قازىرگى وركەنيەت زامانىندا الەم ارحايكالىق سوعىس ورتىنە كۋا بولىپ وتىر. بۇۇ شەڭبەرىندە حالىقارالىق نورمالار مەن زاڭداردى ساقتاي وتىرىپ، بارلىق مەملەكەتتەر ءوزارا ءتيىمدى قارىم‑قاتىناستار جاساۋ ارقىلى ارقايسىسى ودان زور پايدا تابۋعا مۇمكىندىگى بولا وتىرىپ، بۇگىندە 19‑شى عاسىرعا ءتان «يمپەريالىق ۇستەمدىككە جەتۋ» بەلەڭ الۋدا. بۇل «استامشىل ساياسات» تاۋەلسىز ەلدەردىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ توندىرۋدە. ول «دەموكراتيا مەن ديكتاتۋرا اراسىنداعى بىتىسپەس شايقاس» تۇرىندە كورىنىس تابۋدا. وسىنى ەسكەرە كەلە، ءبىز قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعام تۋرالى ەكسپرەسس‑سۇحبات جۇرگىزدىك.

بۇگىنگى سۇحباتقا ءال‑فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى ەربولات ەركىنۇلى قوشقارباەۆتى شاقىرىپ وتىرمىز.

– قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعام قۇرۋ پەرسپەكتيۆاسى قانداي؟

– قازاق ەلىندە ازاماتتىق قوعام قۇرۋ پەرسپەكتيۆاسى بار ‑ جوققا شىعارىلمايدى، بىراق ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدە ازاماتتىق قوعامعا ءتان بەلگىلەر ايقىن ەمەس، بارىنشا بايقالمايدى. ول بەلگىلەر بىزدە قالاي كورىنىس تابا باستايدى ‑ سوندا عانا ازاماتتىق قوعام قۇرۋ مۇمكىن بولماق.

ازاماتتىق قوعامعا ءتان باستى بەلگىلەر مىنالار:

1. ونىڭ «ەرىكتى» تۇردە ۇيىمداساتىنى;

2. قوعامنىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگى;

3. ازاماتتىق قوعام ۇستانىمىنىڭ مىندەتتى تۇردە مەملەكەت مۇددەسىمەن سايكەس كەلە بەرمەيتىنى;

4. مەملەكەتتىك جىگەردىڭ ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋگە باعدارلاناتىنى;

5. قوعامنىڭ قاي جاعىنان بولماسىن ساۋ بولۋى.

قازىر وسى اتالعان نەگىزگى بەلگىلەر دە، فاكۋلتاتيۆتىك بەلگىلەر دە ءوزىن بارىنشا كورسەتە الماي تۇر.  ەگەر ازاماتتىق قوعام تولىق ساۋ قوعام نەگىزىندە عانا مۇمكىن بولادى دەيتىن بولساق، وندا «ءبىزدىڭ قوعام ساۋ ەمەس، ساۋىعۋ، وڭالۋ ۇستىندەگى قوعام» دەپ مويىنداۋعا بولادى. جاراقاتى وتە تەرەڭ، ول – مادەني جاراقات. عاسىرلار بويعى وتارلىقتان قالعان مادەني جاراقاتتان (بۇل تەرميندى پولياك الەۋمەتتانۋشىسى پەتر شتومپكا ەنگىزگەن) ارىلۋ جولىندا، ەڭسەسىن ەندى تىكتەپ كەلە جاتقان ەلدىڭ ازاماتتىق قوعام قۇرۋ ۇمتىلىسى  قوعام ساۋىققان جاعدايدا جاقىن بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە، ناقتىسى ‑ 2050 جىلدارى  دەپ سەنگىمىز كەلەدى.

– قازاقستاندا ازاماتتىق قوعام قۇرۋعا باستى كەدەرگىلەر نە؟

– بۇنى «مىنە مىناۋ» دەپ ءبىر عانا كەدەرگىمەن سيپاتتاساق قانە؟ وكىنىشتىسى بۇلاي بولا قويمايدى. نەگىزگى كەدەرگى ىلگەرىدە ايتقانىمداي – «مادەني جاراقات». ال ودان كەيىنگى كەدەرگىلەر مادەني جاراقاتتان تۋىنداعاندارى. الاڭداتارلىعى سول، بۇلار ءاۋ باستا قىلاڭ بەرگەندە، ءتۇپ تامىرىمەن جۇلىپ تاستاي الماعانىمىز سالدارىنان ‑ بۇگىندە قاۋلاپ كەتتى. بۇلاردى وتاماي ازاماتتىق قوعامعا جول اشىلمايدى. ەندى سول كەدەرگىلەرگە كەلەيىك:

