Ekinshi dýniyejýzilik soghys Kenes Odaghynda 1941 jyly 22 mausymda bastalyp, tórt jylgha juyq uaqytqa sozyldy.

1944 jyly Kenes әskerleri shabuylgha shyghyp, jaudy búryn basyp alynghan aumaqtardan keri shegindirdli, al 1945 jyldyng sәuirinde Qyzyl Armiyanyng sarbazdary Germaniya astanasy Berlinge jetti.

Kenes әskerlerine fashistik qorghanysty búzyp ótip, Baltyq tenizine jetuge jәne fashisterding negizgi kýshterin jonggha mýmkindik bergen Shyghys Prussiya operasiyasynyng auyr shayqastary kezinde ghana Qyzyl Armiya auyr adam shyghynyna úshyrady – 600 mynnan astam jauynger opat boldy. Soghys kezinde KSRO barlyghy 26,6 million adamynan aiyryldy. Olardyng qúrbandyqtary beker bolghan joq: 2 mamyrda shabuyl ayaqtalyp, bir kýn búryn Reyhstag ýstinde Jenis tuy kóterildi. Kenes Odaghy soghysta nәtiyjeli jeniske jetti.

Ekinshi dýniyejýzilik soghysta Germaniyanyng tolyq jenilgenin rastaytyn qújatqa eki ret qol qoyyldy. 7 mamyrda Reyms qalasynda kapitulyasiya aktisine birinshi qol qoyyldy. Onda amerikandyq general-leytenant Uolter Smit pen kenestik general-mayor Ivan Susloparovtyng qoldary bar. Oqighagha fransuzdyq brigada generaly Fransua Seves kuә boldy.

Búl uaqytqa deyin Susloparov óz basshylarynan naqty búiryq almaghan bolatyn, sondyqtan odaqtas elder talap etse, prosedurany qaytalau mýmkindigimen qújatqa qol qoyyldy. Aktide Germaniyanyng jenilgen tarap dep tanylghany aitylghan. Hattamada búl akt Germaniya men onyng qaruly kýshterin tapsyru turaly tolyq shart emes ekenin, ol tek soghys qimyldaryn toqtatqanyn jәne 8 mamyrda jergilikti uaqyt boyynsha saghat 23:01-de (9 mamyrda saghat 01:01-de) kýshine engenin kórsetti; Mәskeu uaqyty). 8-mamyrda Kenes Odaghy Germaniyanyng sózsiz berilu turaly ekinshi aktisine qol qongdy talap etti — búl soghysty toqtatudyng jalghyz sharty boldy.

Sonymen qatar, Stalin aktining jenilgen Germaniyanyng astanasynda emes, Fransiyada jasalghanyna narazy boldy. Onyng ýstine nemis әskerleri talap etiletin sharttardy oryndamady: olar úrysty toqtatpady. Germaniyanyng Karlhorst qalasynda 8-mamyrda saghat 22:43-te (Mәskeu uaqytymen 9 mamyrda 00:43) Germaniyanyng sózsiz berilu turaly ekinshi aktisine qol qoyyldy. Marshal Jukov fashisterding tapsyryluyn qabyldady Kapitulyasiyagha qol qoyylghannan keyin Germaniya ýkimeti taratylyp, nemis әskerleri aqyry qarularyn tastady. Alayda Germaniyamen soghys zandy týrde 1955 jyldyng 25 qantarynda ghana ayaqtaldy, sol uaqytqa deyin nemis әskery tútqyndary KSRO-nyng qiraghan qalalaryn qalpyna keltiruge kómektesti.

Bir qyzyghy, KSRO Jogharghy Kenesi Prezidiumynyng jana mereke – Úly Otan soghysyndaghy Jenis kýnin belgileu turaly jarlyghyna 1945 jyly 8 mamyrda qol qoyylghan eken. Búl qauly 9 mamyrdy júmys kýni dep sanaudy belgiledi. 9 mamyr kýni saghat 02:10-da Kenes Odaghy túrghyndary Germaniyanyng kapitulyasiyasy turaly bildi. Jenisti Býkilodaqtyq radionyng diktory Yuriy Levitan jetkizdi: ol fashistik Germaniyany jengeni jәne soghystyng ayaqtalghany turaly habarlandyrulardy birinshi bolyp oqydy. Al sol kýni keshke qaray, qaranghy týskende Mәskeu soghystyng ayaqtaluyn keremet otshashumen atap ótip, myng zenberekten otyz ret oq jaudyryldy.

Eng alghashqy Jenis sherui 1945 jyly 24 mausymda Mәskeude ótti. Býkil parad boyy kesene minberinde KSRO basshysy Stalin túrdy. Bir qyzyghy, kenes jauyngerleri Berlindi alghan song Reyhstagtyng ýstine kótergen qyzyl tu Berlinnen alghash ret Jenis sheruinde әkelindi. Biraq sonynda ol Qyzyl alangha shygharylmady. Biraq onda nasistik jalaular payda boldy - olardyng 200-i. Maydannan oralghan kenes jauyngerleri olardy saltanatty týrde Leninge arnalghan kesenening týbine tastady. Keyinnen búl jauyngerlik trofeyleri Kenes Odaghynyng Úly Otan soghysy múrajaylaryna jiberildi.

