Qazirgi órkeniyet zamanynda әlem arhaikalyq soghys órtine kuә bolyp otyr. BÚÚ shenberinde Halyqaralyq normalar men zandardy saqtay otyryp, barlyq memleketter ózara tiyimdi qarym‑qatynastar jasau arqyly әrqaysysy odan zor payda tabugha mýmkindigi bola otyryp, býginde 19‑shy ghasyrgha tәn «imperiyalyq ýstemdikke jetu» beleng aluda. Búl «astamshyl sayasat» tәuelsiz elderding bolashaghyna qauip tóndirude. Ol «demokratiya men diktatura arasyndaghy bitispes shayqas» týrinde kórinis tabuda. Osyny eskere kele, biz Qazaqstandaghy azamattyq qogham turaly ekspress‑súhbat jýrgizdik.

Býgingi súhbatqa Ál‑Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining Filosofiya kafedrasynyng agha oqytushysy Erbolat Erkinúly Qoshqarbaevty shaqyryp otyrmyz.

– Qazaqstandaghy azamattyq qogham qúru perspektivasy qanday?

– Qazaq elinde azamattyq qogham qúru perspektivasy bar ‑ joqqa shygharylmaydy, Biraq bizding memleketimizde azamattyq qoghamgha tәn belgiler aiqyn emes, barynsha bayqalmaydy. Ol belgiler bizde qalay kórinis taba bastaydy ‑ sonda ghana azamattyq qogham qúru mýmkin bolmaq.

Azamattyq qoghamgha tәn basty belgiler mynalar:

1. Onyng «erikti» týrde úiymdasatyny;

2. Qoghamnyng әleumettik belsendiligi;

3. Azamattyq qogham ústanymynyng mindetti týrde memleket mýddesimen sәikes kele bermeytini;

4. Memlekettik jigerding azamattardyng mýddelerin qamtamasyz etuge baghdarlanatyny;

5. Qoghamnyng qay jaghynan bolmasyn sau boluy.

Qazir osy atalghan negizgi belgiler de, fakulitativtik belgiler de ózin barynsha kórsete almay túr.  Eger azamattyq qogham tolyq sau qogham negizinde ghana mýmkin bolady deytin bolsaq, onda «bizding qogham sau emes, sauyghu, onalu ýstindegi qogham» dep moyyndaugha bolady. Jaraqaty óte teren, ol – mәdeny jaraqat. Ghasyrlar boyghy otarlyqtan qalghan mәdeny jaraqattan (búl termindi polyak әleumettanushysy Petr Shtompka engizgen) arylu jolynda, ensesin endi tiktep kele jatqan elding azamattyq qogham qúru úmtylysy  qogham sauyqqan jaghdayda jaqyn bolashaqtyng enshisinde, naqtysy ‑ 2050 jyldary  dep sengimiz keledi.

– Qazaqstanda azamattyq qogham qúrugha basty kedergiler ne?

– Búny «mine mynau» dep bir ghana kedergimen sipattasaq qane? Ókinishtisi búlay bola qoymaydy. Negizgi kedergi ilgeride aitqanymday – «mәdeny jaraqat». Al odan keyingi kedergiler mәdeny jaraqattan tuyndaghandary. Alandatarlyghy sol, búlar әu basta qylang bergende, týp tamyrymen júlyp tastay almaghanymyz saldarynan ‑ býginde qaulap ketti. Búlardy otamay azamattyq qoghamgha jol ashylmaydy. Endi sol kedergilerge keleyik:

Qogham derti men degradasiyasyn moyyndaghymyz, qabyldaghymyz kelmeytini. Moyyndar keseldi joygha әreket jasau lәzim. Qazirgi qogham dertke shaldyqqan, degradasiyagha týsken. Eng aldymen osylardy emdeuimiz kerek. Qogham ong men solyn ajyratudan qalghan, qúndylyqtaryn joghaltqan, nening dúrys, nening búrys ekenin baghamdaudan qalghan, moralidyq azghyndaghan, óz kelbetin joghaltqan, ohlotelesuggestiya («qoghamgha erkinen tys tanylghan» degen maghyna – Á.B.) men fassinasiyagha («qoghamnyng kónil‑kýiine әser etu» degen maghyna – Á.B.) boy aldyrghan. Búlardy taratyp aitu bir súhbat auqymyna syimaydy. Eng aldymen osyny emdep, sauyqtyru kerek. Jalpy, kedergiler óte kóp.

1. Áleumettik búzylystar: Qogham nevroz kezinde – tәuelsizdikten milleniumgha deyin beyqamdyq tanyttyq, saldarynan býgin milleniumnan beri qogham psihoz kýiin bastan keshude, al búl kýiden arylmasa onda alda әleumettik shizofreniya kýtip túr; al búnyng emi joq – patalogiya;

2. Stratifikasiyanyng (әleumettik jiktelu) antogonizmge úlasuy: Qoghamdaghy antogonistik toptardyng kórinis berui. Antogonizm diny senim negizinde (tәnirshilder, diny fanattar), jershildik negizinde (qalalyqtar, auyldyqtar; ontýstik, soltýstik, batys, shyghys), qyzmet jaghdayy negizinde (әkimdikte, polisiyada t.b. memlekettik qúrylymda istese boldy olardan ýrke qarau sindromy t.b.;

3. Tituldy últtyng moyyndalmauy: Mysaly, qazaqtan ózge, orys emes últtardyng (týrik, sheshen, әzirbayjan, úighyr t.b.) balalaryn әli kýnge orys mektepterinde, orys synyptarynda oqytuy;

4. Bestializm (qúndylyqtardyng shayyluy: mysaly otbasy qúndylyghynyng tolyq derlik joyyluy – ajyrasu kóbeyi, jetimder sany artuy, qarausyz balalar kóbeyi, ózge últpen nekelesuding artuy; moralidyq azghyndau: zorlyq-zombylyqtyng órshui (kisi óltiru, zorlau, pedofiliya, adam saudasy, jezókshelik, maskýnemdik, nashaqorlyq, LGBTny, gomoseksualizmdi nasihattau, gettolar men lumpen-proletariat kóbeii – ekining biri taksiyde, kurierlikte, ekining biri Yandeks agregatorynda t.b.) jәne ony aqtau, tipti qalypty qúbylys retinde qabyldau; qatygezdikting dәriptelui, qylmystyq elementterdi batyr sanau, anayylyqty dәripteu sekildi degumanizasiyalanghan kórinisterge toqtam salynbasa azamattyq qogham auyly alystap búlar әleumettik taghylyqqa alyp keledi. Búlar tek mәdeny jaraqat auqymynda aitylghandar. Al búdan tys terrorizm (qantar oqighasy t.b.), fashizm qaupi (Gitlerding erkin nasihattaluy), radikaldy toptar qaupi, últtyng saulyghynyng tómendeui (medisina dәrmensizdigi, onyng bizneske ainaluy, medisinalyq qylmystar kóbeii), jemqorlyq, alayaqtyq, blogging, mobbing, bulling t.b. keselder óz aldyna jeke әngime.

– Qúryltay azamattyq qogham turaly qanday iydeya kóterdi?

– Jalpy 2022 jyldan bastau alghan qúryltay júmysyn sholyp ótsek, negizinen  onda qúqyqtyq, әleumettik, mәdeni, ekonomikalyq, qauipsizdik mәseleleri kóterilip keledi. Burabaydaghy qúryltayda «Mәdeniyet. Óner. Ruhaniyat», «Bilim jәne ghylym», «Áleumettik-ekonomikalyq damu» seksiyasymen qatar «Azamattyq qogham» seksiyasy otyrysyn ótkizdi.

Negizi búl seksiyada azamattyq qogham turasyndaghy qanday iydeya kóterilse de janalyq emes, tansyq emes. Al qúryltayda arnayy azamattyq qogham turaly «ayryqsha» iydeya kóterilgen joq.  Seksiyada zang ýstemdigi, qúqyqtyq sauattylyq, әskerdegi әlimjettik, ekologiyalyq mәdeniyet, til, din mәselesi,  azamattyq qogham instituttary jayy sóz boldy.

Azamattyq qogham uaqyt pen kenistikte tik-kólbeu torlanghan jip sekildi eshqashan tigisi jatpaytyn mәsele, iydeal. Ol san ghasyrlardan bastap oishyldardyn, ghalymdardyn, ghylymy mekemeler men instituttardyn, filosofiya, sayasattanu, әleumettanu, qúqyqtanudyng nazarynda kele jatqan mәsele. Sondyqtan da osynshama kýrdeli de kýrmeuli mәselening bir ghana otyrysta sheshimin tabuy neghaybyl. Onyng ýstine azamattyq qogham jayy tәuelsizdikpen birge talqyda keledi. Preziydentimiz de qúryltaydan tys jerlerding ózinde azamattyq qogham jayyn nazardan tys qaldyrghan emes. Ol: «Azamattyq qoghamgha qoldau kórsetip, onyng әleuetin nyghayta týsu kerek» (2019), «Jalpymemlekettik mindetterdi sheshu ýshin talqylau júmystaryna azamattyq qoghamnyng mýmkindikterin keninen qoldanu qajet» (2020), ‑ dep, qúqyqtyq memleket qúru jolyndaghy basty negiz – azamattyq qoghamdy ýnemi aitumen keledi.

Qúryltaydyng iydeyasy óz aldyna bólek әngime, al qúryltay institutynyng bolghanynyng ózi әlemde qabyldanghan eshbir standartqa baghynbaydy. Álem elderining basym bóliginde Últtyq qúryltay, QHA sekildi qúrylymdar mýdem joq. Búl qazaqstandyq demokratiyanyng sara joly bolsa kerek.  Qúryltay memlekettik te, sonymen birge qoghamdyq ta birlestik. Biraq taza memlekettik emes, sonday-aq taza qoghamdyq ta emes – memleket pen qogham arasyndaghy, biylik pen halyq arasyndaghy dialogtyq, dәneker buyn.

Abai.kz