قوعام دەرتى مەن دەگراداتسياسىن مويىنداعىمىز، قابىلداعىمىز كەلمەيتىنى. مويىندار كەسەلدى جويۋعا ارەكەت جاساۋ ءلازىم. قازىرگى قوعام دەرتكە شالدىققان، دەگراداتسياعا تۇسكەن. ەڭ الدىمەن وسىلاردى ەمدەۋىمىز كەرەك. قوعام وڭ مەن سولىن اجىراتۋدان قالعان، قۇندىلىقتارىن جوعالتقان، نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن باعامداۋدان قالعان، مورالدىق ازعىنداعان، ءوز كەلبەتىن جوعالتقان، وحلوتەلەسۋگگەستيا («قوعامعا ەركىنەن تىس تاڭىلعان» دەگەن ماعىنا – ءا.ب.) مەن فاستسيناتسياعا («قوعامنىڭ كوڭىل‑كۇيىنە اسەر ەتۋ» دەگەن ماعىنا – ءا.ب.) بوي الدىرعان. بۇلاردى تاراتىپ ايتۋ ءبىر سۇحبات اۋقىمىنا سىيمايدى. ەڭ الدىمەن وسىنى ەمدەپ، ساۋىقتىرۋ كەرەك. جالپى، كەدەرگىلەر وتە كوپ.

1. الەۋمەتتىك بۇزىلىستار: قوعام نەۆروز كەزىندە – تاۋەلسىزدىكتەن ميللەنيۋمعا دەيىن بەيقامدىق تانىتتىق، سالدارىنان بۇگىن ميللەنيۋمنان بەرى قوعام پسيحوز كۇيىن باستان كەشۋدە، ال بۇل كۇيدەن ارىلماسا وندا الدا الەۋمەتتىك شيزوفرەنيا كۇتىپ تۇر; ال بۇنىڭ ەمى جوق – پاتالوگيا;

2. ستراتيفيكاتسيانىڭ (الەۋمەتتىك جىكتەلۋ) انتوگونيزمگە ۇلاسۋى: قوعامداعى انتوگونيستىك توپتاردىڭ كورىنىس بەرۋى. انتوگونيزم ءدىني سەنىم نەگىزىندە (تاڭىرشىلدەر، ءدىني فاناتتار), جەرشىلدىك نەگىزىندە (قالالىقتار، اۋىلدىقتار; وڭتۇستىك، سولتۇستىك، باتىس، شىعىس), قىزمەت جاعدايى نەگىزىندە (اكىمدىكتە، پوليتسيادا ت.ب. مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا ىستەسە بولدى ولاردان ۇركە قاراۋ سيندرومى ت.ب.;

3. تيتۋلدى ۇلتتىڭ مويىندالماۋى: مىسالى، قازاقتان وزگە، ورىس ەمەس ۇلتتاردىڭ (تۇرىك، شەشەن، ءازىربايجان، ۇيعىر ت.ب.) بالالارىن ءالى كۇنگە ورىس مەكتەپتەرىندە، ورىس سىنىپتارىندا وقىتۋى;

4. بەستياليزم (قۇندىلىقتاردىڭ شايىلۋى: مىسالى وتباسى قۇندىلىعىنىڭ تولىق دەرلىك جويىلۋى – اجىراسۋ كوبەيۋى، جەتىمدەر سانى ارتۋى، قاراۋسىز بالالار كوبەيۋى، وزگە ۇلتپەن نەكەلەسۋدىڭ ارتۋى; مورالدىق ازعىنداۋ: زورلىق-زومبىلىقتىڭ ءورشۋى (كىسى ءولتىرۋ، زورلاۋ، پەدوفيليا، ادام ساۋداسى، جەزوكشەلىك، ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق، لگبتنى، گوموسەكسۋاليزمدى ناسيحاتتاۋ، گەتتولار مەن ليۋمپەن-پرولەتاريات كوبەيۋى – ەكىنىڭ ءبىرى تاكسيدە، كۋرەرلىكتە، ەكىنىڭ ءبىرى ياندەكس اگرەگاتورىندا ت.ب.) جانە ونى اقتاۋ، ءتىپتى قالىپتى قۇبىلىس رەتىندە قابىلداۋ; قاتىگەزدىكتىڭ دارىپتەلۋى، قىلمىستىق ەلەمەنتتەردى باتىر ساناۋ، انايىلىقتى دارىپتەۋ سەكىلدى دەگۋمانيزاتسيالانعان كورىنىستەرگە توقتام سالىنباسا ازاماتتىق قوعام اۋىلى الىستاپ بۇلار الەۋمەتتىك تاعىلىققا الىپ كەلەدى. بۇلار تەك مادەني جاراقات اۋقىمىندا ايتىلعاندار. ال بۇدان تىس تەرروريزم (قاڭتار وقيعاسى ت.ب.), فاشيزم قاۋپى (گيتلەردىڭ ەركىن ناسيحاتتالۋى), راديكالدى توپتار قاۋپى، ۇلتتىڭ ساۋلىعىنىڭ تومەندەۋى (مەديتسينا دارمەنسىزدىگى، ونىڭ بيزنەسكە اينالۋى، مەديتسينالىق قىلمىستار كوبەيۋى), جەمقورلىق، الاياقتىق، بلوگگينگ، موببينگ، بۋللينگ ت.ب. كەسەلدەر ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە.