Ayta ketu kerek, Kenes Odaghy ydyraghannan keyin 35 jylgha juyq uaqyt ótkende onyng búrynghy odaqtas respublikalary Úly Otan soghysynyng nәtiyjelerine degen kózqarasta aitarlyqtay alshaqtady. Bir kezderi postkenestik kenistiktegi birlik nyshandarynyng biri bolghan Jenis kýnin merekeleuge degen kózqaras ta ózgerdi. Keybir elderde búl kýn búdan bylay mereke bolyp sanalmaydy, beyresmy nemese resmy tyiym salyndy, al basqalarynda búl kýn әdettegi oqighalar men Qyzyl Armiyagha siltemelerden bas tartyp, jana maghynalarmen toltyrylady.

Postkenestik Reseyde «Biz múny qaytadan jasay alamyz» úrany payda boldy, ony reseylikter kólikterine japsyrady. Búl naghyz soghysty mýldem joqqa shygharu. Sol soghystan Kenes Odaghynyng ghana emes, Europa men dýnie jýzining halyqtary mýldem qarama-qarsy úranmen keldi: «Eshqashan endi bolmasyn!». Milliondaghan adamdar ýilerinde órtenip, Germaniyagha júmys isteuge jiberildi nemese sypyryndygha ainaldyryldy. Búl eshqashan qaytalanbauy kerek.

Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyin de, kezinde de, odan keyin de bolghan oqighalardyng barlyghy qayshylyqqa toly. Ol bastalghangha deyin Qazaqstan 1930 jyldardaghy Golodomor men sayasy qughyn-sýrginge baylanysty qasiretti bastan keshirdi, qatygez stalindik rejim respublikamyzdy konslagerige ainaldyrdy. Sodan myndaghan jerlesterimiz qansha jerden bolsa da әskery boryshyn ótep, maydan dalasynda qaza tapty. Adamnyng eng qarapayym janashyrlyq seziminen shyghatyn bolsaq, múnday jaghdayda qanday jandar merekei toylap, marqúmdar men qughyn-sýrginge úshyraghandardyng aruaghyn syilamay otshashu atady?

Putindik Reseyde búl mereke últtyq әskery kýshting demonstrasiyasyna ainaldy. «Biz Resey qorqynyshty zymyrandardy úshyryp, býkil әlemdi shang men atom kýline ainaldyra alamyz jәne jalpy ony qaytalay alamyz» degen sarynda órbidi. Alayda, búl әskery tehnikany kórsetu mýldem bos sóz jәne blef bolyp shyqty.

Qazaqstanda Jenis kýni memlekettik mereke jәne demalys kýni bolyp tabylady. Alayda Reseyding Ukrainadaghy arnayy әskery operasiyasy bastalghannan keyin biylik narazylyq sherulerine asa saqtyqpen qaray bastady. Mysaly, 2022 jyly georgiylyq lentasy men qyzyl jalaulardy paydalanugha beyresmy týrde tyiym salyndy. Olar qarama-qarsy kózqarastaghy azamattar arasynda óshpendilik tudyrugha qabiletti «arandatushy nyshandar» bolyp sanaldy. «Ólmeytin polk» aksiyasynyng da taghdyry osynday boldy.

Onyng ornyna «Batyrlargha taghzym» atty saltanatty sheru úiymdastyryldy. Biyl Qazaqstanda elimizding Qaruly Kýshterining әskery parady ótedi. Jasyratyny joq, qazirgi tanda Qazaqstan Qaruly Kýshteri bólimshelerining jauyngerlik әzirligi men útqyrlyghyn qajetti dengeyde ústau basymdyq bolyp tabylady. Qazaqstanda soghys qimyldaryna tikeley qatysqan 237 soghys ardageri túrady. Maydandaghy jauyngerlerge tólenetin merekelik tólem әr ónirde әr týrli bolghanymen, biyl ortasha eseppen bes million tengeni qúraydy.

Halqynyng basym bóligin músylmandar qúraytyn Qazaqstanda marqúmnyng suretin alyp jýru әdetke ainalghan joq. Búl haram. Tipti marqúmdardyng eskertkishterine olardyng ómir boyy sureti qoyylmaghan. Búl músylman dәstýrlerinen tys nәrse. Ekinshiden, Reseyding Ukrainagha basyp kirui qarsanynda nelikten Reseyding iydeologiyalyq mashinasyna Jenis essizdigining býkil orgiyasyn úiymdastyru qajet bolghanyn bәrimiz týsinemiz.

Búl da qazirgi qazaqtardyng dýniyetanymyna sәikes kelmeydi – soghysty kez kelgen formatta qoldau. Qazaq halqy beybitshilikti jaqtaytyn halyq. Osy jәne basqa da sebepterge baylanysty Qazaqstanda islam zandary boyynsha qorlau bolyp tabylatyn «Ólmeytin polk» dep atalatyn marqúmnyng portretteri bar sherulerge tyiym salynghan.

Eng bastysy, nemis fashizmin jenuge búrynghy KSRO-nyng barlyq halyqtarynyng qosqan ýlesin eshqashan úmytpau kerek jәne sol «soghystaghy jenis eshbir elding nemese halyqtyng qatysuynsyz-aq mýmkin bolar edi» degen ótirikke jol bermeu kerek! Sol kezde zúlymdyqty birge joyghanymyzday, qazir de sol zúlymdyqqa qarsy túruymyz kerek.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz