiyisti sayasy qayratkersiz, bylaysha aitqanda eldestirushi elshi adamsyz. Qazaq senatory kórshiles, tuysqan qyrghyz halqy turaly baspasóz betinde osylay sóileui qay jónge  keletinin bir sәt oilap kórmegen siyaqtysyz.

Jalpy, Sizding qyrghyz halqynyng tarihy men taghdyr-tәleyi jónindegi úghym-týsinikterinizding shama-sharqy mynau eken: «qyrghyz týk bilmeydi. «740-jyly qyrghyzdar úighyrlardy talqandady,(?) Novokuznesk - Alatau degen tau bar,(?) 840 jyly úighyrlar esin jinap qyrghyzdardy qyrady(?) qyrghyzdargha qytaylar kómektesedi. Bas saughalaghan qyrghyzdyr ýshke bólinedi. Bir bólegi Sibirge ketip, hakas bolady. Ekinshi bólegi Arqagha bet alady. Astanada qyrghyz degen ru bar, olar qazaqqa sinip ketken qyrghyzdar, ýshinshi bóligi Alataudy panalaydy. Qyrghyzdyr: «Biz bas saughalap kele jatyrmyz» dep, qazaqtardan pana súraydy (?) «Alataudyng shetine kiremin deseng kir» dep rúqsat beredi. Qyrghyzdar Tәnir tauyn H ghasyrda panalaghan»,- dep jauap beripsiz.

Tarihtyng týiinin tarqatu ýshin aldymen tarihshy bolu kerek shyghar. Olay bolmaghanda orta mektep oqushysyna da  belgili tarihy oqighalar men atauly ai, jyldardy shatastyryp osylaysha kýlkige qalugha bolady eken.

Ómirbek myrza, tarihtyng әlippesinde Kók týrikter qúrghan ekinshi týrik qaghanatyn 740-jyly opasyzdyqpen talqandap, tarihy tas jazular men tas mýsinderdi qiratqan Orhon úighyrlary men qarlúqtar ekeni anyq jazylghan.

Qaydaghy qyrghyzgha qaydaghy úighyrdy qyrghyzyp jýrsiz?

Al, 100 jyl dәuren sýrgen Úighyr qaghanatyn 840-jyly Enisay qyrghyzdary manayyndaghy basqa týrik taypalaryn qosa tabghashtarmen til biriktirip talqandap jibergeni, ýshke bólinip qashqan qyrghyzdar emes, úighyrlar ekeni, (basym kópshiligi Túrpan, Qúmúl, Besbalyqqa) shaghyn toby Gansu - Dúng Huang manyna ketip, keyin sary úighyr atanghany, Pan tegin bastaghan 15 taypasynyng Jetisu, Ystyqkól jerine kelip bas saughalaghanyn tarihshylar ghana emes, sauatty adamdardyng bәri biletin әdettegi nәrse edi.

Uaqyt óte kele Qara han, Qaraqytay, Shaghatay, Joshy handyqtary túsynda qazaq, qyrghyz, ózbek halqy qúramyna qosylyp sinisip ketkeni, Alty shәrige barghan úighyrlar ghana úighyr atyn saqtap qalghany, al Jetisudaghy býgingi úighyrlardyng 1880 j. keyin orys-qytay shekara bólisi kezinde auyp kelgen Taranshy - úighyrlar ekeni basa aitpasaq baghy joq bir daugha sebepshi bolyp qalarmyz. Siz qalay bilmey qaldynyz? «Qyrghyz týk bilmeydi» degende sizding bilgeniniz osy ma? Ókinishti-aq.

ABAYdy qoyyp ABYLAYDAN da bezeyin dediniz be?