– قۇرىلتاي ازاماتتىق قوعام تۋرالى قانداي يدەيا كوتەردى؟

– جالپى 2022 جىلدان باستاۋ العان قۇرىلتاي جۇمىسىن شولىپ وتسەك، نەگىزىنەن  وندا قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك، مادەني، ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ كەلەدى. بۋرابايداعى قۇرىلتايدا «مادەنيەت. ونەر. رۋحانيات»، «ءبىلىم جانە عىلىم»، «الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ» سەكتسياسىمەن قاتار «ازاماتتىق قوعام» سەكتسياسى وتىرىسىن وتكىزدى.

نەگىزى بۇل سەكتسيادا ازاماتتىق قوعام تۋراسىنداعى قانداي يدەيا كوتەرىلسە دە جاڭالىق ەمەس، تاڭسىق ەمەس. ال قۇرىلتايدا ارنايى ازاماتتىق قوعام تۋرالى «ايرىقشا» يدەيا كوتەرىلگەن جوق.  سەكتسيادا زاڭ ۇستەمدىگى، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىق، اسكەردەگى الىمجەتتىك، ەكولوگيالىق مادەنيەت، ءتىل، ءدىن ماسەلەسى،  ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى جايى ءسوز بولدى.

ازاماتتىق قوعام ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە تىك-كولبەۋ تورلانعان ءجىپ سەكىلدى ەشقاشان تىگىسى جاتپايتىن ماسەلە، يدەال. ول سان عاسىرلاردان باستاپ ويشىلداردىڭ، عالىمداردىڭ، عىلىمي مەكەمەلەر مەن ينستيتۋتتاردىڭ، فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ، الەۋمەتتانۋ، قۇقىقتانۋدىڭ نازارىندا كەلە جاتقان ماسەلە. سوندىقتان دا وسىنشاما كۇردەلى دە كۇرمەۋلى ماسەلەنىڭ ءبىر عانا وتىرىستا شەشىمىن تابۋى نەعايبىل. ونىڭ ۇستىنە ازاماتتىق قوعام جايى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە تالقىدا كەلەدى. پرەزيدەنتىمىز دە قۇرىلتايدان تىس جەرلەردىڭ وزىندە ازاماتتىق قوعام جايىن نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. ول: «ازاماتتىق قوعامعا قولداۋ كورسەتىپ، ونىڭ الەۋەتىن نىعايتا ءتۇسۋ كەرەك» (2019), «جالپىمەملەكەتتىك مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن تالقىلاۋ جۇمىستارىنا ازاماتتىق قوعامنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كەڭىنەن قولدانۋ قاجەت» (2020), ‑ دەپ، قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى باستى نەگىز – ازاماتتىق قوعامدى ۇنەمى ايتۋمەن كەلەدى.

قۇرىلتايدىڭ يدەياسى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە، ال قۇرىلتاي ينستيتۋتىنىڭ بولعانىنىڭ ءوزى الەمدە قابىلدانعان ەشبىر ستاندارتقا باعىنبايدى. الەم ەلدەرىنىڭ باسىم بولىگىندە ۇلتتىق قۇرىلتاي، قحا سەكىلدى قۇرىلىمدار مۇدەم جوق. بۇل قازاقستاندىق دەموكراتيانىڭ سارا جولى بولسا كەرەك.  قۇرىلتاي مەملەكەتتىك تە، سونىمەن بىرگە قوعامدىق تا بىرلەستىك. بىراق تازا مەملەكەتتىك ەمەس، سونداي-اق تازا قوعامدىق تا ەمەس – مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ديالوگتىق، دانەكەر بۋىن.

Abai.kz