Álemdik sayasat onshyldyqqa, sonyng ishinde, ulitraonshyldyqqa qaray oiysyp bara jatqany turaly búghan deyin de jazghan edik. Ol ýrdisting sebep-saldaryna biraz toqtalghanbyz da.

Endi, mine órkeniyettik ózektigi bar sol taqyrypqa qayta oralugha mәjbýrmiz. Óitkeni, osydan bir jyl búryn onshyldyq әlemdik sayasy alangha endi ghana qadam bassa, býginde onyng tórine qaray adymdap keledi.

Qaranyz: onshyl iydeologiya tuyn jelbiretken partiyalar Vengriya, Finlyandiya men Italiyada biylik basyna keldi, Portugaliya men Niyderlandtardaghy saylaularda joghary nәtiyjelerge qol jetkizdi.

Ótken jyly Europarlament saylauynda onshyldar búryn-sondy bolmaghan nәtiyjege qol jetkizip, EP-daghy orynnyng tórtten birin iyelendi. Olardyng Germaniya men Fransiya sekildi alpauyt elderde sayasy revansh aluy búl tendensiyagha erekshe salmaq pen sipat berip otyr.

Mine, keshe ghana Rumyniyadaghy preziydenttik saylauda әsire onshyl kandidat Djordje Simion zor basymdyqqa ie bop, ekinshi turgha op-onay óte saldy.

Áriyne, múnday ózgeristerding basty sebepteri o bastan anyq: ol dýniyejýzilik dengeyde solshyl iydeologiyanyng iydeyalyq toqyrauy.

Oghan qosa, dәstýrli, ýirenshikti, sonyng ishinde sol elderde ondaghan jyldar boyyna biylik etken sayasy istebleshmentting «aqyryn jýrip, anyq bas» qaghidaty men sodan tuyndaghan jaybasarlyghy kýn sayyn ózgerip jatqan bolmys sonynan ilese almay jatqanday.

Jalpy alghanda, adamzattyng damu kezeninde úzaq uaqyt biylik etken iydeologiya ne erejelerden sharshau degen de bolady. Tabighat ta, qogham da, jeke adam da janarudy qajet etetini siyaqty, sayasattaghy әrtýrli tendensiyalar da (onshyl, solshyl, sentristik jәne taghy basqa) týlep, óz zamany men qoghamnyng súranystaryna say bolugha iykemdeledi, әitpese, onday iykemsiz ústanymdar tarih qoqysyna ainalyp ketui әbden mýmkin.

Osy filosofiyalyq payymmen taqyrypty jyly jauyp qoygha bolar edi.

Alayda, Qazaqstan әlemdik sayasattyng bir qatysushysy retinde ghalamdyq sipat alghan búl tendensiyadan tys túra almaydy.

Onyn, kem degende, eki sebebi bar.

Birinshiden, atalghan memleketterding kóbimen Qazaqstannyng tikeley qarym-qatynasy bar. Ol baylanystar әrtýrli salany qamtidy: ekonomika, sauda-sattyq, geosayasat, gumanitarlyq yntymaqtastyq degendey. Sol sebepti ol eldermen ózara qimyl-әreket etip, uaghdalastyqtar men kelisim-sharttar jasaghanda ondaghy el basynda otyrghan sayasy kýshterding iydeologiyalyq erekshelikteri eskeriletini týsinikti. Basqasyn aitpaghanda, әlemde bop jatqan aluan-týrli, ekiúday sipaty bar, dýdәmal da qarama-qayshylyqqa toly oqighalargha qatysty bagha beruimizge de ol elderding basshylary jiti qarauy mýmkin jәne de sol bagha eki el arasyndaghy qarym-qatynasqa óz әserin tiygizeri haq.

Ulitraonshyldardyng migranttargha qarsy teris ústanymy belgili. Qazaqtar, sonyng ishinde, jastarymyz, bolsa, jahandanu ýrdisining bar mýmkindikterin paydalanyp, әlemning týkpir-týkpirinde bilim alyp, nan tauyp jýr. Olay bolsa, sol aghayynnyng da basyna búlt ýiirilui mýmkin ekenin eskeruimiz kerek.

Ekinshiden, geosayasatta da synyqtan basqanyng bәri júghuy mýmkin.Ángime, kýnnen kýnge tanymal bop bara jatqan onshyl iydeologiyanyng qazaq jerine ornyghuy mýmkindiginde bolyp otyr. Áriyne, býgingi biylik sóz jýzinde iydeologiyalyq aluan-týrlilikke ong kózqaras tanytqanymen, is jýzinde bizde bir ghana – biylik ústanghan iydeologiya ýstemdik etude. Alayda, býgingi zamanda bar nәrse resmy qújattarmen ne ústanymdarmen, ne aitatyny beseneden belgili toptar qatysqan jiyndarmen anyqtalmaydy. Sol sebepti basqa elderdegi (mәselen, mәdeniyettegi, túrmystaghy, moda men moralidaghy) ong da teris әdetter men ýrdister sekildi sayasy iydeologiyada da belgili bir túghyrnamalar da tehnologiyalar men kommunikasiya mýmkindikteri arqyly bizding elge de jetip jatyr.

Onyng ýstine, bizde de solshyldyq iydeologiyanyng daghdarysy oryn aluda: mәselen, memleket ekonomikada klandar men oligarhtargha liyberaldyq jol ashsa da, shaghyn jәne orta bizneske onday mýmkindik berip otyrghan joq, budjetting tapshylyghy jaghdayynda әleumettik sayasat ta eki ayaghynan aqsap túr.

Ulitraonshyldyqpen radikalizm men populizm sekildi asa qauipti syrqattar qatar jýretinin eskergen abzal. Germaniyanyng Konstitusiyany qorghau jónindegi federaldyq agenttigi onshyl «Germaniya ýshin balama» partiyasyn ekstremistik úiym dep tanuynyng ózi ne túrady?!

Bizge kelsek, sheteldik qoghamdyq oi-sanada bolyp jatqan orasan zor ózgerister býginde qoghamymyzda ornyghyp jatqan kóptegen teris tendensiyalardyng qoltyghyn su býrkip, solardyng katalizatory bop jatqanyn eshkimnen de jasyra almaymyz. Onday pighyldar men naqty qimyl-әreketter ertengi kýni elimizding týpkilikti de týbegeyli qúndylyqtaryna óz salqynyn tiygizip, Tәuelsizdigimizge, memleketttigimizge qauip tóndirip jatsa she?!

Mine, osynday kýrdeli kataklizmderge bizding qogham, bizding biylik dayyn ba? Álemdik manyzy bar tendensiyalardyng ony men terisin ajyratyp, júrtqa tәptishtep týsindirip, paydasy men qauip-qaterin atap jatqan bilikti de belsendi biylikti kórip otyrghan joqpyn.

Býgingi biylik, mening oiymsha, tek qana kýndelikti kýibeng tirshilikpen, ózining bastamalaryn jarnamalaumen, joghary jaqqa әdemi esep berumen, azamattyq qogham qatarynda jýrgen biren-saran synshylarmen alysyp әlek, bir sózben aitsam, eski Qazaqstannyng qatelikterin qaytalay bastady. Múnyng ózi júrttyng Jana, Ádiletti Qazaqstangha degen senimin arttyra qoymaytynyn ashyq aituymyz kerek.

Ámirjan Qosan

Abai.kz