Al, Astana manyndaghy, Kókshetau  jerindegi qyrghyzdyrdyng qashan qonystanghanyn bilmeu, Siz ýshin tipti de ynghaysyz-aq. Qyrghyzdar arqa jerine  búdan  1169 jyl búryn emes, 240 jyldyng aldynda, ABYLAY han men QABANBAY batyr bastaghan joyqyn soghysta tútqyn bolyp, aidalyp barghan qyrghyzdar bolatyn. Ol turaly ataqty ghalym, Shoqan UÁLIHANOV aqqan júldyzday bolghan qysqa ghúmyrynda bylay dep ap-anyq  jazyp ketken: «1770-jyly Abylay joryghynyng danqy kýshti bolghan. Úrysqa qyrghyzdardyng ony men soly týgel qatysqan. SOLTY men SAYaQ ruy talqandalyp, ataqty JAYYL batyr óltiriledi de, búl soghys «Jayyldyng qyrghyny» dep atalady. BÚGhY ruyn Ystyqkólde qiratyp, tonap alady. Alatau qyrghyzdarynyng ÁTEKE Jyryq batyry da, basqalar da  sonda bolady... TOQAShtyng qara tóbesi qaysaqtardyn  toptalyp, tu tikken jerine ainalady. Alatau qyrghyzdary jantýrshigerlik qyrghyngha úshyraydy. ShONBAGhYSh ruynan tek bolghany eki auyl ghana, al, ShONTALQAN taramynan ne bәri 40 kisi ghana aman qalady. Jayyldyng qyzy, Átekening әieli  BIYKEMJANnyng joqtauyn qyrghyzdyr osy kezge deyin jyrlaydy. Osy úrystyng nәtiyjesinde Kókshetaugha bitim súrap Alatau qyrghyzdarynyng BARShA ruynyng uәkilderi barady.  «Búdan bylay bir-birimizdi óltirmeymiz dep  túnghysh ret uәdege keledi». Osydan song qyrghyzdar men qazaqtardyng jaylau bóligi belgilenedi. Abylay tútqyn qyrghyzdardan qúralghan eldi «jana qyrghyz», «bay qyrghyz» dep eki bolys el etip qúrady». (Sh.Uәlihanov. Tandamaly shygharmalar. 159-160 b.  Almaty.)

Al, Abylaydyng osy  retki joyqyn joryqqa  attanuynyng sebebin, qytay derekterine týsken Gau ZÚNG patsha (1736-1796) orda jazbalaryn úsynamyz: Ching patshalyghy Gauzúnnyng orda esteligining «725 jәne 985 bólimindegi jazba derekterge qaraghanda qyrghyzdyr 1766 jyldary qazaq eline art-artynan ýsh ret shabuyl jasaghan. Sol shabuylda Qabanbaydyng inisi  QARAQÚRSAQtyng auyly auyr shabyndygha tap bolyp, túqymgha әreng bir bala qalghan (Búl jaghday «Qabanbay» atty qissada  tolyq aitylghan). Sol sebepti Abylay men Qabanbay 1769-1770 jyly qyrghyzdargha qarsy ósh alu joryghyn jasap, olardyng oiran-topyryn shygharady.

«Abylay qoly Qarabaldan (Qarabalta) degen jerde búrttarmen (qyrghyzdarmen) soghysady. Qyrghyzdardyng er-әieli, mal-mýlki talaugha týsedi. Búrttardyng Áteke bastaghan adamdary Talas degen jerge deyin quyp kelgen edi, biraq, kýirey jenildi. Mynnan artyq adamy ólip, mynnan artyq adamdary tútqyndalady. Olardyng arasynda kóptegen el basylary da bar. Sóitip, qazaqtar ósh alu ýshin búrttardyng (qyrghyzdardyn) oiran-topyryn shygharady». (Ching patshalyghy (1616-1911), Gau Zúng patsha Orda esteligi. 985-bólim, 28 b.)

Qyrghyzdar turaly әngimeni osymen dogharamyz.

Eh, Aleksandar, Aleksandar...

Alayda, Ómekeng tarqatqysy kelgen tarih týiinining auqymy «orasan zor», shynymen-aq Ómekeng ózi aitqanday «ony týsinuge halyq dayyn emes» kórinedi. Sonda halqyna kónili tolmay otyrghan abyz qariyamyzdyng myna sәuegeyligining parqyna jetu ýshin biz - qazaqtar ne isteuimiz kerek?

Birdi aityp birge ketetin әigili súhbatynda ol kisi tóbeden týskendey etip Aleksandr turaly sóiley jóneledi:

«...Qazaq jerinde qaydaghy Aleksandr? Eskendirdi Aleksandr dep tarihty shatastyrdyq. Eskendir degenimiz... Edil  (Attila) batyr. Alla taghala ony payghambarym dep, Eskendir degen esim beredi. Qytaydyng jerine Aleksandr MAKEDONSKIY ayaq baspaghan. Qytaygha shabuyl jasaghan Edil batyr».

Al әipetse, kózi qaraqty oqyrman, búghan ne dep jauap beruge bolar edi? Jauap beruge, sóz qor qylugha  túra ma, ózi?   Múnday shatasqan oi-qiyalmen tarih týiinin tarqatu mýmkin be?

Ómekenning taghy bir sәugeyligine nazar audarynyzdar: «Qytaydyng Nan Kini, Sysh Vani, Pekiyn, Man Shan degen tórt ólkesinde (qala men ólkeni  shatastyrugha bola ma?) boldym. Ólke ortalyghynda 17 mln. adam, audan ortalyghynda 5 mln. halyq túrady eken. Tay-týrik babalarymyzdyng imperiyasy. Ondaghy shindar, tiybettikter, Man Shini qytaydyng Lao imperiyasy bolghan. Lao imperiyasynyng halqy synghandar dep atalghan. Pechorin (Lermontovtyng Pechoriynin әigili sinolog N.Ya.Bichurinmen shatastyru da  baspanyng qatesi emes ekeni belgili Á.D.) Synghandardy kidan dep audaryp shatastyrady. Synghandargha qazaqtar da, shindar da salyq tólegen. Búl halyqty joyghan Shynghyshan. Múny qytay eli de rastap otyr».

Al, búghan ne deymiz? Tay-týrik babasy ne? Lao imperiyasy degen qanday imperiya? Qytay jazba derekterinde on ghasyrdan beri ol turaly: «Liau» handyq patshalyq: (B.z 1045-1125) chidandyq  Ie Lýy Abaujy qúrghan memleket. Alghashynda Chidan atalghan handyq 938-jyly atyn Liyau handyghy dep  ózgerken.

Chidan degen ejelgi últ, ol Shyghys Hulardyn  (Dúng Hu - túnghystar Á.D.)  bir tarmaghy. Mal sharuashylyghymen ainalysatyn kóshpendi halyq»,- dep jazylyp keledi. Mekeni Qytaydyng Shyghys soltýstigindegi Liau ózenining jogharghy aghysynda. (Qazirgi zaman qytay tili sózdigi. 1983. Beyjiyn. 902 b.)

Chidan uqyt óte kele kidan-toba-tәbghash-qara qytay bolyp, әr dәuirde әrtýrli ataldy. «Synghan» degen halyq, últ atauy bolghanyn jazba tarih moyyndamaydy. Al, «tay-týrik babalary» degen kimning babasy? Shynghys han joyghan degende, qay jaghrafiyalyq aumaqtaghy, qay handyqty menzep otyr tarihshy senator? Týsinip kór.

«Pechoriyn» eshteneni de shatastyrghan joq, qytay iyerogliyfinde  qalay tanbalansa, solay oqyp, jazyp otyr.

Osy arada shatasqan tarih turaly birer auyz týsinik bere ketkenning artyqtyghy joq siyaqty. Óitkeni, bildey senator shatasyp, júrtty da shatastyrghan, biraq, әlem tarihynyng әlippesindey bolyp barlyq kitiptarda anyq jazylghan Attila (Edil) batyr jónindegi jazba derekterdi tizbeleuge mәjbýr bolyp otyrmyz.

«Attila (453 j.ó) Ghún taypalary odaghynyng kósemi. (434-453) Attilanyng basqaru Ortalyghy qazirgi Vengriya jerinde boldy. Onyng túsynda Ghún taypalarynyng odaghy kórkeyip ósti. Olar shyghysta - Kavkazgha, batysta - Reynge, soltýstikte - daniyalyq araldargha, ontýstikte -Dunay ózenine deyingi jerlerde biylik jýrgizdi.

...452 jyly Soltýstik Italiyany oirandap, Paduya, Milan t.b. qalalardy aldy. Rim salyq tólep qútyldy». (Qazaq sovet ensiklopediyasy. 1.tom. 565 b. 1972. Almaty).

Sauatty oqyrman búghan kýmәn keltirmeydi. Edil patsha biylik qúrghan Europadan Qytay qorghanyna deyin myndaghan shaqyrym aralyq jatqanyn da eseptey alady. Qiyaldau-shalyqtaugha oryn joq.

Qay qyrghyndy aityp otyrsyz, senator myrza

Ómekeng shatastyryp otyrghan, ol kisining «tay-týrik babalaryn» joyghan Shynghys han degenin týsinu tipti qiyn.

Shynghys han joyghan handyqtyng biri - qazaq týgili kýlli týrikterge qatysy shamaly birmalyqtar men tanghúttar, tiybettikter men basqa da qyryq ruly aralas halyqtar qúrghan «Batys shiya» (1038-1227) memleketi bolar. Ol memleketting aumaghy  Qazaqstannan shalghayda jatqan qazirgi  Ning shiya (dýngenderding jeri), Shiyanshy ólkesining batys soltýstigi, Gan su ólkesining batys soltýstigi, Shiynhay ólkesining shyghys soltýstigi men Qytaygha qarasty ishki mongholiyanyng batysyn qamtyghan. Ázirgi negizgi halqy dúnghandar men tiybettikter, ishinara mongholdar bolyp tabylady.

Qazaq handyghynan búrynghy Qarahan memleketi túsynda da, qaraqytaylar-kidandar Jetisu men Ortalyq Aziyada qúrghan Liyau handyghy túsynda da tanghúttar qúrghan Batys Shiya (907-1125)  patshalyghyna baghynyshtylyq, alym-salyq tólegeni jóninde jazba derek mýlde  joq ekeni belgili. Al qaraqytaydyng býgingi Qytay - Han últyna eshbir tuystyghy joq túnghys - monghol tekti halyq ekeni, Shynghys han joryghynan keyin jergilikti qazaq, qyrghyz, ózbek, úighyr, t.b. halyqtargha sinip, músylman bolyp ketkeni tarihy shyndyq

«Tay-týrik ata-babalarymyz» jóninde bir nәrse deu tipti jónsiz.

Olay bolghanda, Ómirbek Baygeldi qanday tarihy jazba derekterine sýienip «tay-týrik-synghan ata-babalary» jóninde oy kezdirgenin aityp bere alar ma eken? Kýtemiz.

Tariyhqa senatordyng bar talasy...

Tarihtan belgili bolghanynday, Batys Shiya memleketin de, qara qytay - Liyau memleketin de, Qarahandar memleketin de joyghan Shynghys han ekeni jóninde Sizshe «Qytay elining rastauyna» jýginuding qajeti joq. Tarihtan әlippelik sauaty bar adamdardyng bәrine belgili jay.

Al, Ómirbek myrzanyng «ózine ghana berilgen erekshe qasiyetinin» arqasynda ashqan «Jer úiyghy, ghúlamalar, qazaqtan shyqqan tórt payghambar jatqan qasiyetti  Shu óniri, búdan 5000 jyl búryn ómir sýrgen IBRAHIM payghambar, 7000 jyl búryn ómir sýrgen MÝSIN payghambar, 11000 jyl búryn ómir sýrgen saqtar t.b. jónindegi balgerlik-sәuegeylikteri jóninde sóz talastyryp әure bolmayyq, óitkeni biz, onday «erekshe qasiyeti joq, qúdaydyng qúly, payghambardyng ýmmeti ghanamyz. «Ayaz әlindi bil, qúmyrysqa jolyndy bil» degen qazaq danalyghyn esten shyghara almaymyz.

Qiyaldaudyng da shegi bolatyn edi

Endigi songhy sózdi Ómekeng «ashqan» Eldibay aqyngha qatysty birneshe «janalyqtaryna» arnamaqshymyz. Ómekendi «Mәdeniyet qayratkeri» atandyrghan eng basty enbegi «Qytay elining býkil tarihyndaghy eng úly, eng biyik, әlemge әigili bolghan Ly Bay degen aqynyn, zerttey kelgende, bizding qazaq halqynyng tól úrpaghy ekendigin dәleldep, anyqtaghandyghy» kórinedi. Sonda, qytaysha eng bolmasa, amandasyp, esen-saulyq súrasudy bilmeytin  senator myrzanyng 1300 jyldyng aldynda ómir sýrgen qytay aqynynyng qazaqtyng tól úrpaghy ekenin dәleldep shyqqanyna qalay senuge bolady? Ómekeng «ashtym» degen janalyqtardy qytay jazba derekterine «negizdep, audaryp» bergen Múhtarhan ORAZBAYdyng qazaq halqy men qazaq memleketin úyatqa qaldyrghan óreskel búrmalaulary men qasaqana aldap-arbaulary jóninde aitylar sóz basqa. Solay bolsa da, senator-tarihshy Ómekennen mynaday súraqtardyng jauabyn súraugha bolatyn shyghar.

-Qytayda myndaghan jyldardan beri atadan balagha ata-tek esim bolyp kele jatqan, bir ghana Ly familiyasyn iyelengen milliondaghan úrpatyѓ ishinen qanday til zandylyghyna sýienip Ly Baydy - EI-de-bai- Eldibay atty qazaq jasap alghanynyzdy dәleldep bere alasyz ba?

Qytaylardyn  aty-jónderin әrkim qalaghanynsha audaryp, qazaqqa menshiktey berse, myna dýnie ne bolyp keter edi?

Sol siyaqtya Ly Baydyng әkesi «Ly Keni» qanday siqyrly dúghanyng kýshimen «Alqa bi» etip aldynyz? Odan da soraqysy - «Elibay. Ly Bay. Ly bo»  atty kitapqa jazghan «Betashar» sózinde Ómekeng eshbir shek-shýbәsiz: Aqyn ózin «Dulat babanyng toghyzynshy úrpaghymyn» dep anyq aitqan» dep badyrayta jazady.

Sonday-aq, ol taghy da bastyrmalata «...ózining jeti atasyna deyingi shejiresi týgel berilipti, әzirshe olar qytaysha jazylghandyqtan qazaqshasy audarylyp shygha qoyghan joq. Besinshi atasy týrik qaghanatynyng ishine kirgen derbes (?) 16 hannyng biri bolypty. Ruy barlyq jerdegidey (?) birde DULY, birde DULAT dep oqylyp, aitylyp jýr eken» - (7-bet) dep nyqtay týsedi.

Ghylymda, әsirese, tarih ghylymynda qalyptasqan qatang qaghidalar men zandylyqtar bar. Tarihshy eng aldymen zerttep otyrghan taqyrybyna qatysty derek kózderi men onyng dereknamalyq bayanyna arqa sýieui kerek. Dastarhan basynda otyrghan qariyalardyng « deydi eken, depti eken, pәlen kitapta nemese pәlen gazet, jornalda jazypty ekenine» sýienip tarih týiinin tarqatugha bolmaytynyn biletin uaqyt әli jetpegeni me?

Atalmysh dókey kitaptyng 99 betinde Ómekeng men Múhtarhan audarugha ýlgermegen Ly Baydyng ata shejiresi qytay jazuymen berilipti. Bar bolghany bir bet qana. Qytaydyng eski-jana jazuyn oqudyng «bilgiri» bolghan  Múhtarhan myrza ony ózinen basqa oqy da, týsine de almaydy dep oilasa kerek. Ózine qúdayday senetin Ómekeng kókesine ol arghy atasy qytaydyng Han patshalyghynyng (B.z. búrynghy 206-zamanymyzdyng 220-jyl aralyghy) әigili generaly Ly Guang ekenin. 16 handyq túsynda (304-439) Batys Liyang handyghyn qúrghan Ly Haudyng 9-úrpaghy ekenin kórsetetin shejirelik kesteni teris audaryp «Dulat babanyn  9-úrpaghy» dep sendiredi. Bizding qoghamda, siz ben bizding kózimizdi baqyraytyp qoyyp osynday soraqylyqtargha úyalmay baratyn adamdardyng alshang basyp jýrgeni, ol óz aldyna ghana laqpay, kýlli qazaq ziyalylaryn, senatorlar men halyq jazushylaryn adastyrugha jol beriletini qalay?

Ly Baygha qatysty tolyp jatqan qasaqana búrmalaulardyng mәn-jәiin anyqtap beru ýshin qytay tilining «bilgiri», professor-tarihshy Múhtarhan Orazbaymen aityspasaq, eleske eltip alghan Ómekene bir nәrse deu qiyn siyaqty.

Ázirshe abaysyzdan dókey  kitapqa qytaysha núsqasy kirgizilgen «Ly Bay shy shy biaudy» (Ly Baydyng ata-baba shejiresin) qazaqshalap bersek, kózi qaraqty oqyrmannyng ózi-aq aq-qarasyn aiyryp alar.

Osy kestening eng astyna ne jazylghan eken? Masqara-ay, bilgishter úyalmay-qyzarmay-aq: «Aqynnyng saqtalghan shejiresi: Besinshi atasy týrik qaghanatynyng qaghany bolghan deydi»,- dep qazaqshalap qoyypty. Búghan ne deuge bolady?

Al, osy shejirege eskertu retinde qytay ghalymdarynyn  tórt týrli boljam pikirleri berilipti. Ol turaly biz de arnauly toqtalatyn bolamyz, aldaghy uaqytta.

«Eshten kesh jaqsy» degen oilanynyz seneator myrza

Qúrmetti Senator myrza, tarih - kónil-kýimen, qiytúrqy mýddelerding qylymsyghan qynqylyna qyna qoymaytyn asa qatal da qaysar aqyl-oydyng jemisi ekenin bir minut ta esimizden shygharmaugha tiyispiz. Sizge, mynaday sózdermen tarihpen oinaugha bolmaytynyn aitqymyz keledi.

«Bir aita ketetin jәi, Elibay aqyndy esh jerde de, esh uaqytta da qytaydyng óz halqynyng úrpaghy dep aitpaghan eken, jәne aitpaydy da eken. Kerisinshe Orta Aziyadan, ghúndardan shyqqan Shu ózenining boyynda, Shu qalasynda tughan degen týsinik keninen oryn alypty» («Elibay» 5-bet).

Sizge qarsy aitarymyz, Ly Bay aqyndy esh jerde de, esh uaqytta da qytaylar óz halqynyng úrpaghy emes dep aitqan da, jazghan da emes. Al, tuylghan jeri turaly ótken ghasyrdyng ekinshi shiyreginde, әsirese, 60-70 jyldardaghy kommunistik avantura qútyrynghan kezende partiyalyq әri úly handyq shovinistik iydeologiya qajeti ýshin Ortalyq Aziyagha, Shu ónirine qaray beyimdeytin zertteusymaqtar boy kótergeni bolmasa (Go Moro t.b. ghalymdar auzymen), Qytaydyng Ly Bay zertteushileri aqyn «Tang patshalyghyna qarasty Shu, (Suyabty bildiretin - Su ye emes), (Syshuan ólkesining eski atauy) ólkesining Shanming ónirindegi Shiynlian qystaghynyng adamy, janama aty Tay Bay, laqaby Shiynliandyq (bizding faraptyq - týrkistandyq nemese almatylyq degenimizdey) kisi» dep jazudan esh janylghan emes. («Júngonyng әigili adam  esimderining ýlken lúghaty» 1921 jәne 1948 jyldar, Shanhay Shan  U baspahanasy. 383 b. jәne 670 b.)

Ómeke, Sizder jalaulatyp jýrgen Go MOROnyn  sózi degenning baspasóz betine qalay kóterilgeni turaly da alda keninen sóz etetin bolamyz.

Qazaqstangha qarasty  Shu-Talas óniri jóninde qytay jazbalary eshtene demegeni jәne Qyrghyzdyng Toqmaq qalasy many turaly jazbalar qytay baspasózinde 1970-jyldardan keyin ghana payda bolghany kóp nәrseden habar berse kerek.

Qytaydyng Ly Baytanushylary onyng tuylghan jeri  turaly әrtýrli boljam aitqannyng ózinde, onyn  týrik halyqtaryna - qazaq últyna, onyng Dulat ruyna  qatysy jóninde bir iyeroglif arnap kórgen emes, qayta úly Qytaydyng úly aqyn perzenti ekenin janyn sala qorghap, aiqyndap beruden tanghan emes, sondyqtan qytay halqynyng atynan, Qytaydyng Ly Baytanushylary atynan ókim shyghara sóz aitu Siz siyaqty  Senator myrzagha mýlde jaraspaydy.

Ómirbek Baygeldi myrza, siz shynymen «tarihtyng týiinin tarqatugha» bel baylasanyz, jarty jolda toqtap qalmanyz. Astamshylyqqa da úrynbanyz, tariyhqa, ghylymgha qúrmet ete otyryp biz tarapynan Sizge qoyylghan súraqtar men teristeuler jónindegi salihaly oilarynyz bolsa aita jatarsyz..

Osyndayda, tәuelsizdik alghannan bergi 20 jylgha tayau uaqyt ishinde qazaq baspasózinde jariyalanghan tarihy taqyrypqa arnalghan aluan týrli zertteu maqalalar men tom-tom kitaptarda jazylghandardy saraptap qaraghanymyzda qoghamdyq ghylymdar men әdebiyet salasynda Múhtar ÁUEZOV, Ghabit MÝSIREPOV, Álkey MARGhÚLAN, Qanysh SÁTBAEV siyaqty júrt moyyndaghan, aitqan sózi ókimdey oryndalatyn, zor bedelderding joqtyghy, sondyqtan «bas-basyna by bolghan ónkey qiqymdardyn» jýgensiz ketip, últtyq, tarihy sanasy endi ghana qayta qalyptasa  bastaghan halqymyzdy shatastyryp bara jatqany jangha batady eken.

Shyghys danalyghynyng bir jauharynday tarih kóshining aldyn jarqyratyp kelgen «patsha - patshagha, uәzir - uәzirge, әke - әkege, bala - balagha úqsauy kerek» deytin ósiyetinen kóz jazyp qalghan siyaqtymyz.

Eng dúrysy - etikti etikshi tikkeni, altyn-kýmisti  zerger ústaghany, qoydy qasapshynyng bauyzdaghany jón bolar.

Álimghazy DÁULETHAN

t.gh.k.

«Qazaqstan» gazeti, №35 (275), 1-qazan, 2009 j